Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Гап лисоний сатҳда
Гап лисоний сатҳда
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
284.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Гап. Гап нутқий сатҳда
Гап
Тасаввуфда тагмаъноларнинг лисоний асослари
Суз бирикмаси лисоний сатхда
Қўшма гап. Богланган кўшма гап
![Гап ЛСҚси ва унинг тикланиши Лисоний сатҳда нутқий гапларнинг энг умумий ва бошқа лисоний бирликлардан фарқли жиҳатларини ўзида мужассамлаштирган лисоний синтактик қолиплар ўрин олади. Бу лисоний синтактик қолип умумий зотий моҳият ҳисобланиб, лисоний УМИС табиатига эга бўлади ва барча нутқий гапларда хусусийлашган ҳолда намоён бўлади. Систем ёндашувда муайян гаплар нутқ ҳодисаси саналиб, уларнинг умумийлиги ЛСҚдир. ЛСҚлар нутқий ҳодиса сифатидаги гапларнинг асосий грамматик ва структур (қурилиш) хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган мавҳум қурилма сифатида яшайди. Бу гапнинг структур элементлари орасидаги муносабатни ифодалаб, унинг умумий грамматик маъносини ўзида мужассамлаштиради. Нутқдаги гаплар турли-тумандир: 1 Шавкат китобни ўқиди. 2 Ортади севинчим. 3 Фарғона, гўзалсан. Шунинг учун уларнинг қолиплари ҳам турли-туман бўлиши табиий. Юқоридаги Шавкат китобни ўқиди типидаги чексиз гаплар ( Тоҳир хатни олди. Муниса уйни супирди ) учун (эгаҚтўлдирувчиҚкесим) Ортади севинчим типидаги чексиз гаплар учун (эгаҚкесим), Фарғона, гўзалсан типидаги чексиз гаплар учун (ундалма, кесим) қолиплари умумийдир. Айтилганлардан иккита муҳим хулосага келиш мумкин: 1. Қолиплар чексиз гаплар учун умумийдир. 2. Бу қолипларни ҳам чексиз ажратиш мумкин. Иккинчи хулоса лисоний бирликларнинг чекланганлиги ҳақидаги қоидага зиддир. Демак, ё қолиплар ҳақидаги хулоса ҳали изчил ва мукаммал эмас, ёхуд ажратилган қолипларда умумийлик юқори даражада эмас. Зеро, бошқа лисоний бирликлар каби қолиплар ҳам миқдоран чекли ва моҳиятан умумий бўлиши лозим. Келтирилган қолипларнинг чексизлиги сабаби гапларни умумлаштиришнинг анча қуйи босқичида эканлигидир. Чунки, [ундалмаҚкесим] ва [эгаҚкесим] қолиплари ҳам ўзаро фарқли ва умумий белги-хусусиятларга эгадир. Бу қолиплар ундалма ва кесим узвлари асосида ўзаро фарқланади, бироқ ҳар иккаласи учун ҳам кесим узви қанчалик чексиз кўриниш касб этмасин, улар лисонда битта умумийликка эга бўлиши ва бу умумийликнинг зарраси гап бўлиб кела оладиган исталган ҳосилада мавжуд бўлиши шарт ва зарур. Хўш, ўзбек нутқида қўлланила оладиган гаплардаги юқори даражадаги умумийлик нимадан иборат ва у қандай тикланади? Буни аниқлаш учун бир неча ўнлаб гаплар олиниб, улардан носинтактик, яъни алмаштирилса ҳам, ўзгартирилса ҳам, гап моҳиятига дахл қилмайдиган фонетик (гап оҳанги), грамматик (гап бўлаклари учун асос бўлган сўз туркумлари)](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-2.png)
![ҳодисалар, сўзловчининг коммуникатив нияти (ифода мақсади: дарак, сўроқ, буйруқ), эмоционал жиҳатлар (гапдаги ҳис-ҳаяжон), гап бўлаклари таркиби (йиғма, ёйиқ, аналитик бўлаклар), шахснинг тавсифи кабилар гапнинг зотини қоронғилаштирувчи ўзга ҳодисалар, тажаллилар сифатида гап таркибидан четлаштирилади. Шунингдек, тажаллилардан холи қилинган чексиз қолиплардаги фарқлар эътибордан соқит қилиниб, умумийликлар сақлаб қолинаверади. Демак, гап ЛСҚсини тиклаш (аниқлаш) икки босқичда амалга оширилади: 1. Носинтактик ҳодисаларни четлаштириш. 2. Фарқларни соқит қилиш - айнанликларни ажратиш. Қуйидаги гаплардан дастлаб носинтактик ҳодисаларни четлаштиришга ҳаракат қиламиз. 1.Шавкат уйга борсин! 2.Қайлардасан, севикли эркам? 3.Ғурбат ахтарганга ғурбат экан бу дунё! 4.Сен ҳам уни севасанми? Бу гапларда қуйидаги носинтактик ҳодисалар мавжуд: 1.Ифода мақсади. Бу носинтактик ҳодиса сўзловчининг мақсади, коммуникатив нияти бўлиб, шу асосда дарак, сўроқ, буйруқ гаплар ҳосил қилинади. Бир гапни унинг синтактик қурилмасига таъсир қилмасдан ҳар хил оҳанг ёрдамида дарак, сўроқ, буйруқ гапларга айлантириш мумкин. Масалан: 1. Жамшид уйга борсин (буйруқ гап). 2. Жамшид уйга борсин (Жамшид уйга борсин, кейин гаплашамиз маъносида - дарак гап). 3. Жамшид уйга борсин? (сўроқ гап). Гап оҳанг жиҳатдан қанча ўзгармасин, унинг қурилиши ўзгармасдан қолаверади: [эгаҚҳолҚкесим]. Гапнинг ифода мақсадини ўзгартувчи воситалар гап таркибига киритилса ҳам, синтактик қурилишига путур етказмайди (масалан, сўроқ олмошлари, юкламалар). Демак, биринчи гапдаги буйруқ, иккинчи ва тўртинчи гаплардаги сўроқ ва учинчи гапдаги дарак маънолари мантиқий категориянинг ушбу гапларда намоён бўлган зарралари- гапларнинг синтактик табиатига дахлдор бўлмаган ўзга, бегона ҳодисанинг тажаллисидир. 2. Модал маънолар. Сўзловчининг ўз фикрига муносабатини ифодаловчи модал маънолар ҳам гапнинг синтактик қурилишига таъсир қилмайди. Масалан, Шалола келган, Шалола келгандир, Шалола келди, Шалола, албатта, келди гапларининг биринчисида сўзловчининг фикрга бетараф муносабати, иккинчисида гумонсираш, учинчисида аниқлик, тўртинчи гапда фикрнинг қатьийлиги намоён бўлган. Бундаги бирор гапдан англашилган сўзловчининг муносабати иккинчи бир гапга кўчирилса ҳам, гапларнинг синтактик табиати ўзгармасдан қолаверади. Юқорида келтирилган тўртта гапнинг биринчисида қатьийлик ( Шавкат уйга борсин ), иккинчисида ноаниқлик ( Қайлардасан, севикли эркам ), учинчисида афсус ( Ғурбат ахтарганга ғурбат экан бу дунё ),](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-3.png)
![тўртинчисида гумон ( Сен ҳам уни севасанми? ) каби маънолар носинтактик ҳодисалар сифатида намоён бўлган. 3.Гап бўлакларининг ифодаланиш хусусиятлари. Гап бўлакларининг қандай сўз билан ифодаланганлиги лексик ҳодисаларнинг гапда воқеланган (тажаллиланган) кўринишидир. Масалан, бўлакларнинг от ёки феълдан эканлиги, лексема ёки фразема билан ифодаланганлиги ҳам нутқий синтактик қурилишни белгилайди, бироқ лисоний моҳиятга таъсир қилмайди. Бунга, дейлик, от билан ифодаланган бўлакни олмош билан алмаштириш асосида ( Нигора мактабга боради - эгаҚҳолҚкесим; У мактабга боради - эгаҚҳолҚкесим ) осонгина амин бўлиш мумкин. 4.Мураккаблаштирувчи воситалар. Гап таркиби ундалма, ажратилган бўлаклар, бўлакларнинг уюшиши, кириш ва киритма воситалар ёрдамида мураккаблашади. Ундалма, кириш ва киритмалар гап бўлаклари билан мазмунан боғланган, лекин грамматик муносабатга киришмаган ҳодисалар бўлиб, гапларнинг умумий синтактик қурилишини ўзгартиришга қодир эмас. Масалан, Қайлардасан, севикли эркам гапидаги ундалма (севикли эркам), Шавкат, сўзсиз, ваъдани уддалайди гапидаги кириш сўз ( сўзсиз ), Табибнинг таъбирича,бу дардга даъво йўқ эмиш гапидаги кириш бирикма ( табибнинг таъбирича ), Шоир (мен уни илгари кўрмаган эдим) риндона ижодкор сифатида таассурот қолдирди гапидаги киритма ( мен уни илгари кўрмаган эдим ) ана шундай носинтактик ҳодисадир. 5.Ажратилган бўлаклар ажралмиш бўлакларнинг маъносини муайянлаштирувчи восита бўлганлиги боис, у ўзига тегишли бўлакни мазмунан тўлдиради. Шу билан бирга, гап структурасини кенгайтиради. Ажратилган бўлаклар изоҳланаётган, тўлдирилаётган бўлак билан биргаликда ҳоким узвга тобеланади: 1. а) У сойда, қўш ёнғоқнинг тагида, қорга кўмилиб узоқ турди - [эгаҚҳолҚҳолҚкесим]. б) У сойда қорга кўмилиб узоқ турди - [эгаҚҳолҚҳолҚкесим]. 2. а)Ошпазнинг, Маматқуловнинг, қўли ширин экан - [аниқловчиҚэгаҚкесим]. б) Ошпазнинг қўли ширин экан -[аниқловчиҚэгаҚкесим]. Демак, ажратилган бўлаклар гарчи интонацион алоҳидаликка, мустакилликка эга бўлса-да, изоҳланмиш, тўлдирилмиш билан бир бутун ҳолда гап структурасидан ўрин олади. 6. Навбатдаги мураккаблаштирувчи восита уюшиқ бўлаклар бўлиб, уюшган барча сўзлар гап структурасидан битта узв сифатида ўрин олади. Масалан, Серқуёш, ҳур ўлкам элга бахт-нажот (Мадҳиядан) гапидаги уюшган иккита аниқловчи ( серқуёш, ҳур ) гап структурасида бир аъзо сифатида иштирок этади. Уюшган бўлак ёпиқ ҳолатда бўлса, мураккаблашиш янада кучаяди. Ариқ бўйида лойга](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-4.png)
![беланиб ўйнаётган болалар, атрофда мудраб ётган олапар, қуёш нурида жимир-жимир қилаётган сув ўзига хос ажиб уйғунлик касб этган эди. Бу гапдаги болалар, олапар, сув сўзлари аниқловчилари билан биргаликда ёйиқ уюшиқ бўлакларни ҳосил қилиб, ёйиқ уюшган қисмли бир бутунлик сифатида намоён бўлган. Гап айтилган тажаллилардан холи қилинса, нисбатан умумий бўлган [эга Қ кесим], [эга Қ тўлдирувчи Қ кесим], [эга Қ тўлдирувчи Қ ҳол Қ кесим], [аниқловчи Қ тўлдирувчи Қ ҳол Қ кесим] каби қолиплар қолади. Лекин бу бешта гап бўлагининг, шунингдек, бу гап бўлагининг биттаси, гоҳ иккитаси ёки учтасининг ва ҳ. туширилган ҳолдаги кўринишлари комбинациясидан юздан ортиқ қолиплар тузиш мумкин бўлади. Бизнинг олдимизда эса гапнинг нисбатан энг юқори ва умумий қолипини тиклаш вазифаси турибди. Демак, келтирилган гап қолипларидаги фарқлардан воз кечиб, умумийликларни сақлаш асосида қолипни тиклашнинг иккинчи босқичини амалга оширишимиз лозим. Қолипни тиклашнинг иккинчи босқичида юқорида носинтактик - гапнинг лисоний қурилишига таъсир этмайдиган тажаллилардан холи қилинган [эга Қ кесим], [эга Қ тўлдирувчи Қ кесим], [эга Қ тўлдирувчи Қ ҳол Қ кесим], [аниқловчи Қ тўлдирувчи Қ ҳол Қ кесим] қолипларидаги фарқлар назардан соқит қилинади. Натижада ягона умумийлик сифатида кесим унсури ажралиб чиқади. Кесим эса ҳар доим мустақил сўз ва кесимлик шаклларидан иборат бўлганлиги боис уни шартли равишда «атов бирлигиҚкесимлик қўшимчаси» ёки [ WPm ] ( W -инглизча word , Pm эса предикат ва маркер сўзларининг бош ҳарфларидир) шартли белгиси билан белгилаймиз. [ WPm ] содда гапларнинг энг умумий белгиси бўлиб, у барча содда гапларда воқеланади. Бошқа гап бўлакларининг бирортаси гапда бўлмаслиги мумкин, лекин кесимнинг бўлмаслиги мумкин эмас. Лисоний сатҳда [ WPm ] бир неча оралиқ кўринишларга ҳам эга бўлади. Ўзбек тилида грамматик шаклланган содда гапларнинг турларини лисоний ва нутқий сатҳ яхлитлигида қуйидагича тасвирлаш мумкин: Босқичи Моҳияти (энг кичик қолипи) Атов бирлигиҚкесимлик қўшимчалари [ WPm ]](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-5.png)
![ЛИСОН Содда гапларнинг қурилиш турлари Бир таркибли содда гаплар [1 WPm ] Икки таркибли содда гаплар [2 WPm ] йиғиқ ёйиқ эгали эгасиз [1Й WPm ] [1Ё WPm ] [2ЭҚ WPm ] [2Э- WPm ] Носинтак-тик ҳодисалар тажалли-лари Шахснинг тавсифи Шахси йўқ мажҳул ифодаланган аниқ умумлашган ноаниқ W нинг ифодаланиши га кўра от кесимли феъл кесимли лексема кесимли фразема кесимли содда кесимли таркибли кесимли Pm нинг ифодаланиши га кўра йиғма ёйма тафсилий (аналитик) Мураккаб- лаштирувчи воситалари-га кўра Ундалмали, киришли, ажратилган бўлакли, сифатдошли, равишдошли, ҳаркат номли Модал маънолари-га кўра Бетараф гумон тахмин қатъий аниқ Ифода мақсадига кўра дарак сўроқ буйруқ НУТҚ Нутқий ҳосилалар ёзма ва оғзаки нутқдаги муайян содда гаплар Содда гапнинг таркибий қисмлари Гап кесимини шакллантирувчи восита кесимлик категорияси бўлганлиги сабабли ўзбек нутқидаги гапларнинг таркибий қисмларини шу гап таркибига кирувчи сўзларнинг ва кесимлик категорияси шаклларининг валентлиги белгилайди. Демак, нутқий гаплардаги икки ҳодисани фарқлаш лозим: 1) гап марказини ташкил этувчи сўздаги кесимлик категорияси шаклларига боғланувчи сўзларни ;](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-6.png)
![бу устун қилган ақлдан ҳиссиётини қиздириб бошини ҳамманинг шароб ғалабасига ўз олишганда кийик билан арслон Темурнинг Амир Соҳибқирон Жаҳонгир Ботир эканига Ўтмайдиган уқ Кесмайдиган қилич Гапда ҳоллар маъновий турларига кўра бир нечта бўлса ҳам, у битта Н белгиси билан гап қолипидан ўрин олади. Демак, юқоридаги гап ҳам WP m Е Н максимал қолипнинг ҳосиласидир. Уюшиқ бўлаклар гап структурасида бир хил мавқени эгаллаганликлари сабабли уларни лисоний синтактик қолипда беришга эҳтиёж йўқ. Шунингдек, ажратилган бўлаклар ҳам қайси бўлакни изоҳлаётган бўлса, ўша бўлак билан бир бутунлик касб этади. Лисоний синтактик қолипнинг чексиз ранг-барангликда воқеланиш имконияти устига нутқда ҳар бир сўзнинг маъно валентлиги заминида хилма-хил сўз кенгайтирувчилари билан кенгайиб келиш имконияти қўшилади ва бу кўринишларни чексиз миқдорда кўпайтиради. Лисоний синтактик қолипларда ҳар бир ташкил этувчи (кесим, эга, ҳол) нинг битта сўз, сўз бирикмаси, сўз бирикмаси занжири, ажралмас бирикмалар билан ифодалана олиш қонунияти ва бундай турли қурилишли бирикмаларнинг синтактик нуқтаи назардан тенг ҳуқуқлилиги мазкур имкониятларни янада кенгайтиради. Шунинг учун гапнинг ўта содда кўриниш касб этган энг умумий моҳияти - минимал қолипи - [ WP m ] ҳам, ундан қуйидаги умумийлик - максимал қурилиш қолипи - [Е-Н- WP m ]ҳам нутқимизда мана шундай ранг-баранглик ва чексиз имкониятларга эга бўлади. Демак, кесим, эга, ҳол гапнинг лисоний сатҳидан ўрин олган бўлакларидир. Кесимлик категорияси](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-12.png)
![Гап бўлаклари [ Pm ] маъноси билан узвий боғлиқдир. Шу боисдан гап бўлакларини кўриб ўтиш учун бевосита гапнинг «жон»ини, марказини шакллантирувчи восита - кесимлик категориясининг таркиби, маънолари ва ифодаланиш усулларига қисқача шарҳ беришимиз зарур. Зеро, гап кенгайтирувчилари тушунчаси, уларни ажратиш шу асосда гапнинг структур зарурий ва ихтиёрий таркибий қисмларини ажратиш гапнинг «юраги», гапнинг гап эканлигини таъминловчи кесимлик категорияси ва унинг кўрсаткичлари, ифодаланиш хусусиятлари билан узвий боғлиқдир. Шу сабабли, гапнинг гаплигини, яъни бир нисбий тугал фикрни, сўзловчининг ҳукмини, ўй-хаёлларини бошқаларга етказишнинг, улар томонидан тўғри англанишининг энг муҳим омили - бу нутқ босқичида нутқ шароити, лисоний босқичда эса кесимлик категориясидир. Демак, кесимлик категорияси фикрни шакллантирувчи уни тингловчига етказишнинг энг муҳим лисоний омилдир. Кесимлик категорияси . Кесимлик категорияси мазмун жиҳатидан тасдиқ-инкор (Т), сўзловчининг баён этилган фикрга билдирган муносабати - модаллик (М), замон (З) ва шахс-сон (Ш) маъноларидан таркиб топади. (Буни қисқача шартли равишда Т, М, З, Ш деб белгилаймиз ва қулайлик учун кейинги ўринларда ана шу шартли қисқартмалардан фойдаланамиз). Бу маънолар яхлит ҳолда воқелангандагина кесимлик категорияси ички мазмун томонини намоён қила олади. Т, М, З, Ш маъноларининг ҳар бири алоҳида-алоҳида равишда юзага чиқиши мумкин. Масалан, модал сўзларда майл (модаллик) маъноси бўлади. Кишилик олмошлари ва эгалик қўшимчаларида шахс-сон маъноси етакчилик қилади. Тасдиқ-инкор сўзлари ( ҳа, йўқ ) да, бўлишли-бўлишсизлик ( -ма, 0 ) да тасдиқ-инкор маъноси ёрқин ифодаланган бўлади. Пайт равишлари, замон отлари, шунингдек, ўрин-пайт келишиги шаклида, равишдош ва сифатдошларда замон маъноси ифодаланади. Лекин буларнинг барчаси алоҳида-алоҳида воқеланишлар бўлиб, кесимлик вазифасида юзага чиқишидан бошқа ҳолатларда яхлит систем табиатга эга бўлмайди. Зеро, кесимлик категорияси мазкур алоҳида олинган категорияларнинг яхлитлиги (системаси) дан иборатдир. Ҳар қандай тизим ўз таркибий қисмларининг оддий йиғиндисидан каттароқ бутунликдир. Чунки Т,М,З,Ш, категориялари кесимлик категориясида бирлашар экан, бу бутунлик таркибий қисмларида аввал бўлмаган, лекин система ташкил этганда туғиладиган ҳодисаларни ҳам қамраб олади. Масалан, ўтган йили ўқимаган одам бирикувидаги ўқимаган сўз шаклининг бирикувчиси ўтган йили сўз кенгайтирувчиси (лекин гап бўлаги эмас) дир. У ўтган йили ўқимаган гапидаги ўтган йили сўз шакли гап бўлаги](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-13.png)
![4.Кесимлик қўшимчаси таркибида тасдиқ-инкор алоҳида, шахс- сон алоҳида, модаллик ва замон маънолари қоришиқ қўшимча билан ифодаланади: кўр-ма-ди-нгиз. 5.Кесимлик категориясининг ҳар бир маъноси алоҳида-алоҳида қўшимчалар билан ифодаланади: кўр-ма-са-йди-нгиз . 6.Кесимлик категория маъноларини ифодалашда боғлама ёки тўлиқсиз феъл воситаларида юзага чиқади. Масалан: Борган йигит мен бўламан (А.Мухтор ). Ҳамон ёдимдадир: гул чоғи эрди (Уйғун, И. Султон). 7.Кесимлик категорияси маъноси ҳаракат тарзида шакллари билан аналитик усулда ифодаланади: Уни кўрди-ю, бақириб юборди. Сирингни ҳеч кимга айта кўрма. Санаб ўтилган барча воситалар лисоний моҳият нуқтаи- назаридан бир категориянинг шакллари сифатида баҳоланади ва лисоний синтактик қолипда, айтилганидек, битта рамз - ( P m ) шартли белгиси билан берилади. Қуйидаги гапларнинг кесим олдига диққат қилинг. 1. Сенсан ҳар нарсадан муътабар азиз( W - сен , P m - сан ). 2. Ҳа, ҳа, аммамнинг бузоғисан ( W - бузоғ , P m - сан ). 3. У чўл бургути эди ( W - чўл бургути , P m - эди .) 4. У шу ерда яшайди, уйи ҳам шу мактабда ( W - яша мактабда , P m - ди ). Маълум бўладики, [ W P m ] ( W ) ва ( P m ) қисмларидан иборат бўлиб, атов маъносини ( W ), кесимлик маъносини ( P m ) кўрсаткичлари беради. ( P m ) кўрсаткичлари формал жиҳатдан ифодаланганда [ P m ] морфемали дейилади. Масалан, Уйим шаҳарда гапидаги шаҳарда сўзшакли алоҳида олинганда унда кесимлик маъноси, вазифаси мужассамлашган эмас. Бу вазифа унга контекст (нутқ шароити, гапдаги ўрни ва ҳ.) кабилар томонидан киритилмоқда. Бунда [ P m ] морфемали эканлигига уни шаҳардадир, шаҳарда эди, шаҳарда бўлади тарзида ўзгартириш билан ҳам амин бўлиш мумкин. Демак, Уйимиз шаҳарда гапида [ P m ] таркибий қисмлари қуйидагича: Т - тасдиқ, М - аниқ, З - ҳозирги замон, Ш - III шахс. Бунда ҳам кесимнинг таркибий қисмлари [ W ] ва [ P m ] ажралиб турибди. Шу хусусиятга кўра, улар семантик- функционал шаклланган гаплардан ажралиб туради. Семантик-функционал шаклланган гаплар. Семантик- функционал шаклланган гаплар тўртга бўлинади: 1. Модал сўз- гаплар ( Келасизми? - Албатта ) 2. Ундов сўз- гаплар ( Беҳ-беҳ! Оҳ-оҳ ) 3. ТасдиқҒинкор сўз- гаплар ( Ҳа, йўқ ) 4. Таклиф-ишора сўз-гаплар ( Ма. )](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-15.png)
![Бу сўз-гапларнинг барчасида кесимлик категорияси маъноси (ТМЗШ) сўзнинг луғавий маъносида мужассамлашган бўлади. Шунинг учун бундай сўз-гаплар: а) ҳеч қачон кесимлик қўшимчаларини қабул қила олмайди, б) нутқда алоҳида гап бўлиб кела олади, в) бошқа гап таркибига кирганда, унинг бирор бўлаги билан семантик алоқага киришмайди ва ўз мустақиллигини сақлаб қолаверади. Семантик-функционал шаклланган сўз-гапларда кесимлик маъноси атов бирлиги ( W ) нинг луғавий маъноси таркибида мужассамлашган бўлиб, бундай гаплар кесими [ W m ] рамзи билан берилади. Семантик-функционал шаклланган гапларда кесимлик маъноси сўз-гапларнинг луғавий маъноси билан бир бутунликни ташкил этганлиги сабабли кесимлик категорияси учун хос бўлган тасдиқ-инкор, модаллик, майл, замон, шахс-сон (ТМЗШ) маъноларининг ранг- баранглиги йўқ. Бунда ҳам кесимлик категориясининг барча маънолари учбурчак бурчакларининг йиғиндисига ўхшайди. Юқорида айтилганидек, учбурчак бурчакларининг йиғиндиси 180 0 га тенг бўлиб, бир бурчак каттароқ бўлса, бунинг эвазига бошқа бурчаклар кичраяди. Семантик-функционал шаклланган гапларда ҳам кесимликнинг тўртта маъносидан бири юзага чиққанда бошқалари 0 (ноль) га тенг бўлади. Бу тасдиқ-инкор, майл, замон, шахс-сон маъноларининг ҳар бири учун алоҳида-алоҳида сўзлар борлиги билан белгиланади. Масалан, «қатъий бўлишлилик» маъноси (яъни майл маъносининг кўриниши) албатта сўзи билан ифодаланса, кесимлик шаклидаги - ма қўшимчаси ифодалайдиган шундай бўлишсиз маъно мутлақо сўз-гапи билан берилади. Ҳа , сўзида тасдиқ, йўқ сўзида инкор маъноси мавжуд. Кесимлик категорияси маънолари кесимдаги атов бирлиги луғавий маъносига сингганлиги туфайли сўз-гапларда бу маъноларнинг ҳар бирини алоҳида-алоҳида ва ранг-баранг кўринишларда ифодалаш имкониятлари чекланган. Шу боисдан ўзбек тилида кесимлик қўшимчаларини қабул қиладиган, кесимлик категориясининг барча маъноларини ифодалай оладиган, луғавий маъноси кесимлик қўшимчаларига бефарқ бўлган, яъни уларни эркин бириктира оладиган мустақил сўз (феъл, от, сифат, сон, равиш, тақлид ва олмош ) лардан луғавий маъносида кесимлик категорияси қўшимчаларини бириктира олмайдиган, лекин уларнинг маъноларидан бирини ўз луғавий маъноси билан кўчайтирган ҳолда ифодалаб, бошқаларини нутққа ўта кучсиз ҳолда воқелантирувчи сўз-гаплар гуруҳи алоҳида ажралиб туради Мустақил ва номустақил кесимлик шакллари. Ўзбек тилида кесимлик қўшимчалари ўз воқеланишлари учун бошқа бир гапни талаб](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-16.png)
![қилиши ҳам, талаб қилмаслиги ҳам мумкин. Қуйидаги гапларнинг кесимларига диққат қилинг: Мен кеча мактабга бордим. Ўқитувчи келса, дарс бошланади. Ёмғир ёғмаса эди, экин-текин ишларини саранжомлаб олган бўлур эдик. Биринчи гапнинг кесими ( бордим ) ўз маъносини бошқа гапларга эҳтиёж сезмасдан воқелантирмоқда. Иккинчи гапдаги келса , учинчи гапдаги ёғмаса эди, саранжомлаб олган бўлур эдик кесимларининг ушбу гапларда воқеланган маънолари учун бошқа гаплар талаб қилинади. Бошқача айтганда, келса ва ёғмаса эди кесимларидан англашилган шарт маъноси бошланади, саранжомлаб олган бўлур эдик кесимлари ёрдамида, саронжомлаб олган эдик кесимнинг маъноси эса ундан олдиндаги ёғмаса эди кесими ёрдамида юзага чиқади. Агар иккинчи ва учинчи гапларнинг иккинчи қисми олиб ташланса, олдинги гаплардаги кесимдан шарт эмас, балки истак маъноси юзага чиқади: Ўқитувчи келса. Ёмғир ёғмаса эди. Саранжомлаб олган бўлур эдик кесими эса олдинги гапсиз ҳеч қачон, бошқача бўлса ҳам, маъносини воқелантира олмайди. Маъносини ёрдамчисиз воқелантирадиган кесимлик шакли мустақил кесимлик шакли (МКШ) дейилади. Бошқа гапларсиз, яъни қуршовсиз ўз маъносини воқелантира олмайдиган, воқелантирган тақдирда эса бутунлай бошқа маъно келиб чиқадиган кесимлик шакли номустақил кесимлик шакли (НКШ) дейилади. Кесим Кесим булишлиҒбулишсизлик (тасдиқҒинкор), майлҒзамон модаллик, шахсҒсон (яъни кесимлик категорияси) маъноси ва шаклларига эга булган суз булиб, гап марказини ташкил қилувчи булакдир. Нутқимизда кесимсиз гап булиши мумкин эмас. Гапда кесим булмаса, у узбек тили (нутқи) учун тулиқсиз гапдир. Кесим гапнинг шундай конструктив булагики, у узини шакллантирувчи грамматик категорияга – кесимлик категорияга эга. Шу сабабдан гапда кесим ҳамма вақт таркибан мураккабдир. У луғавий – атов бирлиги - [ W ] ва гапнинг грамматик формаси – [ P m ] қисмлардан иборат. [ P m ] маъноси кесимда мужассамлашган тасдиқҒинкор, модалликҒмайл, шахсҒсон маъноларининг яхлитлигидан иборат. Шу боис [ P m ] нинг меъёрий маъноси ушбу тўртта грамматик маъноларнинг мажмуи сифатида ажратилади. Исталган гап таркибида бу мажмуа бутунлик сифатида бўлиши шарт, лекин муайян нутқий](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-17.png)
![воқеланишларда мажмуа таркиби қисмларининг ҳиссаси ҳамма вақт бир хил бўлавермайди. Масалан, модаллик маънолари бўрттирилганда замон маъноси заифлашади ва аксинча, замон маъноси бўрттирилганда модалликҒмайл маъноси пасаяди. Шунга ўхшаш бошқа грамматик маъноларнинг ифодаланиш даражаси ҳам хилма - хил бўлиши мумкин. Бу маънолар ифодаланиш даражаси қанчалик кучли бўлмасин у [ P m ]да мутлақ ёки ягона бўлиши мумкин эмас. Шунингдек, ўта заифлашиб келиши ёки тамоман йўқолган бўлиши ҳам мумкин эмас. Чунки кесимлик категорияси таркибидаги ҳар бир маъно тизим ҳосил қилувчи маънодир ва улардан бирортаси тамоман йўқолса, кесимлик категориясининг ўзи ҳам йўқолади ёки тамоман бошқа моҳият касб этади. Шаклий ифодаланишга кўра [ P m ] ўзбек тилида ўта ранг - барангдир. У ноль морфема ( отам ўқитувчи) дан бошлаб морфемалар тизмаси билан ( айтмасайдингиз ), турли хил боғламалар билан ифодаланиши мумкин. Кесимнинг луғавий асоси ҳам нутқда туб сўз, содда сўз, ясама сўз, қўшма сўз, қисқартма сўз, эркин сўз бирикмаси, турғун сўзлар бирикмаси, парафразалар, фраземалар, кенгайган бирикмалар, трансформация-лашган гаплар каби структура жиҳатидан ранг - баранг бўлган номинатив бирликлар билан ифодаланиши мумкин. Кесимнинг W га кўра турлари. Шунингдек, кесимликдаги атов бирлиги вазифасида барча мустақил сўз туркумлари кела олади. Шунга кўра, кесимларни умумлаштириб, исм (от, сифат, сон, равиш, тақлид олмош) ли ва феъл (феъл, олмош) ли кесимларга ажратиш мумкин. Исм билан ифодаланган кесимлар. От: Қарға нима деётганини билмаймиз, чунки у қарға, биз -одам. («Ҳусниобод».) Сифат: Э тақсир, қиссамиз узун. (О.) Сон : Икки карра икки - тўрт . Равиш : Ўзлаштиришинг - ёдаки. Тақлид : Ҳамма томон ғовур- ғувур, тинчлик йўқ. Олмош : Сен - менсану , мен - сенман, қиссамни баён этсам. Феъл билан ифодаланган кесимлар: 1.Мақсадим - ўқимоқ. 2. Қарасам, қарамайсан. 3.Ишнинг боши бошлангунча. 4.Яшнаганим - яшнаган. 5.Йигит кишининг уялгани - ўлгани. 6. Кўрди-ю, капалаги учиб кетди. Кесим тузилишига кўра содда, мураккаб ва таркибли бўлади. Содда кесим бир мустақил сўз билан ифодаланади: 1. Сен баҳорни соғинмадингму ? (А.О.) 2. Мажлис шунга қарор қилди. 3. Мана бу - ерёнғоқ.](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-18.png)
![4. Шерзод -талаба. Мураккаб кесим сўз бирикмаси ҳолидаги кенгайган сўз билан ифодаланади. 1. Бу кун биз учун оғир кун. 2. Шерзод юлдузни бенарвон урадиган йигит. Таркибли кесим етакчи ва ёрдамчи компонентдан тузилиб, етакчи компонент луғавий маънога эга бўлади, ёрдамчи компонент эса грамматик маъно ташийди. Мисоллар: 1. Анжир кулчадай йирик ва ҳолвайтардай юмшоқ эди. (О.): юмшоқ - етакчи компонент, эди - ёрдамчи компонент . 2. Ҳаммаси сен учун, диловар учун . (А.Ҳ.): сенҚ етакчи компонент, учун - ёрдамчи компонент , диловар - етакчи компонент, у чун - ёрдамчи компонент . 3. Бундай одамларни нодон ҳисоблашади. («Калила ва Димна»): нодон - етакчи компонент, ҳисоблашади - ёрдамчи компонент . 4. Ҳамма ҳам халқига хизмат қилгиси келади. (Н. Сафаров.) - хизмат қилгисиҚ етакчи компонент, келади - ёрдамчи компонент . Эга Эга гап кесимини шакллантирувчи [ Pm ] - кесимлик категориясида мужассамлашган шахс-сон (Ш) маъносини муайянлаштирувчи гап кенгайтирувчисидир: 1. Элчибек аста ўрнидан турди. (А.М). 2. Бири - сенсан, бири - мен. (О) 3. Шундай ўлка доим бор бўлсин. (Ҳ,О) 4. ( Сен ) Айтар сўзни айт, ( сен ) айтмас сўздан қайт (Мақол). Биринчи гапда Элчибек сўзи кесимдаги учинчи шахс бирлик (ноль) кесимлик қўшимчасининг, иккинчи гапдаги бири сўзлари сенсан кесимининг иккинчи шахс бирлик (- сан ) ва мен сўзидаги биринчи шахс бирлик ( - ман ), учинчи гапдаги ўлка сўзи бор бўлсин кесимидаги учинчи шахс ( - син ), тўртинчи гапдаги ифодаланмаган ( сен, сен ) айт, қайт сўзлари билан ифодаланган кесимдаги иккинчи шахс бирлик ( ноль ) кесимлик маъноларининг муайянлаштирувчиси, кенгайтирувчиси-дир. Эга гапдаги фикр ўзи ҳақида бораётган, белгиси кесим томонидан кўрсатилаётган бўлакдир. Кесимдан ахборот (коммуникация) англашилса, эга ана шу коммуникация предметидир. Эга бевосита кесимлик шакли - [ Pm ] га боғланаётганлиги туфайли, ҳол ва кесим билан биргаликда, гапнинг конструктив бўлаклари қаторига киради. Эгали ва эгасиз гаплар. Гапнинг лисоний қурилишида эганинг ифодаланган ёки ифодаланмаганлигига кўра икки кўриниши бўлади:](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-19.png)
![1.Эгали гаплар. 2.Эгасиз гаплар. Эгали ва эгасиз гаплар гапларнинг лисоний синтактик қолипи билан эмас, балки гап кесимининг луғавий ( W ) ва кесимлик қўшимчалари ( Pm ) қисмларининг баъзи бир ифодаланиш хусусиятлари билан боғлиқ. 1. Эгасиз гаплар. Бундай гапларда кесим таркибидаги [ Pm ] нинг шахс-сон маъноси ўта кучсизланиб, гап таркибидаги эганинг мутлақо бўлмаслигини келтириб чиқаради. Эгасиз гапларнинг мавжудлигига олиб келувчи омиллар кесимдаги [ W ] ва [ Pm ] га боғлиқ икки гуруҳга бўлинади. I .[ W ]га боғлиқ равишда эгасиз гапларнинг вужудга келиши. 1.Ўтимсиз феъллар (масалан, бормоқ, юрмоқ, югурмоқ, қолмоқ, эришмоқ ) воситасиз тўлдирувчига эга бўлганлиги туфайли мажҳул нисбат шаклини олганда, гап эгасиз қўлланади. 1.Бугун стадионга борилади. 2.Ўн минут қадар йўл юрилди. (О) 3.Институтнинг ўттиз йили давомида улкан ютуқларга эришилди. 4.Катта трассага чиқиш учун ўнг томонга юрилади. 5.Жиззахга бориш учун Самарқанддан ўтилади. Бу гаплардан биттасининг лисоний қолипини кузатамиз: Е Н W Pm - ўттиз йили давомида эришил -ди институтнинг ютуқларга улкан Маълум бўладики, гапнинг максимал лисоний қолипидаги эганинг ўрни бўшдир. Бунинг боиси, айтилганидек, ўтимсиз феъл ( эришмоқ ) мажҳул нисбатга ўтганда эга ўз-ўзидан тушиб қолади. Агар феъл ўтимли бўлганда эди (масалан, ўқимоқ ), унинг воситасиз тўлдирувчиси эга мавқеини эгаллар эди: Нилуфар китобни ўқиди -Китоб Нилуфар томонидан ўқилди тарзида . 2. тўғри келмоқ қўшма феъли «Ўзбек тили»нинг изоҳли луғатидаги 8-маъносида жўналиш келишигидаги ҳаракат номи билан зич алоқага киришиб, эгасиз гаплар ҳосил бўлишига олиб келади: 1.Наргизага оғир бўлди, кўп қийинчиликларни енгишга тўғри келади. 2.Бунинг учун Тошкентга ўз вакилларимизни юбориб, корхонадан зарур ёрдамни сурашимизга тўғри келади. Бу гапларнинг лисоний структураси қуйидаги кўринишда бўлади. Е Н W Pm](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-20.png)
![Бугун Тошкентга юбориб ўз вакилларимизни сўрашимизга тўғри кел -ади ёрдамни зарур корхонадан II .Эгасиз гапларнинг иккинчи тури кесимдаги [ Pm ] нинг хусусиятлари билан боғлиқ. 1. Қерак, лозим, мумкин, зарур, даркор, муҳим, шарт, жоиз, фарз каби кесимлик сўзлари ҳаракат номлари билан кесим мавқеида келганда, эгасиз гаплар вужудга келади. Бунда [ Pm ) таркибидаги учта - майл, замон, инкор, тасдиқ турли шакл ва маъноларда бўлиб, уларнинг шахс-сон шакли III шахс бирликда бўлади. 1.Мазкур масалада ҳаммани қизиқтираётган барча саволларга Республика марказий банкида ва унинг ҳудудий Бош бошқармаларида ташкил этилган «Ишонч телефонлари» орқали батафсил жавоб олиш мумкин. 2.Бу топшириқни бажариш шарт. 3.Устозлар ишини ҳар доим давом эттирмоқ ва ривожлантирмоқ керак. Бу гаплар кесимидаги мумкин, шарт, керак кесимлик сўзлари [ Pm ] даги майл маъноси ифодаловчилари бўлиб, улардан кейин замон ва тасдиқ, инкор маъноларини ифодаловчи воситалар келади. Юқоридаги гаплардан бирининг лисоний структур схемасини келтирамиз: E Н [ W ] [ Pm ] ҳар доим ривожлантирмоқ, давом эттирмоқ керак эди ишини устозлар](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-21.png)
![2.Кесими «феълнинг III шахс шарт майлиҚбўлади» қурилмаси асосида ифодаланган гаплар ҳам ўзбек тилида эгасиз гапларни ҳосил қилади. 1. Ҳосилни ўн-ўн беш кунда йиғиб олса бўлади.3.Бу иғвонинг сабабларини таҳлил қилса бўлади. Бунда кесимларнинг йиғиб ол, таҳлил қил қисмлари W (лугавий бирлик) ва -са бўлади қисмлари эса [ Pm ] воқеланишларидир. 3.Кесим равишдошнинг -(и)б шакли ва бўлмоқ феълининг турли кўринишлари билан ифодаланганда ҳам эгасиз гаплар вужудга келади. 1. Бу хатнинг мазмунини бировга айтиб бўлмайди.(А.Қ) 2.Фалакка қўл узатиб, шамсу - анбарни олиб бўлмас. (Машраб). Бу кесимларда айтиб бўл, олиб бўл қисмлари [ W ] ва - майди, -мас қисмлари [ Pm ] воқеланишидир. Схемаси: Е Н W Pm узатиб олиб бўл -мас қўл шамсу – анбарни фалакка III . Ўзбек тилидаги атов гаплар эгасиз гапларнинг ўзига хос турини намоён қилади. 1.Кенг саҳро. Қуруқ чўл. Сув манбаларидан дарак йўқ. 2.Ёқимли оҳанг. Завқли қўшиқлар. Анорхон йўлларидан тўхтаб тинглайди.(И.Р) Бу гаплар бир қарашда кесимсиз, фақат эгадан иборат гаплардек тасаввур уйғотади . Бироқ гапларни замонлар бўйича парадигмага солсак, қуйидаги кўриниш ҳосил бўлади: 1. Кенг саҳро - Кенг саҳро эди. 2. Тун - Тун эди. Демак, атов гаплар ҳозирги замон кўринишидаги кесимлардан иборат эгасиз гаплардир. Қиёсланг: 1. Навбаҳор, очилди гуллар, сабза бўлди боғлар. (Муқимий) 2. Ҳамон ёдимдадир, гул чоғи эрди.(И.Султон) З. Кўришган масканим, гул боғи эрди. (И.Султон) IV .Семантик-функционал шаклланган гаплар ҳам эгасиз гапларнинг алоҳида кўринишидир. 1. -Бугун бормоқчимисан? - Ҳа. 2.-У ҳам бормоқчими? -Йўқ. 3.-Китобни оласанми? - Бўлмасамчи! 4.Насриддин халтани улоқтириб юборди: Ма! Сен тўй! (Афанди латифаларидан). 5. Салом, - деди кўриш билан ҳамма бирдан. Қўллар ўтди биқинларнинг орасидан. (Ғафур Ғулом.)](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-22.png)
![Эгали гаплар. Эгасиз гаплар тилимизда чегараланган бўлиб, улар эгали гапларга нисбатан жуда кам миқдорни ташкил этади. Эгали гаплар эса тилимизнинг меъёрий хусусиятларидан биридир. Чунки гап марказини ташкил этувчи кесимнинг таркибидаги [ Pm ] (кесимлик категорияси)нинг қисмларидан бири шахс-сон маъноси бўлиб, у ҳамиша ўзининг тўлдирилишини, муайянлаштирилишини талаб қилади. Бу эса гапларнинг эгали бўлишини тақоза қилади. Юқорида айтилганидек, ўзбек тилидаги гапларнинг лисоний структураси уч узв (эга, ҳол, кесим) дан иборат бўлиб, эгали гапларда эга позицияси бўш бўлмайди, тўлдирилган бўлади. У нутқда эса юзага чиққан ҳол, юзага чиққан кесим бўлиши мумкин. Қуйидаги икки гапни қиёсланг: 1. Мен китобни ўқидим. 2. Китобни ўқидим. Ҳар иккала гап ҳам [Е-Н- Pm ] қолипи ҳосиласи бўлиб, уларнинг кесимидаги [ Pm ] га хос шахс-сон қўшимчалари эга, унинг табиати (қайси шахс, сон) ҳақида тўлиқ ахборот бериб турибди. Ҳар иккала гап учун ҳам эга I шахс бирликдаги кишилик олмошидир. Бироқ, улардан биринчисида бу лисоний тўлиқлик (эга позициясининг бўш эмаслиги) нутқда намоён бўлган, иккинчисида эса нутқий эҳтиёж бўлмаганлиги туфайли юзага чиқмаган. Кўринадики, ҳар иккала гап ҳам лисоний эгали, эга позицияси тўлдирилган гап қисмининг ҳосиласидир. Эгали гапларнинг узи қуйидаги турларга ажратилиши мумкин: 1. Эгаси ифодаланган (нутқда намоён бўлган) гаплар. 2. Эгаси ифодаланмаган (нутқда намоён бўлмаган) гаплар. Эгаси ифодаланган гаплар. Кесимдаги [ W ], [ Pm ] хусусиятлари ва уларнинг ўзаро муносабати туфайли нутқда эганинг тушириб қолдирилиши мумкин бўлмайди. Бунда эганинг нутқий воқеланишини зарур қилиб қўядиган: I. [ W ]га боғлиқ омиллар. II. [Pm] га боғлиқ омиллар мавжуд. I . Кесимдаги [ W ] га боғлиқ ҳолда эга ифодаланишининг зарурлиги. 1.Кесимнинг [ W ] қисми вазифасида фразема (ибора) келганда, эгани тушириб қолдиришнинг иложи йўқ. 1.Бу воқеадан Жамшиднинг капалаги учиб кетди.(Газетадан.) 2.Марказга келиб, бўлиб ўтган воқеаларнинг бутун тафсилотини эшитган Қаландаровнинг фиғони фалакка чиқди.](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-23.png)
![Бунда эга ифодаланишининг зарурлиги, кўриниб турибдики, гапнинг қолипига эмас, балки ибораларда эга билан кесим алоқасининг ўта зичлиги, ибораларнинг барқарор ҳодиса эканлиги билан боғлиқдир. 2.Маълумки, айрим холларда ўтимли феълларнинг семантикаси уларнинг воситасиз тўлдирувчи билан комплетив (ўта зич) алоқада бўлишини тақозо қилади (масалан, кузатмоқ, кўрмоқ, айтмоқ ). Бу сўзларнинг объект валентлиги (тушум келишигидаги кенгайтирувчиси) зарурийдир. Шу боисдан феъл мажҳул нисбатга ўтгач, уларнинг воситасиз тўлдирувчиси эгага айланади, шунингдек, мазкур комплетив алоқа ҳам сақланиб қолади, аввал тўлдирувчи, энди эса эганинг ифодаланиши зарур бўлиб қолади. 1 . Оқибат, ҳозиргача ҳам айрим фуқоралар, айниқса, ёшлар орасида иккиланишлар, ҳатто мухолифат томонига оғиб кетиш каби ачинарли ҳоллар кузатилмоқда. (Газетадан) 2.Натижада кўплаб фуқаролар учун бузғунчи мухолифатнинг асл башараси, унинг мақсад ва вазифалари, моҳияти, кирдикорлари тўлақонли баён этиб берилмади. (Газетадан.) 3.Йиғинда фермер хўжаликлари тараққиёти учун маҳаллий фермерлар томонидан қўйилаётган сунъий ғовларнинг сабаблари ҳам айтилди. (Газетадан.) 3.Кесимнинг [ W ] қисми тақлид сўзлардан ясалган феъллар билан ифодаланиши ҳам эганинг воқеланишини тақозо этади. 1.Эшик тақ-тақ қилди. 2.Юрагим шувиллаб кетди. 3.Қарға қағиллайди. 4.Табиат ҳодисаларини ифодаловчи айрим феъллар ҳам эганинг мазмуни билан ўта зичлашиб кетганлиги боис нутқда эганинг тушиб қолишига йўл қўймайди: Тонг отди. Кун ботди. Чақмоқ чақди. Қоронғи тушди. Ҳол Ҳолнинг гап қурилишидаги ўрни. Ҳол эга каби гап кесимидаги кесимлик шакллари - [ Pm ] нинг маъновий хусусиятларини муайянлаштирувчи, ойдинлаштирувчи бўлак, яъни гап кенгайтирувчиси саналади. Қуйидаги гапларни қиёслайлик: 1. Жамшид ишлади. 2. Жамшид кеча ишлади. 3. Жамшид эртага ишлайди. Келтирилган гаплардаги ишлади ва ишлайди сўзшакллари гап кесими вазифаларида келган бўлиб, бошқа бўлаклар ана шу марказий бўлакнинг муайянлаштирувчиларидир. 1 .ишлади](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-24.png)
![Жамшид 2.ишлади Жамшид кеча 3 . ишлайди Жамшид эртага Жамшид лексемаси ҳар учала гапда ҳам кесимдаги [ Pm ] нинг шахс- сон, кеча, эртага сўзлари эса пайт маъноларини муайянлаштирган. Эга ва гап марказидаги шахс-сон маънолари каби, ҳол ва кесимлик категорияси ( Pm ) воқеланишидаги замон маънолари ҳам бир-бирига мувофиқлашган. Аниқроғи, кесимликда ўтган замон маъноси воқеланганда, ҳол ҳозирги ёки келаси замон маъносида бўлмайди. Демак, маълум бўладики, гап қурилишида гап марказидаги кесимлик категорияси маъноси билан узвий боғланган гап кенгайтирувчиси пайт ҳолидир. Пайт ҳоли кесимга боғланар экан, ундаги луғавий қисм маъноси билан эмас, балки кесимлик категорияси таркибидаги замон маъноси билан боғлиқ эканлиги от кесимли гапларда янада яқкол кўзга ташланади. Масалан, от лексема ўз семантик валентлигини тўлдирувчи ҳар хил аниқловчилар билан эркин бирикувлар ҳосил қила олади: аълочи талаба, шаҳарлик талаба, ўнта талаба ва ҳ. Бунда бирикув ҳосил қилиш учун талаба сўзининг гап ҳосил қилиши, гап таркибидан ўрин эгаллаши шарт эмас. Қиёсланг: аълочи талаба, Жамшид аълочи талаба. Ҳар иккала ҳолатда ҳам ҳосил бўлган бирикув меъёрийдир.Чунки аниқловчи сўз кенгайтирувчисидир. Бироқ бугун талаба, эртага талаба, кеча талаба каби сўз бирикмалари ғайримеъёрийдир. Лекин улар гап таркибига киритилганда ва талаба сўзи кесим мавқеини эгаллаганда, бу ғайриоддийлик йўқолади. 1.Мен бугун талабаман. Сен кеча талаба эдинг. Демак, бугун, кеча сўзлари гап кенгайтирувчилари бўлганлиги ва гап марказидаги [ Pm ] га тортилганлиги, боғланганлиги сабабли сўз бирикмасидаги номеъёрийлик гап таркибида барҳам топади. Ўрин ҳоллари ҳам сўз кенгайтирувчиси эмас, балки гап кенгайтирувчиси эканлиги бундай вазифада келувчи сўзларни гапда ва гапдан ташқарида СБ ҳосил қилиш учун от лексемаларга тобелаб](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-25.png)
![кўриш асосида амин бўлиш мумкин. Қиёсланг: 1.Қишлоқда муаллим, заводда ишчи. 2.Ҳалим шаҳарда ўқитувчи, Ғафур заводда ишчи. Кўринадики, биринчи гуруҳ бирикувлар ғайримеъёрий, иккинчи гуруҳ бирикувлар эса ўзбек нутқига хос меъёрий қурилма эканлиги ҳеч кимда шубҳа уйғотмайди. Демак, ўрин ҳоллари пайт ҳоллари каби гап кенгайтирувчиларидир. Энди ҳолнинг бошқа турларига диққат қиламиз: 1. Илгари иккаламиз бирга талаба эдик. 2. Бу пайт сен каби ўқитувчиман. 3. Шу боисдан дадам ишчи эди. Биринчи гапда бирга сўзи равиш, иккинчи гапда сен каби ўхшатиш, учинчи гапдаги шу боисдан сўз шакли сабаб ҳолларидир. Улар гап кенгайтирувчиларими ёки сўз кенгайтирувчилари эканлигини аниқлаш учун бирикувларни гап таркибидан чиқариб, зикр этилган сўзшакллар талаба, ўқитувчи, ишчи сўзшаклларининг маъновий валентлигини тўлдираётган-тўлдирмаётганлигини текширамиз: 1. бирга талаба. 2. сен каби ўқитувчи. 3. шу боисдан ишчи. Кўринадики, бирикувлар номеъёрий ва тобе сўзшакллар ҳокимларнинг луғавий-маъновий бирикувчилари эмас, балки уларнинг кесимлик вазифаси, мавқеи билан боғлангандир. Демак, ҳолнинг мазкур турлари ҳам гап кенгайтирувчиларидир. Биз ҳолнинг гап кенгайтирувчиси эканлигини асослаш учун от- кесимли гаплардан фойдаландик. Чунки ҳоллар отга улар кесим вазифасида келгандагина боғланади. Феъллар билан эса кесим вазифасида келганда ҳам, бошқа ҳолларда ҳам боғланаверади. Ҳол гап марказини шакллантирувчи [ Pm ] билан боғланар экан, у, умуман, гап конструктив тизимида қандай мавқега эга бўлади? Ҳол гапнинг мутлақ конструктив узви эмас. Чунки ҳолсиз ҳам гап ташкил топаверади. Демак, ҳол кесимдан қуйи мавқени эгаллайди. Кўпинча ҳолнинг гап таркибига киритилиши [ P m ] маънолари билан зич боғланмайди. Шу боисдан ҳол эгадан ҳам қуйи мавқени эгаллайди. Чунки нутқий гапларда кесим орқали эгани тиклаш ҳолни тиклашдан анча ўнғайдир. Ифодаланмаган ҳолни тиклаш қийин. Аммо шуни таъкидлаш лозимки, баъзан кесимнинг [ W ] си мақомида ўрин, пайт, сабаб, мақсад ва бошқа маъноли актантлар билан кучли алоқада бўладиган лексемалар юзага чиққанда, гапнинг юза қолипида ҳол эгадан кўра зарурроқ ф a олиятга эга бўлади. Масалан, юриш феъллари ( бормоқ, келмоқ, етмоқ, кетмоқ ) кесим вазифасида келганда гапда ўрин ҳолларининг иштирок этиши зарурияти кучаяди: Уйга борди. Шаҳардан](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-26.png)
![келди. Мактабга кетди. Манзилга етди. Бу албатта, кесимлик категорияси бирикувчанлиги билан эмас, балки кесим вазифасида келаётган феълнинг маъновий хусусиятлари билан белгиланади. Демак, ҳолнинг гап қурилишидаги зарурий бўлак даражасига кўтарилиши кесимдаги [ W ]нинг муайянлашиш эҳтиёжи билан белгиланади. Ҳол гапнинг конструктив бўлаклари сифатидаги кесим ва эгадан кейин учинчи ўринни эгаллайди. Ҳолнинг маъновий турлари ҳақида. Ҳоллар нутқда гапдан англашилган мазмуннинг, кесим ифодалаган иш-ҳаракат, ҳолат, воқеа- ҳодисанинг ўрни, пайти, тарзи, миқдор-даражаси, сабаби, мақсади, натижаси, шарти (қаторни яна давом эттириш мумкин) каби маъноларни ифодалайди. Бошқа гап бўлакларига нисбатан ҳолнинг маъновий турлари нисбатан кўпроқ ажратилади. Лекин, олайлик, аниқловчининг ранг-тус аниқловчилари, хусусият аниқловчилари, ҳажм-шакл аниқловчилари каби турларини ажратиш грамматик, синтактик қурилиш нуқтаи назаридан мантиқсиз бўлгани каби, ҳолнинг маъновий турлари ҳам гап синтактик қурилиши учун дахлсиздир. Шунингдек, кўп ҳолларда ўрин-пайт ҳолларини ( Ботир урушда билинади ), сабаб ва мақсад ҳолини ( Ўқиш учун Тошкентга келди ), равиш ва миқдор ҳолини ( Исроил қайта-қайта ўқиди ) фарқлаш қийин. Чунки ҳол ва сўзлараро муносабатлар нутқ шароити, воқеа-ҳодисанинг табиатига ва сўзловчининг мақсадига мос равишда турлича товланиши мумкин: Ҳолларнинг тузилиш турлари. Лисоний синтактик қолипнинг асосий хусусиятларидан бири шуки, уни тўлдирувчи нутқий бирликлар бир узв ҳуқуқига эга ҳар қандай катта-кичикликда бўлиши мумкин. I. Ҳолнинг бир сўз билан ифодаланиши: 1.Тоғам шаҳарга мени ҳам олиб борди. 2.Шалола шошилиб жўнади. 3.Қиз билан саломлашиб суҳбатлашди. II. Ҳолнинг сўз бирикмаси билан ифодаланиши: 1. Тоғам нотаниш шаҳарга мени ҳам олиб борди.2.Шалола фавқулодда шошилиб жўнади. 3.Қиз билан дўстларча саломлашиб суҳбатлашди. Демак, бир сўз шакл билан ифодаланган ҳол содда ҳол ва кенгайган (бирикма ҳолидаги) бирикма билан ифодаланган ҳол мураккаб ҳол дейилади. Ҳолнинг ифодаланиши. Ҳол барча мустақил сўз туркумлари билан ифодаланади. Феъл: Шалола шошилиб гапирди . От: Уйдан чиқариб кетди. Сифат: У яхши ўқийди. Сон: Бир келди, бир кетди.](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-27.png)
![Олмош: Бунда ари келтиради бол . Тақлид: У пиқ-пиқ кулди. Равиш: Иш кеч тугади Ҳолнинг кесимга боғланиш усуллари битишув ва бошқарувдир. Битишув алоқаси да ҳол вазифасида тобе узвлик вазифасига хосланган сўзлар келади. Улар сифат, равиш, сон, олмош ва тақлидлардир. 1. Вазифани хўб уддалади (сифат). 2. Қўққисдан кулиб юборди (равиш). 3. Ғунғир-ғунғир суҳбатлашди (тақлид). 4. Бир гапириб, ўн кулар (сон). 5. Кун ботгунча келмади (феъл) От, феъл, олмош ҳол вазифасида кесимга бошқарув усули да боғланади. Бунинг учун от келишик шакллари ва кўмакчи, ўхшатиш, феъл эса равишдош ва ўхшатиш шаклларига эга бўлади: 1.Шаҳардан қайтди. 2.Шошилиб гапирди. 3.Одамдек яшади. 4.Ухлагандек ётарди. Ҳолнинг кесимга бирикишида боғланиш омиллари муносабати қуйидагича бўлади: 1.[ШМЖ-МШЖ]: 1. Уйдан келди. 2. Гўдакдай кулди. 3. Шошилиб гапирди. 2.[МЖШ-МШЖ]: 1.Тез ўқирди. 2.Қўққисдан кулиб юборди. 3.Чиндан қийналди. Демак, ҳол ва кесимнинг боғланишида бирикувчи унсурларда боғланиш омиллари муносабати икки хил комбинацияли бўлади: [ШМЖ-МШЖ] ва [МЖШ-МШЖ]. Бу ҳол ва кесим бирикувида ЛСҚлардан бири [ W m ш - WP m ] ва иккинчиси [ W - WP m ] эканлигини кўрсатади. Тўлдирувчи Айтилганидек, сўз кенгайтирувчилари гапнинг конструктив бўлаклари сирасига кирмайди, балки сўзларнинг луғавий маъноларини муайянлаштирувчи восита саналади. Тўлдирувчи ҳам нутқий гап қурилишида сўз кенгайтирувчиси сифатида иштирок этади ва феъл билан ифодаланган ҳар қандай бўлак ёки бўлак қисмининг маъновий валентлигини тўлдиради. Тўлдирувчи фақат кесимга боғланади деб тушуниш ярамайди. Қуйидаги гапларга диққат қилинг: 1. Китобни олиб кел. 2 .Китобни олиб келишни унутма. 3. Китобни келтириш сенинг вазифанг. 4. Китобни тушунишнинг яхши томонлари кўп. Кўринадики, тўлдирувчи биринчи гапда кесимга ( олиб кел ), иккинчи гапда тўлдирувчига ( олиб келишни ), учинчи гапда эгага ( келтириш ),](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-28.png)
![тўртинчи гапда аниқловчига ( тушунишнинг ) боғланган. Кесимга боғланганда ҳам ундаги [ P m ] маъноларига эмас, балки [ W ] га тортилади - унинг маъносини ойдинлаштиришга хизмат қилади. Тўлдирувчи қайси гап бўлагига айланишидан қатъий назар, шу бўлак ифодаланаётган феълнинг маъносини муайянлаштиради. Тўлдирувчи сўз кенгайтирувчиси бўлганлиги боис у кенгайтираётган маъноси муайянлашаётган сўз гап бўлаги мақомига эга бўлмаслиги ҳам мумкин. Юқорида айтилганидек, кесим, эга, ҳол гапнинг конструктив бўлаклари бўлиб, тўлдирувчи ва аниқловчи бўлакнинг бўлаклари сифатида келади. Бу, айниқса, кенгайган равишдош, сифатдош, ҳаракат номи гап бўлаклари моделига эга бўлганда, яққол кўзга ташланади. Эътибор беринг: 1. Шалола китобни келтирди. 2. Кеча китобни келтирган Шалола бугун келмади. Биринчи гапда китобни тўлдирувчиси кесимга боғланган. Иккинчи гапда эса аниқловчига ( келтирган ) тобеланган. Биринчи гапда тўлдирувчи кесим ( келтирди ) нинг эмас, балки унинг таркибий қисми бўлган келтир феъли маъносини изоҳлаган ва гап бўлагининг бўлагига дахлдордир. Иккинчи гапда эса аниқловчи (сўз кенгайтирувчиси) нинг кенгайтирувчиси вазифасида келган. Тўлдирувчи ўзи боғланаётган феълнинг объект валентлигини тўлдиради ва, шунга мувофиқ равишда, унинг мазмунидан шахсҒпредметлик маъноси англашилиб туради. Харакатни бажариш воситасини ифодаловчи гап бўлагини унинг предмет ёки нопредметлик маъносидан қатъи назар, тўлдирувчи ёки феъл деб аташнинг ўзи ҳам муаммолидир. Чунки улар бир вақтнинг ўзида нимада сўроғига ҳам, қандай, қай ҳолда, қай йўсинда сўроқларига ҳам жавоб бўлиши табиийликка яқин ҳамда уларнинг моҳиятини тўлароқ очишга хизмат қилади. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, мисоллардаги сўзларнинг бундай сўроқларни олишида ўрин-пайт келишиги кўрсаткичининг роли муҳимдир. Ўрин маъносини ифодаловчи -да келишик шакли гап пропозициясининг таянч бўлаги бўлган маконни ифодалашда алоҳида мавқега эга. Маълумки, макон ва замон маъносидаги ҳоллар гап кесимини шакллантирувчи [ P m ] нинг ўрин ва пайт кўрсаткичларига мос келади. Хусусан, қуйидаги кўринишли: яшайман Мен ҳозир Қуқонда ўқитувчиман хурсандман иккинчиман гапларида ўрин маъноли Қуқон сўзи билан яша феъли орасида, Қўқон сўзи билан ўқитувчи сўзи орасида, шунингдек, сифатга хос хурсанд , сонга хос иккинчи сўзларининг бир-бирига боғланиш хусусиятлари йўқ](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-29.png)
![эди. Кейин келувчи ҳоким узвга кесимлик қўшимчаларининг қўшилиши унга кенгайиш имкониятини берди ва натижада [ WP m ] ҳосиласи бўлган гап шахс кенгайтирувчиси қаторида ўрин ва пайт кенгайтирувчиларига ҳам эга бўлди. Демак, зикр этилган гапларда қатнашган ҳавода, денгизда сўз шаклларидаги ўрин-пайт шакли [ P m ] таъсирига берилган бўлиб, бу уларнинг гап кенгайтирувчилари эканлигидан далолат беради. Тўлдирувчи эса сўз кенгайтирувчиси бўлиб, [ P m ] га бефарқдир. Тўлдирувчининг маъно турлари. Тўлдирувчи ўзи бирикаётган феълнинг табиатига кўра воситали ва воситасиз турларга ажралади. Воситасиз тўлдирувчи билан бирикиш фақат ўтимли феълларга хос. Шу боисдан воситасиз тўлдирувчи ўтимли феълнинг объект валентлигини тўлдирувчи сўз кенгайтирувчисидир. Воситасиз тўлдирувчи вазифасида бош ёки тушум келишигидаги сўз келади. 1.Бош келишикдаги воситасиз тўлдирувчи: Бунда булбул китоб ўқийди. Бунда қуртлар ипак тўқийди. Бунда ари келтиради бол, Бунда қушлар топади иқбол. 2.Тушум келишигидаги воситасиз тўлдирувчи: 1.Сен баҳорни соғинмадингми?. 2. Ҳар бир туки кийимларини тешиб чиқиб кетган эди. Воситасиз тўлдирувчи вазифасидаги сўз турли-туман маъноларни ифодалайди. Воситасиз тўлдирувчи ўтимли феълга боғланади дейиш ўтимли феъл воситали тўлдирувчини қабул қила олмайди дегани эмас. Ўтимли феъллар ҳам воситали, ҳам воситасиз тўлдирувчини ўзига бириктиради. Ўтимсиз феъллар эса фақат воситали тўлдирувчиларнигина ўзига бириктиради. Яъни: Воситасиз тўлдирувчи ўтимли феъл Воситали тўлдирувчи Воситали тўлдирувчи ўтимсиз феъл Воситасиз тўлдирувчи бевосита ҳаракатни ўз устига олган предметни англатса, воситали тўлдирувчи ҳаракатни қамраб олган, лекин ҳаракатга дахлдор бўлмаган предметни ифодалайди. Воситали тўлдирувчи турли грамматик кўрсаткичлар билан ифодаланади. 1. Жўналиш келишиги: Сенга олдим. 2. Чиқиш келишиги: Сендан олдим. 3. Ўрин-пайт келишиги: Менда қолди.](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-30.png)
![Бу маъноларнинг барчаси [Исм қ.к. Қ Исм э.қ. қ қаратувчи ва қаралмиш] қолипи эмас, балки сўзларнинг маъновий муносабатлари ҳосиласидир. Қаралмишдаги эгалик аффикси қаратувчининг қайси шахсда эканлигини билдириб туради. Шу боисдан кўп ҳолларда қаратувчи қўлланилмаслиги ҳам мумкин: у канг, китобинг каби. Бунда таъкид муҳим роль ўйнайди. Қаратувчини таъкидлаш лозим бўлганда, у, албатта, қўлланади. Бошқа ҳолларда қаратувчининг қўлланиши нутқий ортиқчаликни келтириб чиқаради. Умуман, қаратувчининг қўлланмаслиги қуйидаги ҳолларда юз беради: 1.Қаратувчи вазифасида ўзлик олмоши қўлланиши лозим бўлганда: Салим ўртоқларига хат жўнатди. 2.Қаратувчидан англашилган маъно олдинги гаплардан маълум бўлиб турган бўлса, услубий ортиқчаликдан қочиш мақсадида: 1 . Мен севган қизимга уйландим. (Менинг) Хотинимнинг отаси савдогар эди. 3.Таъкидлаш лозим кўрилмаганда: Боғимда анорим бор.](/data/documents/d924fde7-0900-4bb6-85b1-0cc36c3d7a9f/page-35.png)
