logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Қўшма гап

Қўшма гап

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54 KB
Ko'chirib olish
Қўшма гап Режа: I. Қўшма гап ҳақида тушунча. II. Қўшма гапга тариф. III. Қўшма гапнинг содда гапдан фарқи IV. Қўшма гап компонентларининг алоҳида олинган содда гаплардан фарқи. V. Қўшма гапга доир таҳлил намунаси. VI. Қўшма гап таснифи. Тилда қўшма гап моделининг мавжудлиги ҳам содда гап каби нутқнинг табиий талабидир . Фикр ифодалаш, нутқ тузиш учун гапнинг содда шакли қандай зарур бўлса, қўшма гап шакли ҳам шундай зарурдир. Бироқ бу нутқий бирликларнинг ҳар иккаласи коммуникатив функция ифодалашдан қат o ий назар,мазмун ва тузилиши жиҳатидан фарқли ҳодисалардир. Қўшма гап тузиш учун, биринчидан, камида иккита содда гап бўлиши, иккинчидан, бу содда гаплар мазмунан муносабатга киришган бўлиши керак. Ҳамал кирди – амал кирди (мақол) Сен келмасанг бўлмайди баҳор . (Ҳ.О) Демак, қўшма гаплар мазмунан мос келмайдиган ҳар қандай гапларнинг ёнма-ён қўйилишидан юзага келмайди. Ҳаво қирқ даража иссиқ, қўйлар совуқдан қирилмоқда. Бу йил ёмғир мўл ёққанлиги учун, экинлар қуриб кетди , деб бўлмайди, албатта. Учинчидан, қўшма гаплар бирдан ортиқ содда гапларнинг ма o лум грамматик алоқага киришидан тузилади. Бундай қўшма гапнинг боғланган, боғловчисиз, эргаш гапли , турлари шаклланади (Юқоридаги мисолларга қаранг). Тўртинчидан, ёнма-ён келган бирдан ортиқ содда гаплар мазмунан бир- бирига боғланшган тақдирда ҳам, яхлит, умумий бирлаштирувчи интонацияга эга бўлмаса, қўшма гап шаклланмаган бўлади. Қиёслайлик: Баҳор келди. Далалар кўм-кўк. (алоҳида содда гаплар) Баҳор келди, далалар кўм-кўк. (Қўшма гап). Кейинги ҳолатда гаплар орасида нисбий тугалланган интонация бўлиб, биринчи гапнинг мазмунини иккинчи гапнинг мазмуни орқали тасдиқлаш бор. Демак, қўшма гапнинг шаклланишидаги яна бир муҳим белги бирлаштирувчи интонациядир. I. Юқоридагилардан қўшма гапнинг қуйидагича та o рифи келиб чиқади: икки ва ундан ортиқ содда гапларнинг (ёки компонентларнинг ) мазмун ва грамматик муносабатидан ташкил топган, бир бутун бирлаштирувчи, якунловчи интонацияга эга бўлган синтактик конструкциялар қўшма гап дейилади. Қўшма гап таркиби қанчалик ёйиқ – мураккаб бўлмасин, унда компонентларнинг тугалланганлигини кўрсатадиган якунловчи интонация мавжуд бўлади: Уруғ ер остида ётса, ҳеч ким у билан қизиқмайди, у қачон тупроқни ёриб, ерни зумрад каби безаса, унинг нима эканлиги ма o лум бўлади, сўнгра парвариш қилиб, уни ўстирадилар. (Қ.Д) II. Қўшма гап содда гап билан ташқи – гаплик формаси, ички коммуникатив функция ифодалаш, тугалланган интонацияга эгалиги каби умумлаштирувчи хусусиятларга эга бўлишига қарамай, унда қуйидаги фарқловчи белгилар ҳам мавжуд: 1. Структурал белги . Қўшма гап бирдан ортиқ предикатив қўшилмалардан (содда гаплардан ) тузилади. Содда гапда битта грамматик марказ мавжуд – у битта предикатив қўшилмадан ташкил топади. Масалан, Қарасам, қарамайсан; Қарамасам, қарайсан гапи тўртта предикатив марказ борлигидан, мураккаб қўшма гап ҳисобланади. Чўллар чаман сочдилар, Ташлаб андуҳларини, Жаранглатиб очдилар Олтин сандиқларини (Т.Т.) гапи, битта предикатив марказ борлигидан, содда гап ҳисобланади. 2. Қўшма гапнинг материали – уни ташкил этувчи компонентлар – гаплар; содда гапнинг материали – уни ташкил этувчи компонентлар гап бўлакларидир. Масалан, Той – ҳозир Саиданинг остида ҳам йўрғалаб борар, лекин бундан энди фойда йўқ, чунки тортаётган азоби заррача ҳам камаймас эди . (А.Қ) гапи уч компонентдан – уч гапдан; Қуёш одамни иситади (О.) гапи эса уч компонент – учта бўлакдан ташкил топган. 3. Мазмуний белги. Қўшма гапда бирдан ортиқ воқелик – ҳукм, хабар ифодаланади, я o ни қўшма гапнинг мазмуни мураккаб бўлади. Содда гапда битта воқелик ифодаланади ёки бир суб o ектнинг белги – хусусиятларига доир хукм берилади. Масалан, Мирзачўлни чўл демангиз, ям-яшилдир ҳаммаёқ . (Қ.); Мирзачўлнинг ям-яшил боғ ва далаларини айландик гапларининг биринчисида, қўшма гап бўлганлигидан, иккита воқелик; иккинчисида, содда гап шаклида битта воқелик ифодаланган. 4. Қўшма гап таркибидаги содда гаплар: а) ўзида эга ва кесим муносабатини акс эттириш; б) нисбий тугалланган фикр ифодалаши; в) интонация жиҳатидан ярим мустақилликка эгалиги билан гапга тенг ҳисобланса-да, улар алоҳида олинган содда гаплар эмас. Қўшма гаплар таркибидаги содда гаплар шунинг учун ҳам алоҳида олинган содда гаплардай мустақил эмаски, улар қўшма гап доирасида бошқа гаплар билан боғланган ҳолда ҳаракат қилади. Бунда бир гап мазмуннинг реаллашиши бошқа гапдаги воқеликнинг юзага келишини тақозо қилади. Демак, қўшма гап таркибидаги содда гапларнинг мазмуни, грамматик ҳамда интонацион хусусиятларини шу бутунликнинг умумий мазмуни белгилайд.Масалан, Пахта очилди. Терим бошланди (иккита алоҳида, мустақил содда гап); Паҳта очилди, терим бошланди; Пахта очилди-терим бошланди! Қўшилмаларида эса Пахта очилди гапи кейинги гап билан муносабатга киришганлигидан,олдинги мустақиллигини йўқотган ва нисбий тугалланган интонацияга эга бўлиб қолган. 5. Мен ақл билан ҳаёни энг яқин ва ажралмас дўст деб биламан, бири йўқолса, иккинчисини ҳам топиб бўлмайди. (К.Д.) 1. Қўшма гап. 2. Учта предикатив қўшилмадан ташкил топган. 3. Ҳар қайси гапнинг ўз эга ва кесими бор фақат учинчи гапда эга йўқ- шахссиз гап 4. Ҳар қйси гапда нисбий тугалланган фикр ифодаланган. 5. Ҳар қайси компонент гапга хос нисбий тугалланган интонацияга эга; 6. Компонентлар мазмун ва грамматик жиҳатдан ма o лум муносабатга киришган. 7. Қўшилма яхлит бир тугалланган интонацияга эга. VI . Қўшма гапларнинг таснифи. Қўшма гаплар мазмун ва грамматик жиҳатдан, компонентларнинг синтактик алоқага киришиши нуқтаи назаридан, уч йирик турга ажралади. Булар: 1) боғланган қўшма гап, 2) эргаш гапли қўшма гап, 3) боғловчисиз қўшма гап. Асосий адабиётлар 1. Абдураҳмонов Ғ . Қўшм агап синтаксиси асослари . Т ., фан , 1958 йил . 2. Ўзбек тили грамматикаси. II том Синтаксис. Т.,1976 йил. 3. Абдураҳмонов Ғ. Сулаймонов Ҳ. Ҳолиёров Х. Ж.Омонтурдиев .Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. 1976 йил. 4. Ғуломов А.Ғ. Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Т., 1987 йил. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Қўшма гап. Богланган кўшма гап
Кесим эргаш гапли қўшма гап
Аниқловчи эргаш гапли қўшма гап
Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гапли қўшма гап
Гап