Leksika. Leksikologiya va semasiologiya haqida umumiy tushuncha - Tilshunoslik - Referatlar

Leksika. Leksikologiya va semasiologiya haqida umumiy tushuncha

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.5 KB

Ko'chirib olish

Leksika. Leksikologiya va semasiologiya haqida umumiy tushuncha Reja: 1. Til strukturasida so'zning o'rni 2. So'z va tushuncha 3. So'z ma'nolari o'rtasidagi munosabatlar 4. Omonimlar, ularning turlari va manbalari 5. Sinonimlar va antonimlar 6. Tabu va evfemizmlar 7. Terminologiya 8. Frazeologiya

So'z tilning eng asosiy va markaziy birligidir. Tildagi barcha so'zlarning yig'indisi uning lug'at tarkibi yoki leksikasi (grekcha lexis – "so'z") deb ataladi. Tilshunoslik fanining tilning leksikasini o'rganuvchi bo'limi leksikologiya (grekcha lexis – "so'z" va logoc – "ta'limot") deyiladi. Tilning leksika sini o'rganish juda keng soha bo'lib, u so'zlarning hosil bo'li shi, lug'at sostavining boyishi va nutqda ishlatilishi, ma'nolar ning o'zgarishi, torayishi va kengayishi, turli terminlarning qo'llanishi kabi bir qator masalalarni qamrab oladi. Shu tufayli leksikaning turli tomonlarini o'rganuvchi alohida soha lar mavjud. Masalan, leksikologiyaning ma'no tomon la ri ni o'rganuvchi soha mavjud bo'lib, bu semasiologiya (grekcha sema – "ma'no" yoki "belgi", logos – "ta'limot") deb ataladi. So'zda tilning ifoda (tovush jihati) va mazmun jihatlari (ma'no tomoni) namoyon bo'ladi. So'z tilning eng asosiy va markaziy birligi deb qaraladi. Chunki tildagi ko'pgina xususiyat va hodisa larni o'rganish so'zni ilmiy tadqiq etish bilan boshlanadi. Tilning tovush strukturasini o'rganuvchi fonetika va fonologiyadagi birliklar o'z ma'nolariga ega bo'lmagani sababli bir tomonlama, ya'ni faqat ifoda jihati bilan chegaralangan birliklardir. Boshqa birliklar (so'z, so'z birikmasi, gap) esa ikki tomoniga – ifoda va mazmun jihatiga egadir. Binobarin, leksikologiya va sema siologiya ko'p tarmoqli bo'lib, har tomonlama chuqur tek shi rishni taqozo qiladi. So'z tilda turli funksiyalarni bajaradi. So'zlar ning atash, ya'ni nominativ funksiyasi nominatsiya nazariyasi yoki ono masiolo giyada o'rganiladi. So'zlarning ekepressiv ma'no berish funksiyasi leksik stilistika yoki so'z stilistikasida qaraladi. So'zlarning kelib chiqishini o'rganuvchi soha etimologiya (grekcha etymon – haqiqat, logos – ta'limot) deb ataladi. Turg'un so'z birikmalari va iboralarni frazeologiya ilmiy tad qiq qiladi. Tilning lug'at sostavidagi kishi nomlarini onomas tika (grekcha onomastive – nom qo'yish san'ati), geografik nomlarni toponimika (grekcha topos – joy va onyma – nom) o'rganadi. Boshqa turli nomlarni o'rganuvchi sohalar ham mavjud.

TIL STRUKTURASIDA SO'ZNING O'RNI Til strukturasida so'z alohida o'rin egallaydi. Ko'pchilik tillar uchun so'z mustaqil til birligi hisoblanadi. Ba'zi tillarda, xususan, polisintetik tillarda (eskimos, aleut tillarida) so'z alohida til birligi sifatida qaralmaydi. Bunday tillarda ma'no va mazmun nutq birliklarini biriktirish orqali amalga oshiriladi. Tilshunoslik fanida so'z faqat leksikologiya va semasio logiyada emas, balki boshqa sohalarda ham ilmiy tadqiq etiladi. Biroq so'zni har tomonlama o'rganish uchun unga alohida ta'rif berish talab qilinadi. So'zga berilgan juda ko'p ta'riflar uning barcha jihatlarini qamrab olmagan. Umuman, so'zning til strukturasida tutgan o'rni hech vaqt inkor qilin maydi. Biroq so'zning ta'rifiga turlicha yondoshiladi. Chunon chi, so'z tovush shaklida ifodalangan bir tushuncha va uning variantlaridir, degan ta'rif tilning og'zaki shakliga asoslangan. Tilning yozma shaklidan kelib chiqib, so'z grafik jihatdan bir yoki bir necha harflar birikmasidir deb izohlanadi. So'zning faqat fonetik tomoniga e'tibor berib, unga har ikki tomondan pauza bilan chegaralangan tovush yoki tovushlar birikmasi sifatida ta'rif beriladi. Bu ta'riflar juda tor bo'lib, so'zning til strukturasidagi mohiyatini keng ochib bera olmaydi. So'zga berilgan boshqa ta'riflar ko'proq uning leksik, semantik va grammatik tomonlariga asoslangan. Xususan, so'z minimal chegaralangan gap yoki minimal sintaktik birlik bo'lib, uni gapda boshqa so'zlar yoki bir so'zning boshqa ma'nolari bilan almashtirish mumkin, degan qarash ham mav jud. Boshqa ta'riflarda so'z o'zida fonetik, semantik va gram matik belgilarni mujassamlashtirishi, u borliqdagi elementlarni ifodalashi, uning mustaqil va bir butun nutq elementi ekanligi ko'rsatiladi. Ko'rinadiki, tilshunoslik tarixida so'zga turlicha ta'rif berilgan. Lekin bularning birortasi so'zning asosiy belgilarini o'zida mujassamlashtira olmagan. Ta'rifda so'zning barcha muhim tomonlari o'z ifodasini topishi kerak. Umuman, so'zni quyidagicha izohlash mumkin: so'z borliqdagi hodisa va narsalarning ma'nosini ifoda etuvchi, grammatik jihatdan shakllangan va jamiyat a'zolari tomonidan bir xil tushunila digan, tovush formasida ifodalangan mustaqil va

markaziy til birligidir. Bu ta'rifda so'zning ikki tomonlama birlik ekanligi, ya'ni uning tovushlar orqali ifodalangan tomoni va ma'no jihati mujassamlashgan. Til birliklari ichida so'z alohida o'rin egallaydi. Uning bu xususiyati, ayniqsa, grammatik jihatdan qaralganda ko'rinadi. Tilning eng kichik ma'noli birligi hisoblangan morfema oralig'ida so'zning ma'noli qismlari: o'zak, suffiks va hoka zolar qaralsa, mustaqil so'z shaklidagi gaplar (masalan, nomi nativ gaplar: Qish, Sovuq, Qorong'i kabi) sintaktik jihatdan alohida gap turlari sifatida izohlanadi. Bu esa so'zning gram matik (morfologik va sintaktik) xususiyatlarini ko'rsata olsa ham, uning ta'rifida morfema yoki gapga asoslanish mumkin emasligini ko'rsatadi. Chunki so'z strukturasi semantik jihat dan ma'noli qismlarga bo'linish xususiyatiga egadir. To'g'ri, bir morfemadan tashkil topgan so'zlar boshqa qismlarga bo'lin maydi. Masalan, u, tosh, bosh, yo'l kabi. Biroq tildagi ko'pgina so'zlar ma'noli qismlarga bo'lina oladi va ular bir necha morfemalarning ulanishidan tashkil topadi. Masalan, toshloq, boshliq, boychechak, gulsafsar, qoidali kabilar. Bunday bir morfemali va ko'p morfemali so'zlarning o'zagi mustaqil ma'noga ega bo'ladi. Demak, so'z mustaqil ma'noga ega bo'lgan birlikdir. Lekin bunday qarash hamma tillarga ham to'g'ri kelavermasligini yuqorida aytib o'tdik. O'zbek, rus, ingliz, nemis, fransuz, ispan va boshqa ko'p tillarda so'z mustaqil birlik hisoblanadi. Uning mustaqilligi alohida olin ganda ham, turli ma'nolarni ifodalashida va ba'zan fikr ifodalovchi gap holida kelishida ko'rinadi. So'z butun birlik sifatida so'z birikmalaridan farq qiladi. So'z zanjirsimon ulanib ketgan qismlar – o'zak, suffiks va hokazolardan tashkil topadi. So'z birikmalari esa ayrim kom po nentlardan tashkil topib, umumiy ma'noga ega bo'lgan, ya'ni leksik va grammatik jihatdan shakllangan birliklardir. Masa lan, kinoga bormoq, dars tayyorlash, kitob o'qish, yoshlar klu bi kabi. So'z birikmalarining biror komponentini almashtirish mumkin (Qiyoslang: kinoga/ teatrga/ o'qishga/ maga zin ga/ bormoq kabi). Qo'shma so'zlar ba'zan tuzilishi jihatdan so'z birikmalariga o'xshasa ham, ular yaxlit ma'nosi bilan ajralib turadi: temir yo'l, gultojixo'roz, chinni gul, qo'lyozma kabi. Ba'zan so'zga fonetik jihatdan bir urg'u ostiga birlashgan bir qancha tovushlarning birikmasi deb ta'rif beriladi.

Bu tamo man noto'g'ridir. Chunki ba'zi ko'p morfemali uzun so'zlar va qo'shma so'zlar bir necha urg'uga ega bo'lishi mumkin. Masalan, gúltójixó'roz. So'z shakli (tovush formasi) va mazmun birligiga ega bo'lib, semantik va grammatik yaxlitlikni o'zida mujassamlash tiruvchi birlikdir. U til strukturasida formal va ma'no jihati bilan to'rt bosqichda ilmiy tadqiq etiladi: 1) fonologik jihatdan so'zning fonemalar tarkibi va uning aksent (urg'u) strukturasi o'rganiladi; 2) morfologik jihatdan so'zning morfemik tuzilishi ilmiy tahlil qilinadi; 3) leksik jihatdan so'zning atama birlik ekanligi, ya'ni nom qo'yish bilan bog'liq tomoni qaraladi; 4) semantik jihatdan so'zning turli ma'no tomonlari tadqiq etiladi. Bunday o'rganishda so'zning 1- va 2-, ya'ni fonologik va morfologik tomonlari formal jihatini, 3- va 4- leksik va semantik tomonlari mazmun jihatini o'zida aks ettiradi. Biroq ulardan birortasini alohida olib tekshirish so'zning formal va mazmun jihatlarining uzilib qolishiga olib keladi. Shu tufayli ular bir-biri bilan uzviy bog'liq holda tekshirilishi zarur. Demak, so'z til strukturasining barcha sohalari bilan bog'liqdir. So'zning tashqi, ya'ni shakl tomoni fonetika va fonolo giya hamda grammatikada kengroq o'rganiladi. Quyida so'z ning ichki, ya'ni mazmun jihatidagi asosiy masalalari ko'rib o'tiladi. SO'Z VA TUSHUNCHA So'zning leksik ma'nosi. So'zning leksik-semantik xususiyatlari uning leksik, grammatik va semantik jihatlarini o'zida mujassamlashtiradi. Chunki so'zlar tilning lug'at tarkibini shundaygina tashkil etmay, umuman, tilning sistema va strukturasidagi barcha bog'lanishlarni taqozo etadi. Ko'pincha so'zning ma'nosi haqida gapirganda, uning narsa va tushuncha bilan aloqasi va tilda qanday ifodalanishi ko'zda tutiladi. Biroq qadimiy tilshunoslikda so'z va nom o'rtasida moslik bor deb qarash ham mavjud edi. Ba'zi

tilshunoslar so'zning faqat aytilish tomoniga e'tibor bergan edilar. So'zning aytilishi uning moddiy tomoni, ya'ni tovush larning birikuvi yoki bir tovush ekanligini ko'rsatadi. Tinglov chi va so'zlovchi uchun so'zning aytilishi obyektiv haqiqatdir. Biroq so'zning faqat aytlishi uni izohlay olmaydi. So'z aytilishi bilan narsa yoki hodisa o'rtasidagi bog'lanish uning ma'nosini yuzaga chiqaradi. Bu aloqa, odatda, uchburchak shaklida ko'rsatiladi: Mazkur qarash albatta barcha so'zlar uchun shunday tartibda tuzilgan, degan noto'g'ri xulosaga olib kelishi mumkin. Chunki so'zning ma'nosi bizga boshqa bir narsa yoki hodisani eslatganidek, o'z navbatida biror narsa ham boshqa narsani kishi ko'z oldiga keltirishi mumkin. Chunki so'zning ma'nosi uchun uning aytilishi bilan so'zdan tashqarida bo'lgan tushuncha o'rtasidagi bog'lanish zarur deb hisoblansa, har xil tushunchalar tilda bir xil tuzilgan degan xulosaga kelish mumkin. Aslida esa so'zlar turli struktura tuzilishiga egadir. Shu tufayli so'zning narsa va tushuncha bilan bog'lanishini shartli ravishda qaramoq zarur. Chunki barcha so'zlar ham narsa, hodisa yoki belgining nomini atamaydi, ya'ni hamma so'zlar atama funksiyasiga ega emas. So'zlar ichida otlar (narsa), fe'llar (harakat), sifatlar (narsa belgisi) va ravishlar (harakat belgisi) atama funksiya bajaradi. Yordamchi so'zlar ham nominativ funksiya bajarmaydi. Bir mustaqil so'zning nominativ funksiyasi doimo faqat bir narsa yoki tushuncha, harakat yoki belgiga qaratilavermaydi. Ba'zan esa aksincha, bir narsa bir qancha nomlar bilan atalishi mumkin. Masalan, gul so'zi gulning barcha turlarini ifoda laydi. Biroqso‘z tushunch anars a

Braziliyadagi oborogenlar tilida to'tiqushning har bir turi o'z nomiga ega. O'zbek tilidagi "bo'sh vaqt" tushunchasi ingliz tilida spare time, free time, leisure so'z lari bilan ifoda etiladi. Ingliz tilida bu so'zlar ma'nosiga ko'ra turlicha ishlatiladi. Spare time kechqurun ishdan keyin yoki haftaning dam olish kunlaridagi bo'sh vaqtni ifodalaydi. Free time kun davomida ish yoki o'qishdan xolis bo'lgan bo'sh vaqtni bildiradi. Leisure so'zi dam olish vaqtini ko'rsatadi. Ingliz tilida dam olish, tanaffus qilish, madaniy xordiq chiqarish ma'no larini ifodalagan yana bir qancha so'zlar, jumladan, recreation, rest, relaxation, amusement, entertainment kabilar mavjud. Bu so'zlar ham qo'llanishiga ko'ra farq qiladi. So'zlarning nutq jarayonida yoki matnda ishlatilish o'rni kontekst deb ataladi. So'zlarning ma'nosi kontekst yordamida oydinlashadi. Tildagi barcha birliklar (fonema, morfema, so'z, so'z birikmasi, gap) umumlashtiruvchilik xarakteriga ega. So'zning mavhum tabiati uning bir qancha narsa, hodisa va belgilarga tegishli ekanligi bilan izohlanadi. Biroq so'z ma'lum nutq situatsiyasida yoki kontekstda o'zining aniq shaklida namoyon bo'ladi. Har bir so'zning ma'nosi uning material – tovush jihatdan shakllanib, ma'lum ma'noni ifodalashga qaratilgan odam ongidagi harakat rivoj - lanishining natijasidir. So'z ifoda va mazmun jihatlariga ega bo'lib, uning alohida ma'nolari nutq situatsiyasida yoki kontekstda aniqroq ochiladi. Bu munosabatni quyidagi uchburchak shaklida ko'r sa tish mumkin:

Tilshunoslik nuqtai nazaridan so'z aytilish va ma'noning birligidan iborat. Biroq so'zning narsa va tushunchalar bilan bog'lanishi hisobga olinsa, u borliqdagi biror narsaning odam ongidagi in'ikosi bo'lib, bu in'ikos tafakkur yordamida til orqali amalga oshiriladi. Shu sababli so'z biror tushuncha, narsa, hodisa yoki belgini ifodalay oladi. Lekin so'z tushuncha va narsaning aynan o'ziga hech vaqt to'g'ri kelmaydi. So'z biror narsaning nomini atash orqali shu tildagi barcha narsalarga tegishlidir. Masalan, paxta so'zi uning barcha tur va navlariga tegishlidir, ya'ni umumlashtirish xarakteriga ega . Biroq bu so'z boshqa so'zlar bilan birikib yoki ma'lum affiks qo'shilishi bilan aniq ma'noni ifodalay oladi. Bu o'rinda so'zlarning aniq ma'noga ega bo'lishida grammatika katta ahamiyatga ega. Demak, so'zning leksik ma'nosi bilan grammatik ma'no sini farqlamoq zarur. Ayrim olingan so'zga tegishli bo'lib, boshqa so'zlardan farqlay oluvchi ma'no shu so'zning leksik ma'nosi deb yuritiladi. So'zning leksik ma'nosi birinchi navbatda o'sha so'z o'zagining ma'nosi bilan bog'liq bo'ladi va har qanday affiks qo'shilganda ham saqlanib qoladi. Masalan, yaxshi, yaxshilik, yaxshilikcha kabi so'z formalarining barchasi "yaxshi" ma'no si ni ifoda etgan. Bu o'rinda yaxshi so'zining leksik ma'nosi uni boshqa so'zlardan (masalan, yomon so'zidan) farqlashga xizmat qiladi. Nutqda har qanday mustaqil so'z shakli leksik ma'nodan tashqari, grammatik ma'noga ega bo'ladi. Masalan, ishimizdan, keltirdi so'zlaridagi ish va kel so'zlari o'z leksik ma'nosidan tashqari narsa va harakat ma'nolarini ifoda qiladi. Bu so‘z Nutq situatsiyasi (kontekst) Ifoda jihati Mazmun jihati (tushuncha, narsa va ma'no aloqalari)

ularning grammatik ma'nosidir. Bu so'zlardagi -imiz , -dan , -tir , -di affikslari turli grammatik ma'nolarni ifodalaydi. Gramma tik ma'no so'zning leksik ma'nosiga orttirilgan qo'shimcha ma' no dir. So'zning grammatik ma'nolari grammatikada o'rgani ladi. So'zlar o'zlarining leksik va grammatik ma'nolari bilan farq qiladi. Atoqli va turdosh otlar nutqda qo'llanishiga ko'ra farqlanadi. Turdosh otlar narsa va hodisani atashdan tashqari, ularni biror guruh yoki turga kirishini ham ifodalaydi. Atoqli otlar eca ma'lum shaxs, shahar, qishloq va boshqa narsalarni shu turdagilari ichidan ajratib ko'rsatish, ularni alohida o'ziga xos xususiyatini ifodalash uchun xizmat qiladi. Shu sababli, odatda, ikki bir xil ismli shaxsni aralashtirib yubormaslik uchun katta Mahmud va kichik Mahmud iboralari ham qo'l laniladi. Bu jihatdan til faqatgina tushunchalarni umumlash ti ruvchi vosita bo'lmay, ularni farqlash vositasi sifatida inson ning amaliy faoliyatida juda katta ahamiyatga ega. Barcha so'zlar o'z aytilishi, ya'ni tovushlar birikmasi yoki bir tovushdan iborat bo'lgan material tomoniga ega. So'zning material tomoni u ifoda etgan narsaning belgisi deb ataladi. Til esa shunday belgilarning alohida sistemasi deb qaraladi. Tildagi belgilar hayotdagi boshqa belgilardan, jumladan, ko'cha qatnoviga oid belgilar va signallardan tubdan farq qiladi. Chunki bu belgilar shartli qabul qilingan bo'lib, tez o'zgarishi mumkin. So'zning aytilishi esa shartli emas, u odamlarning xohishi bilan paydo bo'lmagan. So'zning talaffuzidagi o'zgarishlar tilning tarixiy rivojlanish qonuniyatlari va odamlar nutqida ishlatilish xususiyatlari asosida ro'y beradi. So'z ma'nosining narsaga aloqasi denotativ aloqa, so'z atayotgan narsa denotat yoki referent deb ataladi (lotincha denotatum – ko'rsatuvchi, inglizcha refer – aloqador). So'z ma'nosining tushunchaga munosabati signifikativ aloqa (lotincha significatum – "belgi"), tushunchaning o'zi signifikat deb yuritiladi. Bir so'z ma'nosining boshqa so'zning ma'nosiga munosabati struktural aloqa deyiladi. Bunday aloqa natijasida turli so'zlar o'rtasidagi munosabatlar, ularning o'xshash va farqli tomonlari aniqlanadi va so'zlar har xil guruh va tiplarga ajratiladi.

So'z ma'nosiga doir yuqoridagi ma'lumotlarni sxemalar yordamida quyidagicha ko'rsatish mumkin. 1 So'z ma'nosining asosiy funksiyalari. Ma'no 1 – narsa 1 (yoki ma'no 2 – narsa 2 ) – denotativ funksiya; ma'no 1 – tushun cha 1 (yoki ma'no 2 – tushuncha 2 ) – signifikativ funksiya; ma'no 1 – ma'no 2 (yoki ma'no 2 – ma'no 1 ) – struktural funksiya. Tilning mazmun jihatida so'zning asosiy ma'nosi semema termini bilan ataladi, ifoda jihatida esa leksema deb yuritiladi. Tilning ifoda va mazmun jihatlari bir-biri bilan uzviy bog'liq holatda qaraladi. So'zning ma'nosi uning bir qancha aniq ma'nolarining yig'indisidan, ya'ni sememalardan tashkil topa di. Masalan, bormoq, yurmoq, chopmoq, kelmoq, qadam bosmoq so'zlari turli leksemalar bo'lib, "harakat qilmoq"ni ko'rsatuvchi bir sememaga birlashadi. Ammo bu so'zlarning har biri alohida semasiga ega. Semalar bir so'zning ma'nosini boshqa so'zlardan farqlash uchun xizmat qiladi. Semalar narsa va hodisalarga tegishli bo'lgan tashqi va ichki belgilar yordamida aniqlanadi va ular nutq situatsiyasida oydinlashadi. Ba'zan bir so'z ma'no jihatidan turlicha variantlarga ega bo'lishi mumkin. Bunda so'zning o'zagi, uning morfemik tarkibi ham variant lashadi va bu leksik-semantik hamda stilistik farqlanishga olib keladi. Masalan, kurs so'zi (I-V kurs talabalari) nazariy yoki amaly kurs (dars) ma'nolarida variantlashadi va ular ba'zan alloleksemalar deb yuritiladi. Bunday so'z variantlarining ma'nolari nutq situatsiyasi bilan bog'liq bo'ladi. So'zning leksik ma'nosi doirasiga uning konnotativ (lotincha son – "birga", notatio – "ko'rsatish") ma'nosi, ya'ni qo'shimcha ma'nosi ham kiradi va u so'zga emotsional-ekspressiv bo'yoq va stilistik sifat beruvchi ma'noni anglatadi. Masalan, Chehrasi ochiq. Basharasini ko'rmay. Bu gaplarda chehra va bashara so'zlari o'zlarining leksik ma'nosi (yuz, bet) dan tashqari konnotativ ma'no (ijobiy va salbiy munosabat) ham ifoda qilayapti. Kalla va tabassum so'zlari ham mana shunday xususiyatga ega. So'zlarning konnotativ ma'nolari tilshunoslikning stilis ti ka bo'limida, aniqrog'i, leksik stilistikada o'rganiladi. 1 Головин Б.Н.. Введение в яз ы кознание. Изд. "В ыс шая школа". М., 1977. с. 72.

SO'Z MA'NOLARI O'RTASIDAGI MUNOSABATLAR So'zlar leksik yoki grammatik ma'nolaridagi umumiy va o'xshash alomatlari bilan ma'lum turlarga bo'linadi. So'zlar o'rtasidagi aloqalar o'xshashlik va tematik asosda bo'ladi. Masalan, gapirmoq, so'zlamoq, aytmoq kishilarning tushun cha si da o'xshashlik aloqasi asosida bir leksik-semantik guruh ni tashkil qiladi. Bu leksik- semantik guruhda yaxshi, yomon, tez, sekin, mayin, g'aliz tushunchalari so'zlamoq fe'li bilan bog'lanib, bir tematik guruhni hosil qiladi. Tilning lug'at tar kibi ana shunday bir qancha leksik-semantik va tematik guruh larga bo'linadi. Ko'p ma'noli so'zlar bir yo'la bir qancha leksik-semantik guruhlarga kirishi mumkin. Qarindoshlikni bildiruv chi so'zlar, xursandchilik yoki xafachilikni ifodalovchi so'zlar, turli hissiyot va boshqalarga tegishli so'zlar alohida leksik-semantik guruhlarni tashkil etadi. Ularni tadqiq etishda "se man tik yoki tushuncha maydoni" nazariyasidan, kontekstdan va leksemalarning birikuvidan (bu ko'pincha "valent - lik" deyiladi) foydalaniladi. "Semantik yoki tushuncha maydoni" ma'nolari bilan bog'langan so'zlarni birlashtiradi. Bunday so'zlar, odatda, bir leksik-semantik guruhni tashkil qiladi. Jumladan, rang-bo'yoq ni bildiruvchi so'zlar, vaqtni harakat-holatni ifodalovchi so'zlar alohida " semantik maydon "ga egadir. So'zlarning umumlash gan va konkret ma'nolari kontekst yordamida aniqlanadi. So'z ma'nolarini nutq situatsiyasi (og'zaki nutqda) va kontekst (yozma nutqda) yordamida o'rganadigan soha kontekstologiya deb yuritiladi. Tilda leksemalarining birika olishi yoki birika olmasligi masalasi ularning ma'nolari o'rtasidagi aloqalarga bog'liq bo'ladi. Masalan, qizil va ketmoq leksemalarining birikishi mum kin emas. Chunki ularning sememalari (ma'nolari) o'rta sida hech qanday aloqa yo'q. Biroq tez ketmoq deyish mum kin, chunki harakatning bajarilish holati bilan munosabati aniq. O'zbek tilidagi ko'k va havo rang hamda rus tilidagi синий va голубой so'zlariga nemis tilida blau, fransuz tilida bleu, ingliz tilida blue so'zlari to'g'ri keladi. Biroq bu tillarda so'zlarning birikuvi bilan kelib chiqqan qo'shma so'zlar mav jud. Nemis tilida hellblau ,

himmelblau , fransuz tilida bleu chair , bleu de ciel , ingliz tilida light blue , pale blue , sky-blue so'zlari "havo rang", " голубой " ma'nosida qo'llaniladi. Nemischa dunkelblau , fransuzcha bleu fonce , inglizcha dark blue so'zlari "ko'k, синий " ma'nosida ishlatiladi. Ko'rinadiki, turli tillarda narsalarning belgilarini atash (nominatsiya funk siyasi) farq qiladi. Chunki tillarning leksik sistemalari o'rtasida katta farq mavjud bo'lib, bu farq so'zlarning "semantik may doni" va leksik- semantik guruhlari ichidagi tafovutlarni kelti rib chiqaradi. So'zlar asosiy (to'g'ri) va ko'chma ma'noda ishlatilishi mumkin. So'zning asosiy (to'g'ri) ma'nosi bevosita shu so'zning atama funksiyasi bilan bog'liq bo'ladi. Masalan, tulki – ayor hayvon, ayiq – kuchli hayvon. So'zning o'zi ifoda etayotgan narsa yoki tushuncha bilan bog'lanmay, shu narsaning biror belgisi yoki holati bilan boshqa narsaning shunday belgisini ifodali qilib ko'rsatish uchun qo'llangan ma'nosi ko'chma ma'no deyiladi. Masalan: U – tulki ("ayyor odam" ma'nosida). Erkin – xo'roz ("mard odam" ma'nosida). Bu o'rinda tulki va xo'roz so'zlari "ayyor odam", "mard odam" ma'nolarida qo'llansada, ularning to'g'ri ma'nolari ham ko'zda tutiladi. So'zlarning ko'p ma'noli bo'lish xususiyati polisemiya ( poly – ko'p, sema – ma'no) deyiladi. Dum so'zi biror jonivor yoki hayvon organizmining bir qismi sifatida to'g'ri ma'noda ishlatiladi. Biroq dum so'zi "ikki baho" ma'nosida ishlatilganda 2 raqamining yozuvdagi "dumi" nazarda tutiladi. Dum so'zi ota- onasiga ergashib yuruvchi bola ma'nosida ham ishlatiladi. Binobarin, dum so'zi ko'p ma'noli hisoblanadi. Ba'zan so'z birikmalarida ishtirok etgan so'z o'zining to'g'ri ma'nosida, ikkinchisi esa ko'chma ma'noda qo'llanadi. Masalan, tosh yurak so'z birikmasida yurak to'g'ri ma'noda, tosh so'zi esa ko'chma ma'noda ishlatilgan. Biroq bu so'z birikmasi bir butun holda (tosh yurak) ko'chma ma'noli deb hisoblanadi. Chunki uni tashkil etgan so'zlarni uzib olish ma'noga putur yetkazadi. Bunday o'rinlarda so'zlarning birikuvi (valentligi) katta aha miyatga ega. Demak, so'zlarning leksik ma'nosini shakllan tirishda ularning grammatik xususiyatlari xizmat qiladi. Ko'ch ma ma'noda qo'llangan so'z ko'pincha boshqa "semantik maydon"ga o'tadi. Yuqoridagi misollarda bu yaqqol ko'rinadi. Ko'p ma'noli so'zning har bir ma'nosi

boshqa so'zlarning ma'nolari bilan aloqaga kiradi. So'zlar bir-biriga o'xshashligi, yaqinligi va nutq situatsiyasida (kontekstda) ishlatilishiga ko'ra ma'nolarini o'zgartirishi mumkin. So'zning ko'chma ma'nolarda ishlatilishi barcha tillar uchun xosdir. So'z ma'nosining ko'chish usuli to'rt xil bo'ladi: metafora, metonimiya, sinekdoxa, funk sional ko'chish. Bir narsa nomining ikkinchi narsaga shakl, rang va bosh qa biror jihatdan o'xshashligi asosida ko'chirilishi metafora (grekcha methaphora – "ko'chma nom, ko'chirish") deb ataladi: sovuq qarash, istarasi issiq, ... o'zi pok, ham so'zi pok (Uyg'un, I. Sulton) kabi. Tulki, xo'roz, dum so'zlari ma'no lari ning ko'chishi ham (yuqorida izohlangan) metaforik usuldir. So'zlar asli nomlar hisoblanadi. Ko'chma ma'nolar so'zning mana shu ma'nosi negizida paydo bo'ladi. Bir xil narsa yoki hodisani ifodalayotgan so'z boshqa xil narsa yoki hodisa ifodasi uchun qo'llana boshlaydi. Bir narsa nomining ikkinchisiga ko'chirilishi ular o'rtasi dagi haqiqiy aloqaning mavjudligiga asoslansa, u metonimiya (grekcha metonimia – "qayta nomlash") deyiladi. Masalan, ikki piyola ichdi ("choy ichdi" ma'nosida), Lermontovni o'qidim ("Lermontov asarlarini o'qidim" ma'nosida). Kelgusi uchrashuvga atlas kiy, atlas (Yu.Shomansur) "atlas kóylak" ma'nosida ishlatilgan). Inglizcha iron – dazmol so'zi temir so'zidan glass – stakan so'zi shisha so'zidan olingan metoni miyalardir. Ba'zan ixtirochining nomi yoki biror joyning nomi ham narsaga ko'chirilishi mumkin. Masalan, ford, dizel, volt, gers, lavsan (uni kashf etgan laboratoriyaning nomi), boston, shotlandka kabi. Bir butun narsani uning biror qismi bilan atash yoki qism nomini butun uchun qo'llash keng tarqalgan. Bu hodisa sinekdoxa (grekcha synekdoche – "odatdagi tushunish" ma'nosida) deyiladi: Besh qo'lingni og'zingga tiqma. Uzoqdan kalla (laqab) ko'rindi gaplarida qo'l (butun) barmoq (qism) ma'nosini; kalla (qism) kishi (butun) ma'nosini ifoda etayapti. Oqsoqol (qism) so'zining erkak kishi, tuyoq, bosh qism) so'zlarining mol, qo'y, echki (butun) ma'nolarida qo'llanishi ham sinekdoxaga misol bo'ladi. Sinekdoxa hodisasi ko'proq o'simlik va

sabzavot nomlarida uchraydi: shaftoli so'zi daraxtni ham, uning mevasini ham bildiradi. Olma, o'rik, gilos, yong'oq, qovun kabi so'zlar ham shu xususiyatga ega. Ma'noning funksional ko'chishi narsalarning bajaradigan vazifasining o'xshashligi, yaqinligiga asoslanadi. Qadimda xatni g'oz pati bilan yozar edilar. Keyinchalik po'lat qalamlar vujudga keldi. G'oz pati vazifasini bajara boshlagan bu qalamlar pero deb atala boshlandi. O'zbekcha siyoh, o'q so'z la rining ma'nosidagi o'zgarish ham shu usulda yuz bergan. Ilgari xat qora suyuqlik bilan yozilar va bu modda siyoh deb atalgan. Hozir esa qizil, ko'k va boshqa rangdagi siyohlar ma'nosida qo'llanadi. Ilgari o'q so'zi yoyning o'qi ma'nosida ishlatilgan. Hozir esa miltiq o'qi, pulemyot o'qi, avtomat o'qi, to'p o'qi ma'nolarida qo'llanadi. So'z ma'nolarining kengayishi yoki torayishi ham so'z larning semantik taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega. Masa lan, o'zbek tilidagi yasatmoq fe'li odamni, ko'chani, binoni, uyni, xonani yasatmoq kabi keng ma'nolarda ishlatiladi. Yurak so'zi kishi a'zosining biri ma'nosidan tashqari – keng ma'no – ko'krak qafasi ma'nosida ham qo'llanadi. Mashina so'zi avtomobil ma'nosida, osh so'zi palov ma'nosida qo'llanganda, ularning ma'nolari torayadi. OMONIMLAR, ULARNING TURLARI VA MANBALARI Odatda, so'zlar aytilishi, yozilishi va ma'nolarini qiyos lash natijasida turli guruhlarga bo'linadi. Bir xil aytilib yoki yozilib, turli ma'nolarni ifoda qiluvchi so'zlar omonimlar deyiladi (grekcha homog – "bir xil"', onyma – "nom"). Omonimlar quyidagi turlarga bo'linadi: a) haqiqiy omonimlar : ot – hayvon, ot – nom. Ot – biror narsani uloq tir moq, ot – miltiq bilan otmoq; b) aytilishi bir xil, lekin ma'no lari va yozilishi har xil bo'lgan omofonla r: qurt – hasharot, qurt – sut – qatiqdan qilingan ozuqa; ruscha лук – piyoz, луг – o'tloq; v) omograflar, ya'ni yozilishi bir xil, lekin talaffuzi va ma'nolari har xil bo'lgan so'zlar: son – raqam, son – odam jismidagi a'zo: inglizcha tear – ko'z yoshi, tear – yirtilmoq; g) omoforma yoki leksik-grammatik omonimlar , ya'ni grammatik shakli to'g'ri keluvchi, biroq ma'nolari farqlanuvchi

so'zlar: qarg'a – qushning turi, qarg'a – qarg'amoq fe'lining buyruq shak li, o't – o'simlik turi, o't – olov, o't – o'tmoq fe'lining buy ruq shakli, ruscha moy – olmosh, moy – buyruq fe'li. Ingliz tili da hour – soat, our – bizning, light – yoriq, light – yengil. Ba'zan bir xil yoziluvchi, biroq talaffuzida urg'uning o'rni bilan farqlanuvchi qarg'a (qush) – qarg'a ("qarg'amoq" fe'li ning buyruq shakli) omoformalar bir yo'la omograflar bo'la oladi. Ba'zi omonimlar ona tilidagi so'zning yozilishi yoki aytilishiga boshqa tildan kirgan so'zning yozilishi yoki aytilishining mos kelib qolishi natijasida hosil bo'ladi. Masa lan, tok – elektr quvvati, tok – uzum daraxti, to'rt – son, tort – ozuqa (ko'pincha o'zbek tilida to'rt deb talaffuz etiladi). Ko'pincha omonimlar tildagi tovush o'zgarishlari natijasida hosil bo'ladi. Masalan, ingliz tilida piece – bo'lak, peace – tinchlik, weak – kuchsiz, week – hafta, tear – ko'z yoshi, tear – yirtmoq kabi omonimlar tarkibidagi unli tovushlarning o'zgarishi natijasida hosil bo'lgan. Ingliz tilida so'zlarning yozilishi va talaffuzi o'rtasida katta farq mavjud. Unda har xil yoziluvchi so'zlar ham bir xil talaffuz qilinishi mumkin: knight – farzin, night – kechasi, die – o'lmoq, dye – bo'yamoq kabi. Shu sababli bu tilda omonimlarning har xil turlari juda ko'p uchraydi. Ma'no jihatdan farqlanuvchi, biroq aytilishi va yozilishi bir xil bo'lgan so'zlar to'liq omonimlar deb ataladi. Agar so'zlarning faqat yozilishi yoki talaffuzi bir xil bo'lsa, ular to'liq bo'lmagan omonimlar deyiladi. Omonimlarning kelib chiqishini so'zlarning ko'p ma'noli xususiyatlarining kamayishi bilan izohlash ham mumkin. Bosmoq fe'lining polisemantik, ya'ni ko'p ma'noli xususiyati kuchsizdir. Shu sababli bu fe'lning buyruq shakli "bosma", boshqa shu o'zakdan hosil bo'lgan "bosma" (qog'oz) oti bilan omonim bo'lib qolgan. Omonimlarni farqlashda ularning tarixiy kelib chiqishini ham hisobga olish zarur. Masalan, tug'ilmoq chaqaloq tug'ildi) va tug'ilmoq (fikr tug'ildi, hosil bo'ldi). Har ikkisi bir o'zakdan kelib chiqqan. Omonimlarning kelib chiqishida tildagi tovush o'zgarishlari, yozuv qoidalari va semantik siljishlar muhim manba bo'ladi. Omonimlarning ma'nolari nutq situatsiyasida, kontekstda aniqlanadi.

SINONIMLAR VA ANTONIMLAR So'zlarning turlari va ma'nolari ularni qiyoslash orqali oydinlashadi. So'z ma'nolarining o'xshashligi sinonimiyani , qarama-qarshiligi esa antonimlarni aniqlash uchun asosiy mezon hisoblanadi. Bir tushuncha, hodisa, narsa yoki belgini ifodalovchi, ma'nolari o'xshash yoki yaqin bo'lgan, turli ma'no sifatlarini va ekspressiv-stilistik bo'yoqlarni farqlash uchun xizmat qiluvchi so'zlar sinonimlar deyiladi (grekcha synonima – "bir xil ma'nodagi nom"). Odatda, bunday so'zlar sinonimik qatorga birlashtiriladi: botir, qo'rqmas, dadil, mard, jasur yoki baland, yuqori so'zlari alohida sinonimik qatorni tashkil etadi. Ingliz tilida earth, ground, land, soil so'zlari bir sinonimik qatorga kiradi. Biroq sinonimik qatorga kirgan har bir so'z o'zining, qo'llanishi bilan farq qiladi. Bir sinonimik qatorga kirgan so'zlar bir xil so'z turkumiga oid bo'ladi, biroq ularning o'zagi, morfemik tarkibi, fonologik strukturasi, ma'no sifatlari va ekspressiv ma'nosi turlicha bo'ladi. Masalan, aft, bashara, istara, chehra, yuz, nusxa, turq so'zlarining ma'nolari juda yaqin, biroq ulardan nusxa, turq, bashara so'zlari bu sinonimik guruhda stilistik jihatdan kishining salbiy va chehra, istara so'zlari esa ijobiy emotsional-ekspressiv hissiyot uyg'otish uchun qo'llanadi (qiyoslang: chehrasi ochiq, turqi sovuq, basharasi qora, nusxasi qursin kabi). Demak, bu sinonimik guruhga kiruvchi so'zlar konnotativ (ekspressiv) ma'nolari bilan ajralib turadi. Biroq bu sinonimik guruhga kiruvchi so'zlar yuz so'zining asosiy ma'nosi (sememasi) bilan birlashgan. Yuz so'zi mazkur sinonimik qatorning yetakchisi yoki dominanti hisoblanadi. Sinonimlar, asosan, to'rt turga bo'linadi: 1. Ma'no sifatiga putur yetkazmay, bir-birining o'rnida bemalol ishlatila oluvchi so'zlar to'liq sinonimlar deb ataladi: tilshunoslik – lingvistika. 2. Ma'nolari jihatdan farqlanuvchi sinonimlar semantik turga kiradi: botir, jasur, qo'rqmas, dadil.

3. Nutq situatsiyasi yoki kontekstda ma'nolari jihatdan bir-birining o'rnida ishlatila oluvchi sinonimlar kontekstual sinonimlar deb ataladi: shoir, yozuvchi, adib. 4. Ma'no sifatlarida emotsional-ekspressiv hissiyotni ifodalovchi sinonimlar stilistik sinonimlar deyiladi: yuz, bashara, aft, chehra, nusxa, turq kabi. Sinonimik qatorga kiruvchi har bir so'z boshqa so'zlar bilan ma'lum aloqada bo'ladi. Ba'zan chet tildan kirgan so'z ona tilidagi so'z bilan bir ma'noni ifodalash uchun qo'llanib, sinonim bo'lib qoladi: prokuror – qoralovchi, taftish komis siyasi – reviziya komissiyasi, advokat – oqlovchi kabi. Tildagi sinonimlar yig'indisi sinonimika deb yuritiladi. Sinonimika – til boyligi. Ularni bilish, qo'llash san'atini egal lash yuqori nutq madaniyatining belgisidir: sinonimlar fikrni aniq va ravshan, rang-barang ifoda qilishga yordam beradi. Karama-qarshi ma'nolari bilan guruhlanuvchi so'zlar antonimlar deyiladi (grekcha anti – "zid", onyma – "nom"). Anto nimlar leksik (so'z ma'nolari zidligi) va grammatik (gram matik shakllarning zidligi) turlarga bo'linadi. Leksik antonimlar: yaxshi – yomon, uzun – kalta, cho'ziq – qisqa, qora – oq, chiroyli – xunuk kabi. Grammatik antonimlar: tuzli – tuzsiz, shirin – bemaza, ishli – ishsiz, bekor kabi. Bulardan tashqari antonimlar yana quyidagi uch turga bo'linadi: 1. Gradual va koordinatsiya qilingan qarama-qarshiliklar antonimlari: oq – qora, uzoq – yaqin, boy – kambag'al, kun – tun va boshqalar. 2. Konversiya qarama-qarshiliklar antonimlari: urush – tinchlik, er – xotin, sotmoq – sotib olmoq. 3. Tushunchalarning dixotomik bo'linishlari antonimlari: ataka – kontrataka, qonuniy – noqonuniy. Antonimlar – bir-birini inkor etuvchi ma'nodagi so'zlar o'rtasida vujudga keladi. Ular o'zining sinonimlariga ega bo'li shi mumkin. Masalan: kalta (pakana) – novcha (uzun), ta'mli (shirin) – ta'msiz (bemaza, beta'm) kabi. Demak, antonimlar sinonimlar bilan ham bog'lana oladi. Antonimlar zid ma'no dagi so'zlarni qiyoslash natijasida kelib chiqqan bo'lib, og'zaki va yozma nutqda ko'p qo'llanadi.

Antonimlar tilning tasviriy vositalaridir. Badiiy adabiyot da antonimlar yorlamida sintaktik birikmalardan antiteza hosil qilinadi: Zulm ila elligu yuzni olur. Boz tanobini duchandon solur. Dog'i bular yaxshiyu, bizlar yomon... ( Muqimiy ). Antiteza maqollarda ham ko'p qo'llanadi: Nodon do'stdan ziyrak dushman yaxshi. TABU VA EVFEMIZMLAR Tabu so'zi polineziya tilidan (Tinch okeandagi orollarda yashovchi ko'chmanchi elatlar tili) olingan bo'lib, shaxsiy va diniy odatlar jihatdan biror narsani man etish, jumladan, ma'lum hayvonni ov qilish yoki o'simlikni sindirishni man etish bilan bog'liqdir. Ba'zi olmoshlar ham evfemizm sifatida qo'llanadi. Masalan, U qilding, bu qilding, ishni rasvo qilding; Unday dedi, bunday dedi, aytganni qilmadi kabi. Bu misollarda u, bu, bunday olmoshlari evfyemizmlar sifatida ishlatilgan. O'tmishda biron kishi o'lganda, qabiladan o'lim sharpasini yo'qotish uchun marhumning nomini aytish man etilgan. Tabu etnik tushuncha bo'lib, qandaydir narsaning, harakatking nomini aytishni man qilishdir. Bunday odatning tilga tatbiq qilinishi bilan lingvistik tabu yuzaga kelgan. O'zbek tilida chayonning nomi tabulanib, uning o'rnida eshak, benom, nomi yo'q so'zlari ishlatiladi. Odamning nutq faoliyati axloqiy normalarga rioya qiladi. Axloqiy va madaniy jihatdan qo'llanishi taqiqlangan yoki noqulay deb topilgan so'zlar o'rniga boshqa so'z va iboralarning qo'llanilishi evfemizmla r (grekcha euphemeo – "yaxshi", "mayin gapiraman" ma'nosida) deb ataladi. Misol: o'ldi so'zi o'rnida dunyodan o'tdi, ko'z yumdi, yuragi to'xtadi; yolg'on gapirmoq o'rnida xato gapirmoq, xato qilmoq

iboralari qo'lla niladi. Evfemizmlarning ma'no va xususiyatlari turlichadir. Ular qo'llanish maqsadlariga ko'ra ham turlicha qiymatga ega bo'ladilar. Evfemizmlarning ma'lum qismi tabu bilan bog'liq bo'ladi. Evfemizmlarning ko'pchilik qismi axloqiy va madaniy jihat dan aytilishi noqulay deb topilgan so'zlar o'rnida qo'lla nuvchi so'z va iboralardir. Masalan, qizamiq o'rnida oynoma (Samar - qand viloyatning ayrim tumanlarida): chechak o'rn i da gul; sil (tuberkuloz) o'rnida uzun og'riq; pes o'rnida oq; kal o'rnida siyqabosh, xotin o'rnida umr yo'ldoshi, rafiqa, qalliq, oila; xotin olmoq o'rnida uylanmoq; qizimni erga beraman o'rnida qizimni uzataman, qizimni turmushga chiqaraman kabi so'z va iboralarning qo'llanishi evfemizmdir. Tabu va evfemizmlar adabiy-badiiy asarlarda ishlatiladi. Ularni qo'llash so'zlovchidan katta san'atni talab qiladi. TERMINOLOGIYA So'zlar ko'pincha ko'p ma'noli bo'ladi. Biroq shunday so'zlar ham borki, ular fan, texnika, san'at va madaniyatga oid tushunchalarni ifoda qilib, bir ma'noda ishlatiladi. Bunday so'zlar terminlar deyiladi (lotincha terminus – "chegara, oxirgi nuqta" ma'nosida). Har bir fan, texnika, san'at va madaniyatga oid bo'lgan terminlar birlashtirilib terminologiya deb ataladi. Masalan, tilshunoslik fani o'z terminlariga ega, masalan, unli, undosh, reduksiya, omonim, sinonim, ega, kesim, leksema, semema kabilar. Geografiyaga oid terminlar: pasttekislik, ko'rfaz, orol, yarim orol, sharq, g'arb, janub kabi. Terminlar fandagi tushunchalar bilan bog'liq bo'lib, ularning ma'nosi qaysi fan va texnika sohasida qo'llanishi orqali aniqlanadi. Terminlarning ko'p ma'noda qo'llanishi fan uchun ijobiy xususiyat hisoblanmaydi. Chunki bir terminning turli fanlarda har xil ma'nolarda qo'llanishi ba'zi noaniqliklarga olib kelishi mumkin. Terminlarning asosiy belgilari ularning bir ma'no lili gi (monosemantik ekanligi), neytral, alohida emotsional-eks pressiv bo'yeqqa ega emasligi, biror fan va texnika sohasiga tegishli ekanligi bilan izohlanadi. Ba'zan terminlar badiiy asarlarda stilistik talabga ko'ra ishlatilishi

mumkin. Bunday terminlarning ishlatilishi kontekst bilan bog'lanadi. Masalan, astronomiyaga tegishli ikar termini badiiy jihatdan odam bilan tenglashtiriladi: Fazoga ilk bora qanot qoqqanni Ikar deb atamish hayolan inson. ( A.Oripov ) Termin uchun kontekstning bo'lishi shart emas. U kontekstsiz ham alohida bir tushunchani ifoda qila oladi. Masalan, vint, lokator, kislota, fosfor, kislorod, vodorod kabi. Ba'zi terminlar bir qancha fanlar uchun umumiy bo'lib qolgan. Masalan, avtomat so'zi. Biroq avtomat mashinalarning har bir turi o'z nomiga ega. Ko'pincha, avtomat mashinalar ning uzundan-uzoq nomi aytilmay, avtomat termini qo'lla ni ladi. Har bir fanning o'z terminlar sistemasi mavjud. Terminlar narsalarning nomini, ba'zi jarayon yoki holatlarni (ximiyaviy yoki fizik) belgi, o'lchov, ishlash tartibi, fan va texnikaning sohalari va shohobchalari hamda kasb va mashg'ulotini ifola laydi. Terminlar ham so'zlar kabi o'zining tovush strukturasi (ifoda jihati) va ma'no jihatiga egadir. Ko'pgina terminlarning talaffuzi bilan ularning qaysi fanga tegishli ekanligini bilish mumkin. Chunki terminlarning ifoda va mazmun jihatlari o'rtasidagi bog'lanish ancha uzviy hisoblanadi. Terminlar bir, ikki so'zdan tashkil topgan va so'zlar birikmasi tarzida bo'lishi mumkin. Masalan, son, kasr son, g'ildirak aylantiruvchi dvi gatel, kimyoviy jarayon, vodorod bomba kabi. Kelib chiqishi jihatdan terminlar har bir tilning ichki zaxiralariga xos va boshqa tillardan o'zlashgan bo'lishi mumkin. O'zbek tilining ichki zahiralari manbaida paydo bo'lgan terminlarga tilshunos likdagi to'ldiruvchi, hol, aniqlovchi, kesim, qo'shma gap kabilarni ko'rsatish mumkin. O'zbek tilida chet tillardan o'zlashgan terminlar juda ko'p. Masalan, tibbiyot, biologiya, tilshunoslik, fizika, kimyo, astronomiya va boshqa fanlarda lotin, grek, arab va boshqa tillardan kirgan so'zlar juda ko'p ishlatiladi. Ba'zi terminlar tilda bor bo'lgan so'zlarni turli shakllarda, jumladan, kichray tirish ma'nosida qo'llash orqali

yasaladi: tilcha, oyoqcha kabi. Ko'pgina terminlar ular ifodalaydigan tushuncha yoki jismning nomi bilan butunlay bog'lanmaydi. Bunday terminlar biror mashhur kishi yoki voqea sha'niga qo'yilgan bo'lishi mumkin. Masalan, Sibirda topilgan jism Yu.A. Gagarinning birinchi bor koinotga parvozi sha'niga gagarinit deb nomlangan. Termin lar ning hosil bo'lishida fonetik, leksik va grammatik vositalar ishtirok etadi. Har bir fan va texnika sohasiga tegishli alohida termino logik lug'atlar mavjud. (Bu haqda darslikning leksikografiya bo'limiga qarang). FRAZEOLOGIYA Tilning lug'at tarkibiga faqat so'zlar emas, balki turg'un bo'lib qolgan so'z birikmalari ham kiradi. Tarkibi ancha murakkab bo'lgan turg'un birikmalar frazeologizmlar yoki frazeo logik birikmalar (iboralar) deb ataladi. Tilshunoslikning fra zeo logizmlarni ilmiy tadqiq qiluvchi sohasi frazeologiya (grekcha phrasis – ibora, logos – ta'limot ma'nosida) deyiladi. Frazeologizmlar tilning leksikasiga kirishi sababli fra zeolo giyaga tilshunoslikning leksikologiya sohasiga kiruvchi bir bo'limi sifatida qaraladi. Frazeologizmlar ikki va undan ortiq so'zlarning turg'un birikmasidir. Masalan, boshiga ko'tarmoq, tilini bir qarich qil moq, kovushini to'g'rilamoq, juftakni rostlamoq, olam gulis ton, katta og'iz kabi. Frazeologizmlarning tarkibida nechta so'z ishtirok etishi ga qaramay, ular yagona umumiy ma'no bilan birlashadi va emotsional-ekspressiv ma'noni ifodalaydi. Frazeologizmlar badiiy adabiyotda obrazli va ta'sirchan vosita sifatida ko'p qo'llanadi: Hushyor boq, to foniy umr kechadi, Tegrangda turfa xil toshlar uchadi. Biri qora hasad yo g'araz toshi, Biri yovuz tuhmat yo maraz toshi...

Ular sabr kosang to'ldirmoq bo'lar, Ular umr gulin so'ldirmoq bo'lar. ( A.Oripov ) Frazeologizmlar uch turli bo'ladi: frazeologik qo'shil malar, frazeologik butunliklar, frazeologik chatishmalar. Tarkibidagi bir so'z to'g'ri, ikkinchi so'z esa ko'chma ma'noda bo'lib birikkan iboralar frazeologik qo'shilmalar de yi ladi: hordiq (to'g'ri ma'noda) chiqarmoq (ko'chma ma'noda), holdan (to'g'ri ma'noda) toymoq (ko'chma ma'noda), so'zida (to'g'ri ma'noda) turmoq (ko'chma ma'noda) kabi. Tarkibidagi so'zlarning ma'nolari va grammatik jihati bi ri kib umumiy ko'chma ma'no beruvchi iboralar frazeologik butun lik lar deb ataladi: ko'kka ko'tarmoq (maqtamoq), eti su yakka yopishgan (ozg'in), yuragi orqasiga tortmoq (qo'rqmoq) kabi. Tarkibidagi so'zlarning ma'nolari bilan ibora ifoda etgan ma'no o'rtasida hech qanday leksik aloqa sezilmagan frazeo logizmlar frazeologik chatishmalar deyiladi: sichqon ning inini ijaraga olmoq, tegirmonga tushsa butun chiqmoq, temirni qizig'ida bosmoq, oyog'ini tirab olmoq kabi. Frazeologik qo'shilma yoki butunliklar so'zlarni o'zaro biriktirish yo'li bilan yasalgan yaxlit iboralar bo'lib, ularning tarkibidagi ba'zi komponentlarni almashtirish mumkin. Biroq frazeologik chatishmalarning komponentlarini almashtirish mumkin bo'lmaydi. Oyog'ini tirab turmoq yoki oyog'ini tirab turib olmoq bir ma'noni ifodalashi sababli frazeologik sino nimlar hisoblanadi, biroq ularning komponentlarini almash tirish mumkin emas. Shuningdek, bag'ri tosh va mehri tosh iboralari frazeologik sinonimlar bo'lib, ularga o'z ma'nosi bilan qarama- qarshi bo'lgan ko'ngli bo'sh va mehri bo'sh iboralari frazeologik antonimlardi r. Ba'zan frazeologizmlar shaklan to'g'ri kelib, turli ma'nolarni ifodalaydi. Bunday hodisa frazeologik omonimiya deyiladi: javobini bermoq – 1) biror savolga javob qaytarmoq; 2) biror xizmatchini ishdan bo' shat moq kabi.

Odatda, frazeologizmlar tildagi erkin so'z birikmalari asosida hosil bo'ladi. Biroq ular ko'chma ma'no kasb etib, komponentlari o'zaro birikib yaxlit holda qo'llanishi natijasida singib ketadi. Masalan, joyiga keltirmoq, o'rniga qo'ymoq iboralari erkin birikmalarni eslatadi. Lekin ular ko'chma ma'noda qo'llanib, "ishni (vazifani) yaxshi bajarmoq", "biror ishni tartibli bajarmoq" ma'nolariga ega bo'lgan. Frazeolo gizmlarning ba'zi turlari milliy urf-odatlarni aks ettiradi. Ularni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda iboraning komponentlarini so'zma-so'z ag'darmay, to'g'ri keluvchi iboralardan – muqobillardan foydalaniladi. Frazeologizmlar grammatik (sintaktik va morfologik) tuzilishi bilan farq qiladi. Ularning tarkibida ot, sifat, fe'l va boshqa so'z turkumlari ishtirok etadi hamda komponent larining sintaktik birikuvi ham turlicha bo'ladi: olam guliston, ta'bi xira, kayfi buzuq, tepsa-tebranmas, qorasi o'chmoq, yura gi qora, o'ziga kelmoq, o'rtaga tashlamoq, katta gapirmoq kabilar. Tarkibida taqlid so'zlar bo'lgan frazeologizmlar alohida ko'chma ma'nolari bilan ajralib turadi: yuragi duk-duk qilmoq, piq-piq qilmoq, taq-taq etmoq kabi. Ba'zi frazeologizmlarning tarkibida boshqa tillardan kir gan so'zlar ham ishtirok etishi mumkin: infarkt qilmoq, gap ning indollisini aytmoq kabi. Frazeologizmlar semantik tomondan umumlashgan ko'ch ma ma'no ifodalasa, grammatik tomondan ularning butunligi komponentlarining o'zaro birikuvi va gapda ham shu tartibini saqlab qolishi bilan izohlanadi.

Adabiyotlar 1. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского яз ы ков . М., Просвещение, 1989. 2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. М., Высшая школа , 1989. 3. Абдуазизов А.А. Тилшуносликка кириш. I -қисм. Фонетика ва фонология. II - қисм. Лексикология ва семасиология. Грамматика. Тошкент, Университет, 1999. 4. Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992. 5. Абдуазизов А.А., Шереметьева А.Г., Зализняк А.М. О б щ ее яз ы кознание. Т а шкент , Университет, 2004. 6. Ашурова Д.У. Производное слово в свете коммуникативной теории языка. Ташкент, Фан, 1991. 7. Беланин В.П. Психолингвистика. М., Флинта, 2003. 8. Бушуй А.М. Сущность языка как проблема общей лингвистики. Самарканд, 2004.

O'xshashlar

Leksikologiya, leksikografiya haqida tushuncha

Leksika haqida umumiy ma`lumot

Til haqida umumiy tushuncha

Leksikologiya haqida ma‘lumot

Umumiy tushuncha