Тасаввуфда тагмаъноларнинг лисоний асослари - Tilshunoslik - Referatlar

Тасаввуфда тагмаъноларнинг лисоний асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Тасаввуфда тагмаъноларнинг лисоний асослари Кейинги даврларда тасаввуфни ўрганиш ниҳоятда кучайди. Натижада тасаввуф илмий қайта жонланди. Унинг турли хусусиятларини ёритувчи асарларда майдонга келади. 1 Бу асарларда тасаввуф йўли ва унинг моҳияти ҳақида ажойиб фикрлар баён қилинган. 2 Тасаввуф тадқиқотига бағишланган илмий ва бадиий асарларда бу тариқатнинг асосий йўли, бу йўлдаги йўловчилар, бу йўлнинг моҳияти ҳақида хилма-хил қарашлар, фикрлар мавжуд. Аммо лисоний таҳлил қилинмаган. Биз ушбу бўшликни тўлдириш мақсадида тасаввуф оламига саёҳат қилмймиз. Биз тасаввуфда маънолар нималар асосида юзага келишини асослашга ҳаракат қиламиз. Тасаввуф тариқатининг вакиллари ўз мақсадлари ва ниятларини ишоравий маънолар орқали юзага чиқарганлар. Шунинг учун яқин-яқин кунларга қадар тасаввуфдаги ишоравий маъноларни тушунмай тўғри тадқиқ қилиб келдилар. Ана шу сабабдан тасаввуфдаги ишоравий маънолар тагмаъноларни лисоний таҳлил қилиш жуда зарур. Тасаввуфдаги тагмаънолар турли асосларга кўра тушунилади. Унда рамз-тимсол ниҳоятда кучли бўли, образли ифодалар тузишда кенг қўлланилади. Рамзий маъноларни тўғри англаш тасаввуфни холисона баҳолаш имконини яратади. Чунки тасаввуф холислик таълими. Тасаввуф – софлик. У “қулликка белни маҳкам этишга чорласа-да, Ҳақ қулларининг нақадар ақлий, маънавий, аҳлоқий имтиёзларга эга эканлигини амалда исботлайди. 3 Шунинг учун бу тариқат вакиллари яратган ёдгорликлари бу асарларнинг мазмуний рамзий асосларга қурилган бўлиб, уни тўғри англаш учун ўта зукко ақл эгаси бўлиши зарур. 1 Иброҳим Ҳаққул. Тасаввуф ва шеърият. Тошкент. 1991 йил. Иброҳим Ҳаққулов. Шеърият – руҳий муносабат. Тошкент, 1989 йил 2 З.Жўраев. Ўша асар. 21-бет 3 Иброҳим Ҳаққулов. Тасаввуф ва шеърият. Тошкент. 1991 йил, 5-бет

www.arxiv.uz Тасаввуфда ҳар бир сўзнинг ишоравий маъноси бор. Тузилган матнда сўзлар ишоравий маънолари билан аҳамият касб этади. Агар уни тўғри – ўз маъносида тадқиқ этилса, биз кутган маъно чиқмайди. Масалан: Золим агар жафо қилса Олло дегил Илкинг очиб, зоре қилиб, бўйин сургил, Ҳақ додинга етмас бўлса гила қилгил, Ҳақдин эшитиб бу сўзларни айдим мано. (Аҳмад Яссавий) Бу тўртликнинг биринчи сатрида “Золим агар жафо қилса, Олло дегил” жумласи бор. Ундаги золим сўзи зулм қилувчи, зулмкор маъносини билдиради. Биз тўғридан тўғри “Золим зулм қилса, индама, Олло деб, бўйинсун” тарзида таҳлил қиладиган бўлсак, хато бўлади. Турғунлик йилларида шундай таҳлил қилинган ҳам. 1 “Золим” сўзини ишоравий маъноси ҳам бор. У “маънони тасаввуфий маъно” деса ҳам бўлади. Тасаввуфда “Золим” сўзи “нафс”га нисбатан қўлланган. Нафс кишиларни турли кўйга солувчи золим сифатида таърифланган. Аҳмад Яссавий бу ҳикматида “нафс”нинг қилмишларидан қутулиш йўлини кўрсатиб беради. Яъни, “Нафсинг сени турли йўлларга етакласа, Ҳаққа бўйин сунгин. Ҳақ додингга етмаса, гина қилгин. Мен Ҳақдан эшитиб, бу ҳикматларни айтдим”. Риёзатни қаттиқ тортиб қонлар ютуб, Ман дафтари соний сўзни очдим мано. (Аҳмад Яссавий) “Риёзат” – арабча сўз бўлиб, қийинчилик, машаққат, заҳмат ҳамда дунёвий ишлардан ўзини,нафсини тийиб, қийналиш, ўзини қийнаш маъноларини ифодалайди. 2 1 Қаранг: Натан Маллаев. Ўзбек адабиёти тарихи. Тошкент. 1976 йил 2 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1-том. Москва, 624-бет

www.arxiv.uz Иккинчи бир луғатда риёзат сўзи арабча эканлиги кўрсатилиб, нафс хоҳиш қилган нарсалардан тортилиб, ўзини қийнаш, қийналиш, машаққатланиш 3 каби маъноларни ифодалаши айтилади. Тасаввуфда “риёзат” сўзи нафс хоҳиш қилган нарсалардан ўзини тийиб, Ҳақ йўлида қийналишдан ҳузурланиш маъносини ифодалайди. Чунки Ҳақ йўлига кирганлар бу йўлдаги азобдан роҳатланганлар. Шунинг учун байтдаги риёзат сўзини тасаввуфона маъносида тушуниш керак. Риёзат – оддий машаққат, қийналиш эмас. Байтда “дафтари соний” бирикмаси ҳам юқоридаги тасаввуфона тагмаънога эга. Тасаввуфда “дафтар” сўзи оддий дафтарни эмас, илоҳий ишқ мазмунини ифодалайди. “Соний” сўзи арабча бўлиб, 4 иккинчи тартиб сонини дафтарни ифодалайди Бу бирикма “иккинчи дафтар” маъносини билдиради. Лекин унинг тагмаъносида “Аҳмад Яссавийнинг иккинчи дафтари” деган маъно ётмайди. Унда илоҳий “Дафтари аъмал” – “Амаллар дафтари”дан кейинги иккинчи илоҳий “датар” маъносига ишора бор. 5 Яъни Аҳмад Яссавий ҳикматлари “Амаллар дафтари”дан кейинги иккинчи “илоҳий дафтар”дир. Шу сабабдан байт икки хил таҳлил қилиниши мумкин: 1. Кийналиб, риёзат тортиб, қонлар ютиб, мен иккинчи дафтар сўзини очдим. 2. Нафс хоҳишларидан ўзимни тийиб, қийинчиликлар ортида қонлар ютиб ва бу қийинчиликлардан ҳузурланиб, иккинчи дафтар, сўзини очдим. Бу иккинчи дафтар илоҳий “Амаллар дафтари”дан битилган ҳикматлар ишоравий маънолари – тагмаънолари асосида таҳлил қилинмаса, тўғри баҳосини топмайди. Шунинг учун тасаввуфда ишлатиладиган сўзларнинг тагмаъноларини лисоний таҳлили ниҳоятда зарур. Чунки тасаввуф тўғри тадқиқ этилмаса, жуда катта маънавий бойлик парда остида қолади. Масалан: Фурқатингда эй пари тан куйдию жой йиғлади, Дам-бадам худ қайғудин икки кўзим қон йиғлади. Ҳеч даво йўқ дардким танамда бор они кўриб, 3 Навоий асарлари луғати. Тошкент, 1972 йил, 526 бет 4 Навоий асарлари луғати. Тошкент, 1972 йил, 569 бет 5 Аҳмад Яссавий. Ҳикматлар. Тошкент, 1991 йил, 255 бе

www.arxiv.uz Тўнни чок этди табибу дори-дармон йиғлади. (Саккокий) Бу ғазал таҳлилида ҳам икки хил йўлни, усулни кўриш мумкин. Биринчиси ўз маъносида, иккинчиси тасаввуфий маънода. Биринчи – ўз маъносида қуйидагича таҳлил қилиш мумкин: “Айрилиғингдин эй пари таним куйиб, жоним йиғлади. Узун тортган қайғу аламлардан икки кўзимдан қон оқди. Танамдаги давоси йўқ бу дардни кўриб, табиб тўнини йиртди, дори-дармонлар ҳам йиғлади”. Иккинчи – ишоравий маънода қуйидагича фикрларни айтиш мумкин. Унда сўзларнинг ишоравий маъноларини аниқлаб олиш зарур бўлади. Пари – ёр, маъшуқа – Худонинг тажаллеси. Дард – ошиғлик – Худога ошиғлик дарди. Табиб – ақл – Худога етиниш йўлига етакловчи ақл. Дори-дармон – сўзлар – худога етишиш йўлига чорловчи сўзлар. Ишоравий маънодаги таҳлилини кўриб ўтамиз: “Эй Оллоҳ, сендин айрилиқда таним вужудим куйиб, жоним йиғлайди. Бу дарднинг давоси йўқ. Буни кўриб ақлим, сўзларим ҳам йиғламоқда”. Кўриниб турибдики, мазмун умуман ўзгарди. Мазмуннинг ўзгаришига сўзларнинг тагмаънолари таъсир этди. Шунинг учун тасаввуф унсурларини аниқ белгилаб, тўғри хулоса қилиш керак. Акс ҳолда байтнинг мазмуни сийқалашади. “Табиб” сўзини “ақл” деб таҳлил этиш даҳо санъаткор Жалолиддин Румийда учрайди. У ўзининг бир рубоийсида табиб сўзини ақлга тенглаштиради: Жонимки, ҳариф эрди, бегона эмиш, Ақлимки, табиб эрди, девона эмиш. Вайронага шоҳлар беришар ганж, ажаб, Вайрона дилим ганж, ила вай, она эмиш. (Жалолиддин Румий) Хуллас, биз даҳо санъаткорларнинг беназир маънавий хазинасини ҳали етарлича таҳлил этиб, ўз баҳосини бера олганимиз йўқ. Ҳозиргача яратилган асарларда лисоний асосланиш етарлича ўз аксини топмаган. Шунинг учун

www.arxiv.uz тасаввуф тариқати намоёндаларининг асарларини тагмаъно шарҳи усулида таҳлил этиш тилшуносликнинг долзарб муаммоларидан биридир. Бу муаммо ҳам сўз таҳлили асосида ечилиши мумкин. Чунки сўз тасаввуфда илоҳий қудратга эга бўлган неъмат ҳисобланади. Шунинг учун сўзнинг илоҳий маъноларини таҳлил қилиб, лисоншуносликка киритиш зарурдир. Мирзо Бедил “сўз”нинг буюклиги ва қадимийлиги ҳамда илоҳийлигини қуйидагича талқин этади: Шеърим менга неча юз забондин келадир, Кўпдан бери, кўп вақту замондин келадир. Таврот эмаски ул, то таҳмин этсам: Бир йўла магарки осмондин келадир. Ҳақиқатдан, бизнинг сўз ҳақида, унинг маъноси ҳақида билганларимиз жуда оз. Ҳали сўзнинг очилмаган қирралари кўп. Уни очиш, аниқлаш йўлида жуда кўп заҳматлар чекиш керак. Шунинг учун мен ушбу мақолани Мирзо Бедил рубоийси билан якунламоқчиман: Гардун ўзи - неча собиту сайёр эмиш, Дарё ўзи – неча чашмаю анҳор эмиш. Дунё ишидан ҳамиша воқиф бўлким, Сен билганинг ул битта эмас: бисёр эмиш.

O'xshashlar

Гап лисоний сатҳда

Суз бирикмаси лисоний сатхда

Хикматлар ва маколларнинг мазмуний-грамматик хусусиятлари

Прагматика ва семиотик жараён ёхуд прагматиканинг лисоний-семиотик тизимдаги устуворлиги

Узбек адабий тилининг урганилиш тарихи ва боскичлари