Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гапли қўшма гап - Tilshunoslik - Referatlar

Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гапли қўшма гап

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гапли қўшма гап Режа: 1. Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гапли қўшмагапларнинг та o рифи . 2. Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гапли қўшмагапларда нисбий сўзлар. 3. Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гапларни бош гапга бириктирувчи воситалар. 4. Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гапли қўшма гапларга доир таҳлил намунаси.

www.arxiv.uz I . Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гапнинг мазмуни бош гапнинг мазмунига таққосланади, қиёс қилинади. Эргаш гап бош гапдаги ҳаракат, ҳолат ёки, умуман, ўхшаш белгиларини изоҳлаб, конкретлаштиради. Қуёш ҳавони иситса, дўстлик қалбни истади. II . Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гапли қўшма гапларнинг ҳамма кўринишларида эмас, феoлнинг шарт майли формаси орқали боғланган турларида нисбий олмошлар қўлланилади. Бунда эргаш гап таркибида қандай, қандай қилиб, бош гап таркибида эса шундай, ўшандай, шундай қилиб нисбий сўзлари қўлланилади ва бу нисбий сўзлар қўшма гап компонентларининг бир мунча зич боғланганлигини кўрсатади: Улар ўртасида муҳаббат қандай алангаланган бўлса, мўжароси ҳам ўшандай бўлади.(«Саодат») III . Чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гаплари бош гапга қуйидаги воситалар орқали бирикади: 1. –са : унинг кўнгли қандай тоза бўлса, иши ҳам шундай тоза. Сиз диний таoлимотга қандай ишонсангиз, мен илмий таoлимотга шундай ишонаман. («Ф.Т.») 2. –гунча: тоғдай тахт бўлгунча, тирноқдай бахт бўлсин. (О.) Йигитнинг сазоси сингунча, хўкизнинг бўйини синсин. (Мақол) 3. Кўра: тиз чўкиб яшагандан кўра тик туриб ўлмоқ афзалдир. Бировнинг юртида подшоҳ бўлгандан кўра, ўз юртинг гадо бўлганинг яхши. (мақол) 4. –дай, -дек: эркаланиб ётади у Ватан тупроғида,ёш бола ётганидек, онанинг қучоғида . 5. каби, сингари: Қуёшнинг жамоли ер юзини ёритганлиги ва ҳаётга абадий умр бағишлагани каби, илм ҳам қалбларни нур билан ёритади. («К.Д») Заргаров иситма хуружида уйқусиз қийналгани сингари, саҳро ҳам момақалдироқ силсиларидан тўлғанар эди.(Ас.М)

www.arxiv.uz 6. –ки: боғловчиси ва худди, гўё ёрдамчилари орқали. Бу формалар билан бириккан қўшма гапларнинг бош гап таркибида шундай, шу қадар, шунчалик каби сўзлар иштирок этган бўлади ва эргаш гап шу сўзларнинг маoносини конкретлашади. Бунда бош гапнинг феoл кесими, кўпинча, - ган=дай (-ган=дай) бўлди (эди) шаклларида бўлади: Кун шундай чарақлаган, осмон шундай тиниқ эдики, астойдил тикилган одам яқин орада гуркираб турган баҳорни бутун гўзаллиги билан кўргандай бўлар, бу кунни хеч қандай хира қилолмайдигандай эди. (Ас.М.) Оппоқ нозик юзи қуёшда шу қадар тинниқ кўриндики, гўё у нурдан яритилгандай. (о.) Бош гапи таркибида шундай, шу қадар, шунчалик сўзлари қўлланган ўхшатиш эргаш гапли қўшма гаплар натижа эргаш гапли қўшма гапга ўхшаб кетади. Бироқ бундаги нисбий сўзлар ўхшатиш маoносини кучайтириш, таoкидлаб кўрсатиш учун хизмат қилади. Бундан ташқари, таркибида гўё, гўёки, худди ўхшатиш юкламалари бўлган, кесими –дай, -дек ўхшатиш формулалари билан ифодаланган гапнинг ўхшатиш эргаш гапли қўшма гап эканлиги сезилиб туради. Шу нарсага эoтибор бериш керакки, -ки, ва –дай, каби, сингари воситалари билан бириккан ўхшатиш эргаш гапли қўшма гапларда ҳудди гўё ўхшатиш формаларининг қўлланишида фарқ бор. -ки билан бирикканда, ўхшатиш формалари эргаш гап таркибида: гўё, худди эргаш гапнинг бошида, -дай (-дек) кесим таркибида келиб, гўё, (худди) … -дай (-дек) формасида бўлади. (Ф.) Худди (гўё) ва –дай (-дек) элементлари аслида боғловчи эмас (боғловчи -ки), балки ўхшатиш юкламалари бўлганидан, стилистик талаб билан гапда икки ўринда – қўша қўлланмаслиги – бири тушиб қолиши ҳам мумкин. Қиёслайлик: Унинг оппоқ нозик юзи қуёшда шу қадар тинниқ кўриндики, гўё у нурдан яратилгандай. –У нурдан яратилгандай… гўё у нурдан яратилгандай. Бироқ –дай, -дек, каби, сингари ўхшатиш формалари боғловчи вазифасида келганда – эргаш гап шу воситалар билан бош гапга туташганда,

www.arxiv.uz бу воситаларни тушириб бўлмайди. Масалан, Қалбим ҳудди (гўё) бир нарсани сезгандай (-дек) уйга жўнаб кетдим. Гапида ҳудди (гўё) формаларини қўлламаслик мумкин, бироқ –дай (-дек) нинг қўлланилиши зарур, чунки у боғловчи функциясида турибди. Услубий талаб билан чоғиштириш ва ўхшатиш эргаш гапли қўшмагапларнинг компонентлари турлича ўринлашиши мумкин. Агар эргаш гап бош гапга -са, -гунча, -ган=дан=кўра, -ишдан=кўра, каби сингари, -дай(-дек) боғловчилари билан бирикса, биринчи ўринда келади ва шу боғловчи воситалар эргаш агпнинг кесимитаркибида бўлади. -Ки орқали бирикса, бош гап таркибида, эргаш гап иккинчи ўринда бўлади. Ўхшатиш эргаш гап бош гапнинг ўртасида келиши мумкин. Бунда бош гапнинг эга состави алоҳида аҳамият бериб айтилганлиги учун олдинга кўчирилади: Онахон, иссиқ елкасига биров муздек қўлини қўлини босганидек, сесканиб тушди. (Ас. М.) Аoламнинг қиёфаси, гўё булут босгандай, ўзгариб кетди. (О.) IV . Кичкингина бола кучли бир туянинг бошига нухта уриб, униистаган жойига олиб боргани каби, тама ва очкўзлик ҳам ёмон одамнинг бўйнига арқон солиб уни хоҳлаган жойига судрайди. («К.Д.») 1. Иккита гапдан тузилаган. 2. Биринчи гап эргаш гап, иккинчи – бош гап. 3. Эргаш гап каби боғловчи орқали бош гапга бириккан. 4. Чизмаси:

www.arxiv.uz Асосий адабиётлар : 1. Абдураҳмонов Ғ. Қўшм агап синтаксиси асослари. Т., фан, 1958 йил. 2. Ўзбек тили грамматикаси. II том Синтаксис. Т.,1976 йил. 3. Абдураҳмонов Ғ. Сулаймонов Ҳ. Ҳолиёров Х. Ж.Омонтурдиев .Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. 1976 йил. 4. Ғуломов А.Ғ. Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Т., 1987 йил.

O'xshashlar

Кесим эргаш гапли қўшма гап

Аниқловчи эргаш гапли қўшма гап

Максад эргаш гапли кушма гап

Натижа эргаш гапли кушма гап

Тулдирувчи эргаш гапли кушма гап