Богловчисиз кўшма гап - Tilshunoslik - Referatlar

Богловчисиз кўшма гап

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47 KB

Ko'chirib olish

Богловчисиз кўшма гап Режа: 1. Боғловчисиз қўшма гап ҳақида маълумот. 2. Боғловчисиз қўшма гап қисмларининг ўзаро мазмун муносабатига кўра турлари. 3. Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги кесимларнинг шаклланишига кўра турлари. 4. Боғловчисиз қўшма гапларда тиниш белгиларининг ишлатилиши.

1. Боғловчисиз қўшма гап ҳақида маълумот. Қўшма гап қисмларининг ўзаро боғловчи воситаларсиз бирикувидан тузилган турига боғловчисиз қўшма гап дейилади. Масалан: Яхши ўғил қанд едирар, Ёмон ўғил панд едирар. (Мақол.) Ўктам унинг орқасидан анча тикилиб қолди, кўнгли қандайдир Ғаш бўлди.(О.) Боғловчисиз қўшма гап қисмлари ўзаро боғловчиларсиз, боғловчи вазифасидаги грамматик шакллар ёрдамисиз ўзаро бирикади. Боғловчисиз қўшма гапларнинг тузилишида интонация асосий воситалардан бири саналади. Интонация боғловчисиз қўшма гапларда мазмун муносабатининг ифодаланишида ҳам асосий омил бўлиб хизмат қилади. Боғловчисиз қўшма гап қисмлари орасидаги интонация тенглик, тобеланиш интонациясига мос келса ҳам, лекин баъзи боғловчисиз қўшма гап орасидаги интонация ўзгача бўлади. Улардаги мазмун муносабати ҳам боғланган ёки эргаш гапли қўшма гаплардаги мазмун муносабатига тенг эмас. Шу сабабли боғловчисиз қўшма гапнинг алоҳида тури тарзида қаралади. 2. Боғловчисиз қўшма гап қисмларининг ўзаро мазмун муносабатига кўра турлари. Боғловчисиз қўшма гапларнинг мазмуни ўзига хос. Боғловчисиз қўшма гап қисмларининг ўзаро мазмун муносабатига кўра қуйидаги турлари мавжуд: 1) бир пайтда юз берадиган воқеа-ҳодисани ифодалайди: қўнғироқ чалинди, дарс бошланди. 2) кетма-кет юз берадиган воқеа-ҳодисани ифодалайди: Атлас кўйлак кийган қизлар саватларда мева теряптилар, йигитлар ташияптилар. (С.Нуров.) 3) бир-бирига чоғиштирилган, зид қўйилган воқеа-ҳодисани ифодалайди: Ҳаво булут бўлди, ёмғир ёғмади. 4) пайт мазмуни ифодаланади: Қиш келди – совуқ кунлар бошланди.

5) шарт мазмуни ифодаланди: Қўшнинг тинч – сен тинч. 6) изоҳ мазмуни ифодаланади: Фақат шу эсида: эртасига Гулсарани олиб кетишди.(Ч.Айтматов.) 7) тўсиқсизлик мазмуни ифодаланади: Ўзим ҳар жойдаман, кўнглим сендадир. (Қўшиқдан.) 8) сабаб мазмуни ифодаланади: Онахоннинг юраги шув этиб кетди, тўппончани ўз кўзи билан биринчи кўриши эди. (А.М.) 9) натижа мазмуни ифодаланади: У шунчалик берилиб термилди, сойнинг ўртасида сув ичаётган отнинг пишиллаши ҳам сезилмади. (О.) 10) ўхшатиш мазмуни ифодаланади: Қор ёғди – дон ёғди. (Мақол.) 3. Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги кесимларининг шаклланишига кўра турлари. Боғловчисиз қўшма гап қисмлари кесимларининг шаклланишига кўра икки турга бўлинади: 1) бир типдаги қисмлардан ташкил топган боғловчисиз қўшма гап; 2) турли типдаги қисмлардан ташкил топган боғловчисиз қўшма гап. 1) Бир типдаги қисмлардан ташкил топган боғловчисиз қўшма гап таркибидаги содда гапларнинг кесими бир хил шаклланган бўлади, яъни феъл кесимлар бир хил замон шаклида бўлади: Масалан: Олтин –кумушнинг эскиси бўлмас, ота-онанинг бахоси бўлмас. (Мақол.) Кўкламнинг сайроқи қушлари табиат кўринишларини куйламоқдалар, кўм-кўк кўкатлар силкиниб қушларни олқишламоқдалар. (О.) Бир типдаги қисмлардан ташкил топган боғловчисиз қўшма гап таркибидаги содда гапларнинг кесими от кесим шаклида ҳам бўлади. Масалан: Йилқи оласи тишдан, одам оласи ичдан. (Мақол.) Боғловчисиз қўшма гаплар таркибидаги содда гапларнинг кесими бир хил бўлган ҳолларда услуб талаби билан, кесим бир ўриндагина қўлланиши мумкин: Арслон изидан қайтмас, йигит сўзидан.(Мақол.)

2) Турли типдаги қисмлардан ташкил топган боғловчисиз қўшма гап таркибидаги содда гапларнинг кесимлари турлича шаклланади. Масалан: Мен биламан: бизнинг Ғалабамиз таъмин этилган. (Уйғун.) 4. Боғловчисиз қўшма гапларда тиниш белгиларининг ишлатилиши. Боғловчисиз қўшма гап қисмлари орасига қуйидагича тиниш белгилари қўйилади: 1) вергул билан ажратилади: Ботирлари канал қазади, Шоирлари ²азал ёзади. (Ҳ.О.) Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги гаплар бир пайтда ёки кетма-кет бўлган воқеа-ҳодисани ифодалаганда. Улар ўртасига вергул қўйилади. 2) икки нуқта қўйилади: Унинг шеъри мисоли олтин: Очилади ўқиган сайин. (У.) Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги кейин келган гап олдинги гапнинг мазмунини изоҳлаганда, унинг натижаси, сабабини англатганда, улар орасига икки нуқта қўйилади. Масалан: Баҳодир деб атагил мени: Ҳижронингга бердим-ку бардош. (У.) 3) тире қўйилади: Эл тўқ - сен тўқ.(Мақол.) Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги гаплар ўзаро зид муносабатда бўлса, шарт, ўхшатиш, сабаб каби мазмун муносабати англашилса, улар орасига тире қўйилади: Яхши билан юрдим – етдим муродга. Ёмон билан юрдим - қолдим уятга. (Мақол.) Сув келди – нур келди каби. 4) нуқтали вергул қўйилади: Ҳатто тераклардаги зоғчаларнинг қанот қоқишлари ҳам эшитилади; осмон пастак ва коп-қора.

Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги содда гаплар мазмуни бир-бирига зич боғланмаган бўлса, улар орасига нуқтали вергул қўйилади. Демак, боғловчисиз қўшма гап таркибида тиниш белгиларининг ишлатилиши, асосан, гапларнинг ўзаро мазмун муносабатига кўра қўйилади.

O'xshashlar

Қўшма гап. Богланган кўшма гап

Гап

Гап. Гап нутқий сатҳда

Кушма гап

Қўшма гап