Қўшма гап. Богланган кўшма гап - Tilshunoslik - Referatlar

Қўшма гап. Богланган кўшма гап

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.5 KB

Ko'chirib olish

Қўшма гап. Богланган кўшма гап Режа: 1. Қўшма гап ҳақида умумий маълумот. 2. Қўшма гап турлари. 3. Боғланган қґшма гап, унинг турлари. 4. Боғланган қўшма гапда тиниш белгиларининг ишлатилиши.

Қўшма гап ҳақида умумий маълумот. Икки ёки ундан ортиқ грамматик асоснинг мазмун, грамматик ва интонацияга кўра бирикишидан ҳосил бўлган гап қўшма гап дейилади. Қўшма гап грамматик асоси икки ёки ундан ортиқ гаплар бўлиб, унинг қисмлари мазмун ва грамматик жиҳатдан, шунингдек, интонацияга кўра бирикиб, бир бутунликни ташкил қилади. Масалан: Қуёш жилмайиб боқар ва сарғайган кўкатлар кокилида шудринг жилоланарди. (Ў.Ҳошимов.) Бу қўшма гап таркибида иккита грамматик асос бўлиб, улар орасида бир пайтда рўй бераётган воқеа-ҳодисалар ифода этилган. қўшма гап қисмлари эса зидлов боғловчиси ёрдамида ўзаро бириккан. Қўшма гап турлари. Қўшма гаплар, қисмларининг ўзаро бирикиш усули ва семантик муносабатига кўра, уч хил бўлади: 1) боғланган қўшма гап; 2) эргашган қўшма гап; 3) боғловчисиз қўшма гап. Қиёсланг: Истеъдод ҳамиша ҳар хил бўлади, истеъдодсизлар эса ҳамма жойда бир хилдир.(Э.Воҳидов.) Шуни айтмоқчимизки, одам ҳамма вақт билимга ташна бўлиши шарт. Фан халққа сув - ҳаводек зарур, уни тараққий эттирмаган мамлакат, шубҳасиз, мустамлакага айланади. (Ф.Жалио – Кюри.) Келтирилган мисолларнинг биринчиси боғланган қўшма гап бўлиб, унинг қисмлари эса ёрдамчиси воситасида ўзаро тенг боғланган; иккинчиси эргашган қўшма гап бўлиб, унинг қисмлари –ки аниқлов боғловчиси орқали иккинчи қисмни биринчи қисмга тобелик йўли билан боғлаган; учинчи гап боғловчисиз қўшма гап бўлиб, унинг қисмлари ўзаро ҳеч қандай боғловчи воситаларисиз – фақат интонация (оҳанг) орқали бириккан. Боғланган қўшма гап. Қисмларининг ўзаро тенг алоқага киришувидан тузиладиган гап боғланган қўшма гап дейилади. Боғланган қўшма гап қисмлари ўзаро бириктирув

боғловчилари (ва, ҳамда), зидлов боғловчилари (аммо, лекин, бироқ, балки), айирув боғловчилари (ё, ёки, ёхуд, дам...дам, гоҳ-гоҳ, баъзан...баъзан, ҳали...ҳади, бир...бир), тенг боғловчи вазифасидаги –да, -у(-ю), на...на юкламалари, шунингдек, бўлса, эса ёрдамчилари воситасида боғланади. Шунга кўра боғланган қўшма гапларни қуйидаги турларга ажратиш мумкин: 1. Бириктирув боғловчилари ёрдамида тузилган боланган қўшма гап. 2. Зидлов боғловчилари ёрдамида тузилган боғланган қўшма гап. 3. Айирув боғловчилари ёрдамида тузилган боғланган қўшма гап. 4.Тенг боғловчи вазифасидаги юкламалар ёрдамида тузилган боғланган қўшма гап. 5. Бўлса,эса ёрдамчи сўзлари воситасида тузилган боғланган қўшма гап. Бириктирув боғловчилари (ва,ҳамда; баъзан шу вазифадаги ҳам юкламаси) ёрдамида тузилган боғланган қўшма гап таркибидаги қисмлардан бир пайтда ёки кетма кет рўй берадиган воқеа- ҳодисалар англашилиб туради. Масалан: Ҳақиқат ва тўғриликни севадиган одам доим виждони фармонига итоат қилади ва унинг виждонига ҳеч ким ҳоким бўла олмайди. (Оз-оз ўрганиб доно бўлур) Кенг боғдаги ҳар бир ниҳол қониб-қониб сув ичди ва унинг япроқлари нурга интилиб ўса бошлади. (Ў.Ҳошимов.) Зидлов боғловчилари (лекин, аммо, бироқ, балки) ёрдамида тузилган боғланган қўшма гап қисмлари мазмунан бир-бирига зид бўлади. Масалан: Ҳар қандай нарсада исрофгарчилик бор, аммо яхшиликда исроф бўлмайди. ("Ажойиб насиҳатлар".) Бурни, қоши, яна аллақаери отасига ўхшарди, лекин Акбаров ҳам бир вақтлар ўғлидай ажинсиз, қуюқ қора сочли бўлганини тасаввур этиш қийин эди. (П.Қодиров.) Айирув боғловчилари (ё, ёки, ёхуд, гоҳ..., гоҳ, дам...дам, баъзан...баъзан...) ёрдамида тузилган боғланган қўшма гапда бирини танлаш лозим бўлган ёки галма-гал рўй берадиган воқеа-ҳодисалар ифодаланадиган қисмлар бирикади. а) ё (ё...,ё), ё..., ё бўлмаса, ёки (ёки..., ёки) ё..., ёки; хоҳ..., хоҳ боғловчилари бирини танлаш лозим бўлган воқеа-ҳодисаларни ифодаловчи қисмларни

бирлаштиради. Масалан: Ё кўк унга ўз сирларини очишни тиламас, ё унинг ақл кўзгуси хиралашиб қолган.(О.Ёқубов.) б) гоҳ..., гоҳ; дам..., дам; баъзан..., баъзан боғловчилари галма-гал рўй берадиган воқеа-ҳодисаларни ифодаловчи қисмларни боғлайди. Масалан: Баъзан ой заррин кокилларини ер юзига ёймб юборади, баъзан булут ой юзини қоплаб олади.(Ойбек.) Тенг боғловчилари вазифасидаги юкламалар ёрдамида тузилган боғланган қўшма гаплар қисмларидан бир пайтда ёки кетма-кет рўй берадиган воқеа- ҳодисалар ёхуд мазмунан зид бўлган воқеа-ҳодисалар англашилиб туради. Бунда –у(-ю), -да, на...,на юкламалари бириктирув боғловчиларининг вазифасини, -у(-ю) юкламаси зидлов боғловчилари вазифасини бажаради. Масалан: Ойкўл илгари алоҳида хўжалик эди-ю, каттагина идораси бор эди. (П.Қодиров.) Икки томондаги китобларга тўлиб турадиган қуббали жавонларда на бир китоб бор, на бир қўлёзма бор. (О.Ёқубов.) Бўлса, эса сўзлари воситасида тузилган боғланган қўшма гап қисмларидан бир вақтда ёки кетма-кет рўй берадиган воқеа-ҳодисалар қиёсланиши англашилади. Масалан: Олий ҳимматли киши, мард одам бир лаҳзада дўст орттиради, пасткаш эса неча йиллик ошналигини бир лаҳзада барбод қилади. (Оз-оз ўрганиб доно бўлур.) Боғланган қўшма гапда тиниш белгиларининг ишлатилиши. 1.Боғланган қўшма гап қисмлари ўзаро бириктирув боғловчилари ёрдамида бирикса, шунингдек якка қґлланувчи ё, ёки, ёхд айирув боғловчилари ёрдамида бирикса улар орасига вергул қўйилмайди. Масалан: Шамол тағин шу томонга бурилди ва ингичка, қўнғироқдай овоз жаранглаб эшитилди. (Ў.Ҳошимов.) 2. Боғланган қўшма гап қисмлари зидлов боғловчилари ёрдамида бирикса, бундай боғловчидан олдин вергул қўйилади. Масалан: Қоронғида булоқ сувининг ўзи кўринмас эди, аммо шилдираши аниқ эшитилар эди. (П.Қодиров.)

3. Боғланган қўшма гап таркибидаги қисмлар бўлса, эса сўзлари воситасида бирикса ҳам, улар орасига вергул қўйилади. Масалан: Ҳаракатчан кишилар одатда омадли бўладилар; аксинча, қиладиган ишларини ҳадеб ўйлайверадиган ва сусткашлик қиладиганларга эса омад камдан-кам насиб этади. (Геродит.) 4. Боғланган қўшма гап таркибидаги қисмлар такрорланувчи айирув боғловчилари ёки инкор юкламаси ёрдамида бирикса, такрорланиб келган ёрдамчидан олдин вергул қўйилади. Масалан: Гоҳ супа четига экилган райҳон ҳиди димоғига урилади, гоҳ том орқасидаги йўнғичқазорда ҳашоратларнинг бир қиёмда чириллаши эътиборини тортарди... (П.Қодиров.)

O'xshashlar

Қўшма гап

Богловчисиз кўшма гап

Кесим эргаш гапли қўшма гап

Аниқловчи эргаш гапли қўшма гап

Гап