Гап. Гап нутқий сатҳда - Tilshunoslik - Referatlar

Гап. Гап нутқий сатҳда

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78 KB

Ko'chirib olish

Гап. Гап нутқий сатҳда Режа: 1. Гап коммуникатив нутқий бирлик сифатида 2. Гапда шакл ва мазмун муносабати

Гап коммуникатив нутқий бирлик сифатида Тилдан фойдаланиш фикрни шакллантириш ва баён қилишдан иборат. Бу эса гап орқали амалга ошар экан, демак, тил яхлит вужуд сифатида синтаксисда намоён бўлади. Гап – кишиларнинг бир-бирига фикр, ахборот узатиш учун ишлатадиган асосий бирлик, фикр ифодалашнинг энг оддий ва типик кўриниши. У сўзловчи учун фикр ифодалаш ва ахборот узатиш, тингловчи учун ахборот қабул қилиш воситаси. Киши онгидаги фикр тушунчалар асосида тикланади. Фикр нутқда гап сифатида юзага чиқади. Фикр тушунчадан ташкил топганлиги каби гап ҳам тушунчанинг шакли саналган сўз ва сўз бирикмаларидан тузилади. Гапнинг ташкил этувчилари – сўз (ибора ҳам), грамматик шакл ва сўз бирикмалари. Тилнинг асосий вазифаси – кишилар мулоқотида восита бўлиб хизмат қилиш. Ахборот узатиш ва қабул қилиш воситаси бўлиш – тилнинг коммуникатив моҳияти. Коммуникация жараёни учун жамоа зарур. Аниқроғи, муайян тилда ахборот узатиш ва қабул қилиш шу тилда сўзлашиш малакасига эга кишиларни тақозо қилади. Бу эса коммуникация жараёнининг ижтимоий табиатлилигидан далолат беради. Гап синтактик яхлитлик, бу унинг грамматик шаклланганлиги, таркибий узвлари бир бутунлик ҳолига келганлиги билан изоҳланади. Демак, гапда бир неча жиҳат бирлашган бўлади. Биринчи жиҳат гапнинг моддий қобиғи, бу уни ташкил этувчи сўз ва грамматик шакллар. Масалан, аксарият гапда кесимлик кўрсаткичлари билан шаклланган атов бирлиги (кесим) нинг бўлиши шарт. Иккинчи жиҳат ана шу моддий қобиққа сингдирилган ақлий маҳсул – фикр – ахборот. Учинчи жиҳат эса сўзловчининг воқеликка муносабати, нутқ вазияти. Бу уч жиҳат нутқда учликни – синтактика, семантика ва прагматика бирлигини ташкил этади.

Нутқий гапнинг белгилари. Гап, аввало, синтактик тугалланган қурилма эканлиги билан характерланади. Бу эса у орқали ифодаланаётган фикрнинг нисбатан тугалланганлиги билан белгиланади. Синтактик тугалланганлик – гапнинг кесимлик кўрсаткичлари билан шаклланганлиги ва тугал оҳангга эгалиги. Гап кесимга эга бўлмасдан тугал фикр ифода эта олмайди. Масалан, чиройли китоб бирикувида сўзловчи назарда тутган ахборот юзага чиқмаган, чунки унинг китоб ҳақида нима демоқчилиги ҳали айтилмаган. Шу боис мазкур қурилма фикрни ифодалайдиган қурилманинг асосий шакли – кесимликдан холи. Тўғри, чиройли китоб бирикмасида китобнинг хусусияти ҳақида ахборот бордек, аммо у сўзловчининг асосий мақсади бўлган ахборот эмас, балки у иккинчи даражали ахборот, асосий планда гапнинг якунидан англашиладиган китобнинг, дейлик, борлиги, сотилганлиги ёхуд йўқолганлиги ҳақидаги ахборот ётади. Демак, гапдан англашилган фикр дейилганда, ундаги асосий ахборот тушунилади. Бошқа ёрдамчи, асосий бўлмаган ахборотлар унинг юзага чиқишида восита бўлиб хизмат қилади. (Тўлиқсиз гапларда синтактик тугаллик бўлмаса ҳам, фикр англашилаверади. Улардаги синтактик тугаллик контекстдан ёки нутқ вазиятидан маълум бўлиб туради). Синтактик тугаллик синтактик ўрин билан ажралмас ҳолда, яъни луғавий бирлик кесимлик шаклида бўлишининг ўзи уни гап сифатида қарашга асос бўла олмайди. Масалан, Айтдим деганинг нимаси? гапидаги айтдим сўзшакли – кесимлик кўрсаткичлари билан шаклланган атов бирлиги. Лекин у кесимлик ўрни билан таъминланмаганлиги боис ушбу қуршовда гап мақомига эга эмас. Кесимлик шаклидаги сўз гап бўлиши учун кесимлик мақомига эга бўлиши керак. Синтактик тугалланганлик кесимлик шакли ва ўрни билан белгиланар экан, бунда тилнинг яхлит вужудлиги яна бир карра яққол намоён бўлади. Тил сатҳлардан иборат. Тил яхлит вужуд экан, бу сатҳлар гапнинг асосий вазифаси бўлган ахборот узатиш ва қабул қилиш жараёнида бутунлик сифатида иштирок этиши лозим. Буни гапда кўрамиз. Гапнинг синтактик тугаллиги учун, даставвал, маълум бир мустақил сўз ва кесимлик шакли

талаб этилади. Ўқидим бирлиги ўқи атов бирлиги ва [ -дим ] кесимлик шакли бирикувидан иборат. Демак, бунда тилнинг таркибий узвлари – лексик ва морфологик сатҳларнинг биргаликдаги ҳаракати кўзга ташланади. Гап учун луғавий ва морфологик омил ҳамкорлиги етарли эмас. Унинг учун синтаксиснинг хос омили - синтактик ўрин зарур бўлади. Синтактик ўрин эса қурилманинг ўзига хос тугал оҳанг билан намоён бўлишини тақозо қилади. Бундан кўринадики, фонетик омил синтактик тугалликка якун ясайди. Демак, гапда тилнинг барча сатҳлари - лексик, морфологик, синтактик ва фонетик сатҳлар яхлит вужуд сифатида намоён бўлади, воқеланади. Қуйида уларнинг ҳар бирига бир бутунликнинг бўлаклари сифатида алоҳида-алоҳида тўхталамиз. Гапнинг шаклланишида лексик омил. Фикр тушунчаларсиз бўлмагани каби нутқий гап асосида ҳам, аввало, сўз ётади. Зеро гап асосидаги атов бирлиги – воқеланган лексема. Лексеманинг гуруҳланишида ҳам етакчи омилдан бири сифатида уларнинг синтактик имконияти ётиши бежиз эмас. Шу боисдан тилшуносликда гап бўлаклари ва сўз муносабати устувор масаладан бири. Гап бўлаклари турли мустақил сўз туркуми билан ифодаланаверади. Бироқ ҳар бир гап бўлаги учун маълум бир сўз туркуми кўпроқ хосланган бўлади – семантик ва грамматик хоссалари билан маълум бир гап бўлаги вазифасига мос сўзлар бор. Масалан, «кесим вазифасида келиш учун кўпроқ феъл хосланган» (И.И.Мешчанинов.) Эга, тўлдирувчи вазифасида, асосан, от ва от вазифасидаги сўз келади. Бу сўз туркумларининг умумий маъновий табиати ва грамматик хусусияти билан белгиланади. Масалан, от туркуми кўпроқ тобе бўлак (эга, тўлдирувчи, аниқловчи) вазифасида келганлиги боис тобеловчи восита бўлган келишик қўшимчалари фақат отга, кесим вазифасида кўпроқ феъл келганлиги учун кесимлик шакллари фақат унга хосдек тасаввур уйғотади. Бу туркумларнинг қайсидир вазифага кўпроқ хосланганлиги билан белгиланадиган «алдамчи» тасаввурлардир.

Айтилганлар асосида шундай хулосага келиш мумкин: ҳар бир сўз туркуми муайян гап бўлаги вазифасига кўпроқ хосланган бўлса-да, бу вазифада бошқа туркум сўзлари ҳам келаверганлиги каби, маълум вазифага хосланганлик уни нутқда бошқа мавқе эгаллашдан маҳрум қилмайди. Шунинг учун ҳам сўзнинг қайси туркумга хослигини белгилашда унинг қайси гап бўлаги вазифасида келиши нисбий, барқарор бўлмаган асос вазифасини ўтайди. Гапнинг шаклланишида морфологик омил. Гапни сўз, сўз бирикмасидан фарқловчи белги унинг махсус морфологик кўрсаткичи – кесимлик қўшимчалари билан шаклланганлиги. Зеро энг «кичик» гап – морфологик шаклланган атов бирлиги. Мисоллар: Ўқитувчиман. Ишладим. Бу «кичик» гаплар атов бирлиги ( ўқитувчи, ишла ) дан маҳрум этилса, бу ўз ҳолича ҳеч қандай қиймат касб этмайдиган морфологик шакл – [ -дим ] қолади. Бироқ мазкур гаплар морфологик шаклдан ажратилса, тилнинг бошқа сатҳи бирликлари (сўз, СБ) дан фарқланмай қолади. Демак, кесимлик шакли гапда асосий синтактик вазифа – кесимни шакллантиришга ихтисослашган шакл. Воситасиз тўлдирувчи вазифасидагина келиш тушум келишиги шакли учун қанчалик қатъий ва хусусий бўлса, келай , ўқитувчиман каби нутқий бирликлардаги морфологик шакллар учун кесимни шакллантириш ҳам шундай. Кесимлик шаклининг бошқа морфологик шакллардан фарқи – унинг бир неча ички категорияларнинг қоришишидан ҳосил бўладиган мураккаб табиатга эгалиги. Аниқроғи, кесимлик категорияси кесим вазифасини биргаликда қарор топтирувчи – шахс-сон, замон, тасдиқ-инкор, майл категориялари синтезидан иборат. Ўқидим гапида кесимлик шакли махсус кўрсаткичларга эга бўлса, Бу ер шаҳар гапида у ноль шаклли. Зеро бу гапда ҳам III шахс, ҳозирги замон, тасдиқ, аниқлик майли маънолари англашилиб турибди. Морфологик шаклдан фақат алоқа-муносабат (синтактик) шаклигина синтактик қурилишга дахлдор, ундан фақат кесимлик категорияси гап

моҳиятига тегишли. Чунки, одатда, кесимлик категориясисиз гап шаклланиши мумкин эмас. Гап моҳияти «атов бирлиги+кесимлик қўшимчалари» тарзида. Алоқа-муносабатнинг бошқа шакли (келишик, эгалик) эса гап таркибидаги сўзларни боғлаш учунгина хизмат қилиб, СБ моҳиятини ташкил этишда иштирок этади. Гапни шакллантиришда оҳангнинг роли. Нутқий гапнинг муҳим белгиларидан бири – унинг тугалланган оҳангга эга бўлиши. Гапнинг фикрий ва синтактик тугаллиги оҳанг жиҳатидан ҳам тугаллик ва яхлитликни тақозо қилади: тугалланган оҳанг фикрнинг ва синтактик қурилишнинг тугаллигини билдириб туради. Зеро гап ва гап бўлмаган нутқий ҳодиса (сўз, СБ) ларнинг муҳим фарқларидан бири ҳам тугал бўлмаган оҳангга эга бўлиши. Масалан: 1. Келган ўқувчи. 2. Келган – ўқувчи . Бу нутқий ҳодисанинг биринчисида оҳанг кўтарилувчи, иккинчисида эса тушувчи. Кўринадики, биринчи ҳосила аниқловчи-аниқланмиш типидаги бирикма бўлиб, у фикр англатмайди ва бу унинг тугал бўлмаган оҳанг билан айтилишини талаб қилади. Иккинчи ҳосила ( келган бола ) ҳам таркиби жиҳатдан олдинги ҳосилага ўхшайди, лекин таркибида кесимлик шакли ва маъноси борлиги учун тугал оҳанг билан айтилади. Шу боисдан биринчи қурилма очиқ, якунланмаган, иккинчиси ёпиқ ва тугалланган. Бир сўзнинг ўзи ҳам гоҳ тугал, гоҳ тугалланмаган оҳанг билан айтилиши мумкин. Қиёсланг: 1.Қиш. 2.Қиш ... Демак, сўз ёки бирикма фикрий, синтактик ва оҳанг жиҳатидан тугалликка эга бўлиб, гап тусига киради. Оҳанг нафақат гапнинг тугалланганлигини, балки гапнинг турли типини белгилашда ҳам муҳим. Мисол сифатида бир сўзни олайлик. Қиёсланг: Аълочи... Аълочи. Аълочи. ! Аълочи. ?

Аълочи. !? Маълум бўладики, сўзнинг атов бирлигими ёки гап, гап бўлса, қандай табиатга эга эканлигини нутқда фақат оҳанг кўрсатмоқда. Сўз ёки СБ атов бирлиги сифатида нутқда гапдан оҳанг билан ҳам фарқланганлиги каби, гапнинг турларини фарқлашда ҳам бошқа омиллар билан биргаликда оҳангга таянилади. Масалан, Жоним! гапида унинг ҳис-ҳаяжон гап эканлигини фақат оҳанг кўрсатмоқда. Вой, жоним! гапида эса лексик ( вой ) ва фонетик ( оҳанг ) омил ҳамкорлик қилмоқда. Гапнинг ифода мақсадига кўра типлари (дарак, сўроқ, буйруқ), ҳис-ҳаяжон ифодаланишига кўра турларини белгилашда, лексик, морфологик омиллар иштирок этиши ҳам, иштирок этмаслиги ҳам мумкин, лекин фонетик омилнинг бўлиши шарт. Гаплар мундарижаси, шакли ва вазифаси жиҳатидан фарқланади: Мен шаҳарга бораман. Мен шаҳарга бораманми? Мен шаҳарга борай. Бу гапларда сўзловчининг мақсади ҳар хил бўлганлиги боис, улар турлича шаклланган ҳамда гапнинг дарак, сўроқ ва буйруқ-истак турлари вужудга келган. Бу эса гапнинг турлича оҳангга эга бўлишини тақозо этади. Гапларнинг грамматик шакллари бир хил бўлганда ҳам, уларни оҳанг фарқлаб туради. Демак, гапнинг грамматик шакли турлича бўлса-да, сўзловчининг мақсади ва оҳанги ҳар доим мувофиқ. Юқоридаги мисолда айтилганидек, бир гапда турли хил мақсад ифодаланган бўлиши мумкин. Масалан, Шаҳарга бораман! гапида хабар билан сўзловчининг шодланиши ҳам ифодаланган ва улар оҳанг орқали «тасдиқланган». Оҳанг қўшма гап таркибий қисмларини боғлашда ҳам намоён бўлади. Кўпинча, у грамматик восита ўрнини босиш даражасига кўтарилади: Биз ишонамиз - кўнглимиз тўқ. Бунда оҳанг (пауза) эргаштирувчи боғловчи вазифасида қўлланган. Гап бўлаклари орасидаги муносабатни кўрсатишда ҳам оҳанг муҳим роль ўйнайди. Мен – мен, сен – сен гапларида гап бўлак (эга-кесим) ларини фарқлашда ва улар орасидаги муносабатни кўрсатишда оҳанг ҳал қилувчи

роль ўйнайди. Ёки Ҳалим, укам ўқишга кирди ва Ҳалим укам ўқишга кирди гапларида Ҳалим сўзининг (1-гапда) ундалма ёки (2-гапда) аниқловчи эканлиги оғзаки нутқда оҳанг орқали билиниб туради. Гапнинг синтагмаларга бўлиниши ва актуал бўлиниш ҳодисаларида оҳангнинг роли катта. Айтилганлар асосида нутқий гапнинг асосий белгилари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин: 1) гап нисбий тугал фикр англатади; 2) гап грамматик шаклланган бўлади; 3) тугал фикр ва синтактик шаклга мувофиқ тугалланган оҳангга эга бўлади; 4) ахборот берувчи энг кичик бирлик саналади. Гапда шакл ва мазмун муносабати Ҳар қандай гап шакл ва мазмун бирлигидан иборат. Гапнинг лисоний сатҳдаги шаклий ва мазмуний жиҳати унинг нутқий сатҳдаги шаклий ва мазмуний жиҳатидан фарқланади. Гапнинг энг кичик қурилиш қолипи [ W Р m = фикр ифодаловчи энг кичик бирлик] лисоний сатҳда ўрнашган. Бунда ЛСҚнинг чап томони шаклий ва ўнг томони мазмуний жиҳати. Нутқий сатҳда эса шаклий ва мазмуний жиҳат лисоний сатҳдагидан фарқлироқ. Гапнинг нутқий сатҳдаги шаклий-мазмуний муносабатини тилшуносликнинг мазмуний синтаксис йўналиши ўрганади. Мазмуний синтаксис маълум бир синтактик бирлик нимани ифодалайди ва маълум бир воқеа қандай ифодаланади деган муаммони очиб бериш билан машғул бўлади. Синтактик бирлик (СБ, гап бўлаги, гап) да ифодаланган борлиқ бўлаги, воқелик, вазият мазмуний синтаксисда пропозиция деб юритилади. Масалан, борлиқда китоб устида ҳаракат бажарилди – китоб ўқилди. Бу

пропозициядир. Пропозиция СБ билан ҳам ( китобнинг ўқилиши ), гап билан ифодаланиши ҳам мумкин ( Китоб ўқилди ). Лекин турли синтактик бирликда турлича – СБ да муайянлашган тушунча, гапда эса нисбий тугал фикр сифатида акс этган. Демак, кўринадики, маълум бир пропозиция гап сифатида намоён бўлиши учун унга бошқа нарсалар – сўзловчининг коммуникатив мақсади, модаллик белгилари ҳам қоришади – бу эса гапга хос грамматик категориянинг нутқий намоён бўлишини тақозо этади ва тегишли синтактик мавқе билан таъминланади. Бошқача айтганда, биринчи синтактик бирлик ( китобнинг ўқилиши ) да пропозиция тушунча тарзида берилиб, у сўзловчининг буни ҳукм сифатида бермаслик мақсадига бўйсундирилган. Мақсад эса ифодаловчи синтактик бирликда грамматик шакллар ([ -нинг ] , [ - и ]) ва оҳанг (кўтарилувчи -тугалланмаган) билан таъминланган. Иккинчисида эса сўзловчи пропозицияни нисбий тугал фикр сифатида беришни мақсад қилганлиги туфайли у нутқда тегишли грамматик восита (кесимлик категорияси) ва махсус (пасаювчи, тугалланган) оҳанг билан таъминланган. Маълум бўлдики, мазмун ва шакл мувофиқ эмас. Бир мазмун (пропозиция) турли шакл (СБ ва гап) билан ифодаланган. Шунингдек, бир шакл турли мазмунларни ифодалаши мумкин. Масалан, Мен ўқувчиман гапи синтактик шакл сифатида икки мазмунни ифодалаган. Қиёсланг: 1. Мен ўқувчиман - I am school boy. 2. Мен ўқ увчиман - I am readineer. Мазмуний синтаксисда гап мазмуни икки унсур – объектив ва субъектив мазмундан иборат деб қаралади. Объектив мазмун гапда акс этган пропозиция (у диктум ҳам дейилади), субъектив мазмун эса бу воқеликка сўзловчининг муносабати (у модус деб юритилади). Масалан, Ҳалим келди, Ҳалим келмоқчи, Ҳалим келса эди, Ҳалим, балки келар гапларида диктум бир хил, аммо ҳар бир гапда модус турлича. Бир синтактик бирлик билан турли мазмуннинг, бир мазмуннинг турли синтактик бирликлар воситасида ифодаланиши синтактик бирликларда

мазмуний-синтактик номувофиқликни келтириб чиқаради (Бунга юқорида мисол келтирилди). Бир пропозиция содда гап билан ҳам, қўшма гап билан ҳам ифодаланиши мумкин. Қиёсланг: Камола келгач, мен кетдим (содда гап). Камола келди ва мен кетдим (қўшма гап). Қўшма гап билан битта пропозиция ифодаланиб, гапнинг бир қисми модуснигина ифодалаши мумкин: Мен ўйлайманки (модус), у бугун келмайди (диктум, пропозиция). Гапларнинг ифода мақсадига кўра турида ҳам мазмуний-синтактик номувофиқлик мавжуд бўлади. Масалан, гап шаклан сўроқ гап ( Шеърдан баҳра олмаган ким бор? ) бўлса-да, мазмунан дарак ( Шеърдан ҳамма баҳра олади ), ёки гап шаклан сўроқ бўлса-да ( Оқ айиқларни кўрмайсизми? ), мазмунан буйруқ ( Оқ айиқларни кўринг ), мазмунан буйруқ гап шаклан дарак гап характерига эга бўлиши мумкин ( Борсангиз бўларди ). Умуман олганда, синтактик бирликлар ва улар ифодалаётган объектив воқелик орасида мувофиқлик ҳам, номувофиқлик ҳам мавжуд бўлади. Буни СБда ҳам, гап бўлакларида ҳам, гапда ҳам кузатиш мумкин

O'xshashlar

Гап лисоний сатҳда

Гап

Қўшма гап. Богланган кўшма гап

Кушма гап

Қўшма гап