Прагматика ва семиотик жараён ёхуд прагматиканинг лисоний-семиотик тизимдаги устуворлиги - Tilshunoslik - Referatlar

Прагматика ва семиотик жараён ёхуд прагматиканинг лисоний-семиотик тизимдаги устуворлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Прагматика ва семиотик жараён ёхуд прагматиканинг лисоний-семиотик тизимдаги устуворлиги Илмий тафаккур тараққиёти ҳар қандай фан соҳасидаги назарий қарашлар ўзгаришига, тадқиқотнинг янги методлари яратилишига ва ушбу методлар тадбиқида янги назарий ғояларга таяниш асосида тамоман ўзга амалий натижаларга эришилишига сабаб бўлади. Илмий жараёндаги бундай ўзгаришларга кўпинча тадрижий йўсинда, эмпирик материалнинг босқичма- босқич таҳлили, назарий хулосаларнинг узлуксиз тадқиқот жараёнида шаклланиши ва тизимли жорий қилиниши натижасида юзага келади. Шунинг билан бир қаторда, фан ривожининг маълум даврларида кескин бурилиш босқичлари, «инқилобий сакраш» ҳолатлари юзага келиши ҳам эътироф этилган. Ижтимоий ҳаётдаги революцион ўзгаришлар, машҳур рус олими Л. Гумилевнинг таъбири билан айтганда, пассионар тараққиёт ҳолатлари илмий ҳаёт учун ҳам ёт эмас. Тортиш қонуниятининг кашф этилиши, нисбийлик назариясининг яратилиши кабилар аниқ фанлар соҳасида қандай кескин бурилишларга сабаб бўлганлиги барчамизга маълум. Гуманитар фан саналмиш тилшуносликда ҳам бундай инқилобий ўзгаришлар бўлармикан? Фикримча, тилшуносликдаги ўзгаришлар ўзга соҳалардагидан анчагина фарқ қилади. Сўзсиз, лисоний тизим учун ҳам диалектик тараққиёт хосдир, аммо унинг тараққиёт босқичлари сакрашдан кўра тадрижий ривожни маъқул кўради. Худди шунингдек, ушбу тизимни ўрганувчи фанда ҳосил бўладиган ғоялар ҳам тўлиғича бир-бирини инкор этишдан кўра, тизимдаги муносабатларни турли томондан «кўриш», идрок этиш маҳсулидир. Зеро, тил тизими синергетикаси ҳам ўзга тизимлар синергетик ҳолатларининг айнан такрори эмас. Бироқ бунинг билан тилшунослик фани тараққиёт босқичлари учун кескин бурилишлар ёт деган фикрни олға сурмоқчи эмасман. Демоқчиманки, тилшунослик соҳасидаги бурилишларга нисбатан «кескинлик» сифати унчалик мос тушмайди. Яхшиси, турли

www.arxiv.uz таълимот ва йўналишлар муносабатини, улардаги ғоялар синтезини акс эттирувчи бошқа эпитетни топганимиз маъқул. Бундай боғлиқликларни акс эттирувчи илмий атама – парадигма фанда аллақачон мавжуд-ку. «Илмий парадигма» тушунчаси методолог олим Томас Куннинг таъбирича, «маълум даврда муаммоларни шакллантирувчи ва уларнинг ечимини топиш имконини яратувчи барча тарафидан эътироф этилган илмий ютуқлардир» (Кун 1977: 31). Илмий парадигмалар бир-бирини инкор этмасдан, ўзаро ҳамкорликда, бири иккинчисининг нуқсонларини бартараф этган ҳолда ривож топадилар. Тилшунослик илмий парадигмаларининг шаклланиши ва тараққий топиши худди шу зайлда кечади. Систем-структур парадигма ўзидан олдин юзага келган қиёсий-тарихий парадигманинг «атомистик», яъни тил ҳодисаларини алоҳида-алоҳида, бир-биридан ажратган ҳолда таҳлил қилиниши натижасида юзага келган нуқсонларини бартараф қилиш йўлини тутди. Систем-структур йўналишнинг асосий самараси тилнинг тизимли ҳодиса эканлигини исботлашдан иборатдир. Аммо бу икки парадигманинг умумий камчилиги борлиги ҳам маълум бўлди: бу йўналишларда тил ўз эгаси – инсондан ажралиб қолди. Ушбу нуқсонни йўқотиш йўлидаги уринишлар прагматик ва когнитив тилшунослик парадигмаларининг яратилишига сабаб бўлди. Аслида, тилдан маълум шахслар маълум ижтимоий муҳитда фойдаланишини ҳеч ким (ҳатто компаративистлар ва структуралистлар ҳам) инкор этмайди. Қиёсий-тарихий тадқиқотларда ҳам тил тизимидаги ўзгаришларнинг ижтимоий муҳит, тил соҳиби бўлган халқларнинг яшаш шароити, маданий ҳаёти билан боғлиқ томонларига доимо эътибор қаратилган. Тилнинг ижтимоий моҳияти структурализм оқимида ҳам инкор этилмайди. Аммо тил ва инсон муносабати муаммоси ушбу парадигмалар доирасида тўлиғича лингвистик тадқиқот объекти даражасига кўтарила олмади. У ҳануз ўз навбатини кутар эди. Н.Чомский таълимотининг марказида турган лисоний универсалия масаласи ҳам инсон факторига бир томонлама ёндашув намунаси эди. Барча тиллар учун умумий бўлган

www.arxiv.uz хусусиятларни аниқлаш измида бўлган олим ушбу хусусиятларни инсон тафаккури структурасидан излади. У инсон мияси маълум турдаги лисоний қобилиятга мослашувига ва бу қобилият ҳам мия структураси каби ўзига хос туғма биологик ҳодиса эканлигига ишонди. Сўзсиз, лисон ва инсон онги, мияси ўртасидаги боғлиқлик доимий, бу боғлиқлик инсон онгли фаолиятини таъминловчи воситадир. Бизнинг юрагимиз фаолият кўрсатмаса яшай олмаслигимиз аниқ, бироқ инсоннинг яшаши юрагининг уриб туриши билан боғлиқлигини билиш унинг ҳаёти қандай ва қай мақсадда кечаётганлигини билиш имконини бермайди. Лисон ҳам ҳаёт манбаси, шу сабабли унинг ҳаётдаги ўрнини, ундан одамлар қандай фойдаланаётганлигини ҳамда унинг ҳаёт даражаси, сифатига қандай таъсири борлигини билмоқ керак. Буларнинг барчаси биз фойдаланаётган ҳодиса – тилнинг табиати ва ижтимоий моҳиятини билиш имконини яратади. Демак, тилшунослик мавҳум ва ўз доирасидан чиқа олмайдиган фан бўла олмайди. Тил доимо инсон ҳаёти, унинг ижтимоий фаолияти билан боғлиқдир. Структурализмнинг ўта ашаддий вариантида тил ва ҳаёт, воқелик ўртасидаги масофа узайди. Лекин бу масофа чексиз эмаслиги аён эди. Маълум бир нуқтага етгандан сўнг бу масофа яна қисқара бошлади. Дастлабки ўринда лисоний белгилар ва ифода топаётган объект ўртасидаги алоқа қайта тикланди, семантика даври бошланди. Кейинчалик семантикадан прагматика «ўниб чиқа бошлади». Лисоний фаолиятнинг прагматик хусусиятлари, бу хусусиятларни юзага келтирувчи омилларни ўрганиш тилнинг ижтимоий моҳиятини аниқлаш учун муҳимдир. Бу лисоний мулоқотнинг ижтимоий ва руҳий- психологик қонуниятлар билан мослашган ҳолда рўёбга чиқишини ва шу аснода тил тизими ривожланишини тасдиқловчи далиллар топиш имконини беради. Тил тизими тараққиётининг бошланғич нуқтаси (даври) прагматикадан бошланади дейиш мумкин. Бу бир хилда филогенетик ва онтогенетик жиҳатдан ҳам асосли даъводир. Зеро, лисон дастлабки ўринда сўзловчининг шахсий истаги, фойдаси учун хизмат қилади. Лисоннинг нутқ ижодкори

www.arxiv.uz билан боғлиқ томонларини ўрганиш муҳимдир, зеро, «бирор бир тилда сўзлаш оддийгина ушбу тилдаги гапларни тузишдан иборат бўлиб қолмасдан, балки шу йўсинда маълум турдаги ижтимоий фаолият ижросидир» ( Kanngiesser 1976: 125). Ижтимоий тажрибанинг кенг қамровлилиги туфайли, мулоқот вазиятлари ўзгариб туради ҳамда бошланғич ҳолатда оддий тузилишда бўлган прагматик структура ўзгариб, мураккаблашиб боради. Бу эса, ўз навбатида, прагматиканинг тўхтовсиз семантик қобиғи кенгайиб боришига олиб келади. Демак, лисоний таҳлилни прагматикадан бошламоқ зарур. «Прагматика» (юнонча pragma – иш, ҳаракат) аслида фалсафий тушунча бўлиб, у Сократдан олдинги даврларда ҳам қўлланишда бўлган ва кейинчалик уни Ж. Локк, Э.Кант каби файласуфлар Аристотелдан ўзлаштирганлар. Шу тариқа фалсафада прагматизм оқими юзага келган. Бу оқимнинг асосий тараққиёт даври XIX - XX асрлардир. Айниқса, ХХ асрнинг 20-30 йилларида прагматизм ғояларининг кенг тарғиби аниқ сезила бошлади. Америка ва Европада бу тарғиботнинг кенг ёйилишида Ч.Пирс, Р.Карнап, Ч.Моррис, Л.Витгенштейн кабиларнинг хизматларини алоҳида қайд этмоқ керак. XIX асрнинг охири ХХ аср бошларида Америкада ҳукмрон бўлган фалсафий прагматизм йўналишининг асосчиларидан бири Чарлз Сандерс Пирс (1839-1914) эди. Ушбу фалсафий тизимнинг асосий ғояси семиотик белгининг (шу жумладан, лисоний белгининг ҳам) маъно-мазмунини ушбу белги воситасида бажарилаётган ҳаракатнинг самараси, натижалари, муваффақияти билан боғлиқ ҳолда ўрганишдир. Бу тамойил муаллифи Ч.Пирс биринчилардан бўлиб, белги назарияси доирасида коммуникатив фаолият субъекти омилини инобатга олиш лозимлигини уқтирди. Ч.Пирснинг талқинича, белгининг муносабат майдони уч йўналишдан иборат: 1) белги, аниқроғи – репрезентамен, бирор нарсанинг ўрнини алмаштирувчи моддий кўринишга эга бўлган восита; 2) идрок этувчининг онгидан ўрин олган ва белгининг тавсифини берувчи восита – интерпретанта;

www.arxiv.uz 3) белгида акс топаётган объект (қаранг: Сусов 1990: 125-126; Сухачев 203: 50-53). Ушбу муносабатлар майдонини қуйидаги шаклда тасвирлаш мумкин: интерпретанта репрезентамен объект Шаклдан кўриниб турибдики, белги уни идрок этувчи шахснинг фаолиятини таъминлайди, унга таъсир ўтказувчи тузилмадир. Таъсир ўтказмайдиган белгининг ўзи ҳам бўлмайди. Худди шундай таъсирни Ч.Пирс интерпретанта деб атайди. Ч.Пирснинг семиотик тизимини қанчалик «илмий ва мантиқий асосга эга эмасликда» (масалан, қаранг: Волков 1966: 34) айблашмасин, унинг ғоялари нафақат фалсафий прагматизм, балки ундан 50 йиллар кейин шаклланган лингвопрагматика учун ҳам муҳим назарий асосдир. Айниқса, «интерпретанта» тушунчасининг киритилиши муҳимдир. Бу тушунча семиотик жараён (семиозис) нинг ҳаракатчан фаолият жараёни эканлигини таъкидлади, чунки лисоний белгининг идроки таъсиридаги шахс (тингловчи)да турли ҳис-туйғу туғилади, маълум бир ҳаракат истаги пайдо бўлади ёки шунга мажбур бўлади. Ч.Пирс таклиф қилган семиотик тизим маълум даражада изчил ва мантиқий яхлитликка эга. Мантиқшунос Ч.Моррис Ч.Пирснинг 60 турдаги белгилардан иборат тизимини ўта ихчамлаштирди ва универсал белгилар моделини яратади. Унинг таклифича, белгининг фаоллашуви жараёнида ҳосил бўладиган маъноси – М қуйидаги муносабатлар йиғиндисидан иборатдир: М е – белгининг идрок этилаётган предметга муносабати (семиотика); М р – белгининг ундан фойдаланувчига муносабати (прагматика); М f – белгининг умумий тизимдаги муносабати (синтактика). Шундай қилиб, белгининг маъноси М=М е +М р +М f йиғиндисидир ( Morris 1938: 2-56).

www.arxiv.uz Ч.Пирс таълимотида белгининг уч йўналишдаги муносабатлар асосида талқин қилиниши «унинг ўта идеаллашувига олиб келади ва унинг моддийлик хусусияти йўқотилади» қабилидаги танқидий фикрларга (Хабаров 1978: 87) қўшилиш қийин. Ҳа, дарҳақиқат, олим кўпроқ белги ва унинг маъносининг синтези билан шуғулланди, семиотик жараённи динамик муносабатларни юзага келтирувчи жараён сифатида тасаввур қилди. Менимча, бу мантиқий жиҳатдан тўғри ва ўзини оқлайдиган ёндашув эди. Ч.Пирс семиотика доирасида уч илмий соҳа – синтактика (ёки синтаксис), семантика ва прагматика ни мустақил йўналишлар сифатида ажратди. Унинг таърифича, синтактика «белгиларнинг ўзаро синтактик муносабатларини уларнинг объект ёки интерпретатор – тавсифловчига бўлган муносабатидан ажратган ҳолда ўрганишдир», семантика эса «белгиларнинг ўз десигнатлари, яъни улар воситасида ифодаланаётган объектга бўлган муносабатини» таҳлил қилади ва ниҳоят, прагматика «белгининг ундан фойдаланувчи – интерпретаторга нисбатан муносабатини ёритувчи фандир» ( Morris 1971: 23; 35; 43). Дастлабки изоҳларда ушбу уч соҳа ёнма-ён жой олган бўлса-да, Моррис кейинчалик «прагматика» тушунчасини қолган икки соҳа – синтаксис ва семантикага нисбатан анча кенг эканлигини қайд этди. Прагматикани семиотиканинг бошқа қисмларидан (синтаксис ва семантика) устунроқ поғонага жойлаштириш ва уни кўп қиррали, лисоний фаолиятни кенг қамровда ўрганувчи соҳа сифатида талқин қилишда Моррис ёлғиз эмаслигини ҳам эслатмоқчиман. Бу ғоя тарғиботида у тўлиғича яна бир мантиқшунос Р.Карнапга ( Carnap 1942) эргашган. Бундан ташқари, семиотика ва мантиқ фанларида қўлланилаётган «синтаксис» тушунчасини тилшунослик соҳаси бўлган синтаксис билан қориштириб юбормаслик лозим. Бу атамалар айнан бир хил мазмунда қўлланмайдилар (Сусов 1971). Маълумки, синтаксис тил тизимининг фонетика, морфология каби соҳалари билан бир қаторда ажратиладиган сатҳини ташкил қилади. Синтаксиснинг ёки синтактиканинг семиотик

www.arxiv.uz мазмуни ўзгачароқ, бу ерда у прагматика ва семантикага қарама-қарши қўйилади, улар билан қиёсланади. Семантика, Ч.Моррис таърифлаганидек, белгининг ўзи ифодалаётган объектга муносабатидир ва олим шу ифода объектини десигнат ҳамда денотат тушунчалари воситасида атайди. Десигнат – белги ифодалаётган объектлар синфи, денотат эса ушбу синф аъзоси. Олмон файласуфи Георг Клаус белгининг объектга бўлган муносабати доирасида икки хил вазифа, яъни маъно ёки мазмунни англатиш ҳамда ифодалаш (номлаш) вазифалари ижро этилишини фарқлаш тарафдори. У бу вазифалар фарқидан келиб чиққан ҳолда, семантика (маъно ифодаси вазифаси) ва сигматика (номлаш вазифаси) семиотик тизимнинг алоҳида қисмлари сифатида ажратади (Клаус 1965: 15-16). Аммо Г.Клауснинг семантика ва сигматикани мустақил соҳалар сифатида ажратиш ҳақидаги таклифини тўлиғича қувватлашнинг иложи йўқ. Чунки белгининг маъно ифодалаш ва номлаш вазифалари бир пайтнинг ўзида бажарилади, идрок қилинаётган предмет-ҳодисани номлаётибоқ биз ушбу номга маълум маъно «ҳадя» этамиз. Маъносиз номлаш ёки лисоний воқеланиш натижасиз ҳаракатдир. Объект ва унинг тафаккурдаги идроки (концепт) ҳам лисоний воқеланиши (лисоний белги) ўртасидаги уч томонлама мураккаб семантика доирасида юзага келади. Бундан ташқари, олмон семиотиги В.Нёт айтганидек, сигматик мезонни ажратиб қўйиш – семиотик жараённинг муҳим қисми бўлган интерпретаторнинг назардан четда қолишига сабаб бўлади ( Noth 1985: 51). Ҳолбуки, бу жараённи ҳаракатга келтирувчи, бошқарувчи омил – инсон омилидир . Шу сабабли семантиканинг икки қисмга – семантика ва сигматикага ажратиш масаласи баҳслидир. Семиотик жараён таҳлилида инсон факторининг инобатга олиниши муҳимдир. Ч.Моррис ва унинг издошлари прагматикани семиотик учликнинг асосий қисми сифатида ажратиб, уни лисоний ва уни қўлловчи шахс (Пирс ва Моррис бу ўринда «интерпретатор» атамасини ишлатишади) ўртасидаги муносабат билан машғул бўладиган соҳа деб таърифламоқчи

www.arxiv.uz бўлаётганларида айнан шуни назарда тутганлари аниқ. Худди шу сабабга кўра прагматика семантика ва синтаксис соҳаларида ўрганиладиган масалаларни қамраб олади ва ўзига хос умумлаштирувчи соҳа вазифасини ўтайди (буни Морриснинг ўзи ҳам эътироф этганлигини эслатмоқчиман – Morris 1971: 64). Дарҳақиқат, прагматика учун инсон белгидан нима учун (қандай мақсадда) фойдаланади ва бу қандай (қай йўсинда) бажарилади каби масалалар муҳим бўлса, унда беихтиёр белгиларнинг ўзаро бирикиб, лисоний структура тузиши (синтаксис) ҳамда ушбу белгилар тузилмаси улардан фойдаланувчилар хоҳишидаги маънони ифодалаш мумкинлиги (семантика) ҳақидаги саволлар ҳам прагматик таҳлил қамровига ўта бошлайди. Шундай экан, синтаксисни турли таркибдаги лисоний тузилмаларнинг структуравий меъёри ва ўлчовларини ўрганувчи соҳа, семантикани эса ушбу тузилмалар ифодалайдиган мазмунни аниқловчи соҳа сифатида таърифлаш мақсадга мувофиқдир. Аммо, баъзилар истаганидек, прагматикани алоҳида ажралиб чиқадиган, бошқа соҳалар учун ёт бўлган ҳодисалар билан шуғулланувчи соҳа деб қараш ҳақиқатга тўғри келмайди. Афсуски, айрим тадқиқотчилар прагматикани семиотик тизимда энг юқори поғонага кўтариб қўйиш билан уни «иҳоталаш», лисоний фаолият, белгилар тизими билан шуғулланувчи бошқа соҳалардан ажратиб қўйиш тарафдоридирлар. Бинобарин, прагматикага оид дастлабки дарсликлардан бирининг муаллифи Кембриж университетининг профессори Стефен Левинсон прагматикани лисон бажарадиган (ижтимоий ҳаётда) вазифалар нуқтаи назаридан таърифлашга қарши чиқади. Унинг фикрича, бундай вазифавий ёндашув прагматиканинг ҳудудини ўта кенгайтириб юборади, лисоний структура хусусиятларини нолисоний сабаблар ва асослар воситасида тушунтиришга ундайди. Муаллифларнинг таъкидича, бундай кўринишдаги таъриф «прагматикани бошқа лисонга функционал ёндашувни талаб қилувчи соҳалар – психолингвистика ва социолингвистикадан фарқлаш» имконини бермас эмиш. Шунингдек, прагматик таҳлилга ундовчи

www.arxiv.uz сабабларни (мотивни), назариянинг мақсади билан қориштириб юборар эмиш ( Levinson 1984: 7). Хўш, лисоний таҳлилга вазифавий нуқтаи назардан ёндашувда барча фанлар ҳамкорлигини инобатга олишнинг нимаси зарар?! Лисоний фаолият инсон фаолиятининг бошқа томонларидан ажралиб қола олмайди-ку! Нима учун биз чегарадош фанларни бир-биридан кескин ажратиб қўйишимиз керак? Ахир бу яна тилни «ўзи-ўзи учун» хизмат қиладиган тизим сифатида тавсифлашга қайтиш эмасми? Ёки С.Левинсон ушбу қайдларида ўз пайтида файласуф Р.Карнап истаган «соф прагматика» ( pure pragmatics ) йўналишини ажратиш тарафдоримикан? Менимча, ундай эмас. Акс ҳолда, дарсликнинг кейинги саҳифаларида лисоний маъно ифодаси борасида прагматика ва семантикани ажратиш қийин эканлиги ва дейксис, пресуппозиция, импликатура каби прагматик ҳодисалар структурага эгалиги ва маъно ифодалашига нисбатан синтаксис ва семантика доирасига ҳам кириши эътироф этилмаган бўлар эди. С.Левинсонни иккилантираётган нарса бошқа нарса бўлиши керак. Юқорида айтилганидек, Н.Чомский ва унинг шогирдлари лисоний фаолиятни қобилият ва унинг нутқий ижросидан иборат ( competence and performance ) икки қисмли ҳодиса деб қарайдилар. Худди шу қисмлар фарқига нисбатан прагматикани фақатгина performance , яъни ижро қилишга оид деб қараш анъанаси юзага келган: «(Грамматика) гап турлари ҳақидаги назариядир. Прагматик назариялар (муаллифлари – Ш.С.) эса, аксинча, лисоний тузилмаларнинг структураси ёки грамматик хусусиятлар ва муносабатларни изоҳлаш борасида ҳеч нарса қилмайдилар. Улар сўзловчи ва тингловчиларнинг гап белгисининг матнга пропозиция билан мос келишини изоҳлайдилар. Бундай ҳолда прагматика перформация (нутқий ижро)нинг алоҳида қисмидир» ( Katz 1977: 19). Грамматиканинг матн билан боғлиқ эмаслиги қанчалик даражада тўғри эканлигини ҳозирча айта олмайман-у, лекин лисоний қобилият ( competence ) фақатгина грамматик билимдан иборат, деган фикрга ҳеч қачон

www.arxiv.uz қўшилмайман. Инсоннинг лисоний бойлиги тўлиқ бўлиши учун у лисоний ва нутқий тузилмаларни яратиш учун лозим бўлган барча турдаги билимларга эга бўлмоғи керак. Агарда у лисоний структураларни ўзлаштирса-ю, аммо уларни қандай қўллашни билмаса, у ҳолда ҳеч қандай қобилият ҳақида сўз юритиб бўлмайди. Бекорга Пор-Рояль мутафаккирлари грамматикани «сўзлаш санъати» деб таърифлаб, белгини икки тарафлама, яъни моддий жиҳати ва инсонлар фикрни ифодалаш учун ундан қай йўсинда фойдаланиши масалалалари бир хилда муҳимлигини уқтиришмаган (Арно, Лансло 1991: 19) бўлса керак. Кейинги йилларда қобилият ( competence ) ва ижро, лисондан фойдаланиш ( performance ) ҳодисаларини кенгроқ талқин қилиш одат тусига айланди. Маълумки, лисоний қобилият ҳар бир шахснинг когнитив ҳолатидир, зеро, лисоний билим - шахснинг ментал бойлиги ва ушбу бойлик заҳирасидан фойдалана олиш даражаси ҳар бир шахсда ҳар хил бўлади. Заҳира имкониятидан фойдаланишни таъминловчи ҳаракатнинг ўзи ҳам мураккаб тузилишга эга. Амстердам университетининг профессори Т. ван Дейк айтганидек, тилдан фойдаланаётган шахслар бир пайтнинг ўзида бир қанча «иш»ни бажарадилар, бунинг учун улар нутқий ҳаракатни режалаштиришлари ва уни бошқариб боришлари лозим (Дейк 1989: 45). Шу сабабли сўзловчининг когнитив ҳолати, мулоқот муҳити (контекст) ва тилдан фойдаланиш актини ўзаро боғлиқ, бири иккинчисини инкор қилмайдиган ҳодисалар сифатида қараш маъқулдир. Бу ҳодисалар ўзаро боғлиқ ва биргаликда «ишлашади». Лекин бу жараён қандай кечади ва бажариладиган ҳаракатларнинг кетма-кетлиги қандай кўриниш олиши ҳозирча маълум эмас. Семиотик жараён қисмларини бир-биридан ажратиб қўйиш ҳаракатларининг сабаби турлича бўлиши мумкин. Бу борада айниқса, собиқ ГДР олимлари Морис Корнфорт ва Георг Клаусларнинг «тиришқоқлиги»ни унутиб бўлмайди. Пирс, Моррис кабиларни субъектив идеализмда, буржуачиликда айблаган М.Корнфорт улар таклиф қилган семиотик тизимни бир томонлама, тўлиқ тавсифга эга бўлмаган тизим деб ҳисоблайди. Унинг

www.arxiv.uz фикрича, семиотик жараённинг прагматикага оид қисмига бунчалик эътиборни қаратиш «бекорга сарф қилинган меҳнат» бўлиб, белгининг нутқда фаоллашуви (инсон томонидан қўлланиши) масаласининг беҳевиоризм нуқтаи назаридан талқин қилиниши – «замонавий фалсафага юмор, яъни ҳазил-мутойиба элементини киритишдан бошқа нарса эмас»миш (Корнфорт 1951: 272). Г.Клаусга ундан ҳам қийин бўлди. Социалистик муҳитда яшаётган бечора файласуф қандай бўлмасин, фалсафий прагматизмни марксизм билан «яраштириш», улар ўртасида бўлиши мумкин бўлган бирор бир умумий ғояни топиш илинжида эди. У семиотиканинг фалсафага пойдевор бўлиши ҳақидаги фикрга (Ч.Пирс, Ч.Моррис) қўшилмайди, лекин шунинг билан биргаликда ижтимоий ва табиий ҳодисаларнинг (шу жумладан, лисоннинг) семиотик табиатини ўрганиш лозимлигини инкор этмайди ва инсон руҳининг прагматик хусусиятларини билишнинг марксистик назариясига таянган ҳолда ўрганишга чақиради. Файласуф, прагматикани марксизм томонига «буриш» мақсадида семиотиклар билдирган фикрларга янгича изоҳлар бериш, уларни синфий жиҳатдан мослаштиришга уринади. Бинобарин, Ч.Морриснинг қуйидаги фикрига билдирилган изоҳни олайлик: «Агарда алоҳида шахс бирор белгини учратса-ю, ундан белгиларнинг қандай фаоллашуви (мулоқот жараёнида, матнда –Ш.С.) қоидаларини билган ҳолда фойдаланса, у бошқалар билан дурустроқ ҳамкорлик қила олади (бу ҳамкорлик мақсадли бўлган тақдирда). Агар шахс ўзи учратган белгининг хусусияти, қайси мақсадда қўлланиши ҳамда унинг ҳақиқий ёки мутаносиблигини (воқеликка – Ш.С.) билса, унинг ҳаракатлари беихтиёр жавоб таъсирланишидан идрокли ҳаракат фаолиятига айланади» ( Morris 1971: 240). Хўш, Морриснинг ушбу фикрининг нимаси Г.Клаусга ёқмаяпти? Клаусни ҳайратлантираётган нарса Моррис айтган шахс қандай қилиб сўзларнинг характерини, фаоллашув жараёнида бажарадиган ижтимоий вазифасини била олиши мумкин? Муаллифнинг қайдича, алоҳида шахс

www.arxiv.uz фақатгина капитализм шароитидагина сўзларнинг ижтимоий моҳиятини, уларнинг тарғиботдаги ролини билиши мумкин эмиш, чунки у ҳар қандай ҳолатда мустақил равишда тузумнинг ижтимоий-иқтисодий моҳиятини англаши лозим экан. Ҳақиқий илмий семиотика ва прагматика учун таянч таълимот эса жамиятнинг объектив қонуниятларига асосланиши лозим. Бундай таълимот эса, Г.Клауснинг ишонишича, ягона – марксистик фалсафа, хусусан, тарихий материализмдир (Клаус 1967: 33). Наҳотки лисоний белгининг қандай ижтимоий вазифа ўташи, ундан қандай фойдаланишни билиши учун инсоннинг қайси ижтимоий тузумда яшашининг фарқи бўлса?! Тил заҳираларидан инсон доимо мақсадли фойдаланади, бунда унинг дунёқараши, партиявийлиги ҳал қилувчи вазифани ўтамайди. Лисоний қобилият партиявийликдан, синфийликдан холи, бетараф ҳодисадир. Албатта, ҳар бир фалсафий йўналишда бошқа йўналишга хос фалсафий ғояларни танқид қилиш вазифаси ҳам қўйилади. Аммо танқид хато, нуқсонларни кўрсатишга қаратилиши лозим, акс ҳолда танқид янги нуқсонлар, мазмунан сохта ғояларнинг туғилишига сабаб бўлиши муқаррар. Бўлмаса, турли фалсафий йўналишларни «яраштириш», ўзаро мослаштириш ниятида «тер тўккан» Г.Клаус ҳар қандай тилдаги сўз ва гапларни ўзига хос синтактик, семантик ва прагматик турларга ажратиш тарафдори бўлар эдими: «Мақсадли мазмундаги лисоний белгилар шаклланиши жараёнида ижтимоий базис ва ижтимоий усқуртманинг сўз ва гапга таъсири муҳим аҳамиятга эга» (Клаус 1967: 36) ва «Биз учун қизиқарлиси (прагматик таҳлилни марксистик тарғибот мақсади сари йўналтириш учун демоқчи –Ш.С.) фақатгина прагматик хусусиятга эга бўлган сўз ва гапларнинг мавжудлиги ҳамда уларнинг махсус тадқиқ қилиниши лисоннинг, айниқса, илмий тилнинг мантиқий таҳлили учун муҳимлигидир» (Ўша асар, 37-б). Г.Клаус бераётган ушбу изоҳлардан фақатгина биринчисини маъқул топиш мумкин. Ҳақиқатдан, лисон ижтимоий ҳодиса бўлганлиги сабабли ижтимоий муҳитдан озуқа олади. Лисоний бирликлар мафкуравий

www.arxiv.uz «жанг»ларда руҳий, идеологик таъсир воситасига айланадилар. Бунда ҳар хил нутқий манипуляция, яъни ягона бир лисоний белгини турли мазмунда ишлатиш асосидаги «сўз ўйинлари» ҳосил бўлиши кузатилади. Аммо иккинчи изоҳ семиотик жараёнга ва тил тизимига айирмачилик (сепаратизм) ёндашувидан бошқа нарса эмас. Ахир тил тизимида фақатгина ва фақатгина синтаксисга, семантикага ёки прагматикага оид белгиларнинг мавжуд бўлишини қандай тасаввур қилса бўлади? Семиотикларнинг барчаси семиозис уч қисмдан (Клауснинг ўзи – тўрт қисмдан) иборат эканлигини ва бу қисмлар ўзаро боғлиқликда эканлигини эътироф қилишади ва уларни ягона бир семиотик доирада (учбурчак ёки тўртбурчакда) тасвирлашади. Қисмлар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик ҳар бир белгининг мазмунида акс топади, яъни барча белгилар айни пайтда семантик, синтактик ва прагматик либос олишиб, матнда, нутқий муҳитда маъно, мазмун ифодалайдилар. Муаммо бошқа томонда: лисоний белгининг семиотик бўлаклари (синтактика, семантика, прагматика) доим бир хил муносабатдами ёки бошқача айтганда, уларнинг бири иккинчисини инкор этиб, устунликка интилиши мумкинми? Г.Клаусни айирмачиликка ундаган яна бир нарса – гапнинг (нутқий қурилманинг) онгли равишда мазмундор тузилишидаги фарқлардир. Муаллиф «Қор ёғмоқда» ва «Олтин тўртбурчак»гапларини қиёслаб, уларнинг иккаласи ҳам синтаксис талабларига жавоб беришига қарамасдан, иккинчиси семантик жиҳатдан мазмунсиз эканлигини қайд этади. Унинг фикрича, семантика ва синтактик қурилиши жиҳатидан эътиборсиз бўлган гаплар айрим пайтларда прагматик талабга жавоб бермаслиги мумкин. Зеро, «прагматик мазмунли гаплар бир ёки бир неча шахсларга, одамлар гуруҳига, ижтимоий синфларга, маълум жамоатчилик ташкилотларига оид бўлиши талаб қилинади» (Клаус 1967: 37). Умуман, лисоний белги сифатида қўлланиладиган нутқий тузилмаларнинг мазмунан тўлиқ бўлиши масаласи узоқ пайтдан буён муҳокама қилиниб келинмоқда. Бу борада Н.Чомскийнинг илк ишларида келтирилган «Рангсиз яшил ғоялар дарғазаб ухлашмоқда» тузилмасини

www.arxiv.uz грамматик жиҳатдан тўғри эканлигини (ёки эмаслигини) тасдиқлаш учун қанча миқдорда сиёҳ ва қоғоз сарфланганлигини эслайлик. Унда «Қизиқарли янги ғоялар онда –сонда туғилади» тузилмаси ҳақида билдирилган фикрларни ҳам унутмаслик керак. Файласуф, мантиқшунос П.Циффнинг фикрича, бундай тузилмалар сохта бўлмаса ҳам мазмунга эга эмас. Яна бир мантиқшунос Х.Карри уларни «аграмматик» (грамматик ҳодисаларга мос келмайди) деб ҳисоблайди. Файласуф Х.Потнэм ҳам шу фикрда, лекин уларнинг мазмунан сохта эканлигини инкор қилмайди. Уларнинг мазмунан сохта тузилма эканлигини файласуф У.Куайн ҳеч қандай эътирозсиз эътироф этади. Тилшунос Р.Якобсон эса уларнинг грамматик қоидаларга жавоб бериши семантик жиҳатдан сохталигини ҳеч қачон «оқлай» олмаслигини ёзади (қаранг: Павилёнис 1983: 32). Нутқий тузилмаларнинг мазмундорлиги, грамматик қоидаларга биноан тузилганлиги ҳақида бош қотираётган мантиқшунос ва файласуфлар (ҳа, тилшунос-семасиологлар бошқа соҳа – сўз семантикаси билан банд бўлиб турган пайтда) асосий эътиборни ушбу тузилмаларнинг нутқий фаолиятда қўлланишига аҳамият берадилар. Бунда тадқиқотчининг лисоний тажрибаси аниқловчи мезонни белгилайди. Масалан, «Олтин тўртбурчак» гапининг мазмунан сохта эканлигини аниқлашда Г.Клаус ўз ижтимоий тажрибасига, ҳаётда тўплаган билимига таянаётган бўлса, унинг грамматик жиҳатдан тўғри эканлигини билиш эса кўпроқ она тили (бошқалар учун бу хорижий тил бўлиши мумкин) грамматик қоидаларини қай даражада ўзлаштирганлиги билан боғлиқдир. Матннинг нутқий иборалар мазмун олишидаги ролини инкор этиш қийин масала. Бельгиялик тилшунос Жан Ньютс айтганидек, «нутқий тузилмаларнинг структураси ва маъносининг аниқ тавсифини матн (контекст)га хос факторларга ёки аниқроқ айтганда, ушбу тузилмаларнинг қўлланишига оид факторларга таянмасдан туриб билишнинг иложи йўқ» ( Nuyts 1992: 68). Нутқий бирликнинг ҳақиқий мазмунга эга бўлиши ва умуман мақсадли мазмунда шаклланиши бевосита унинг матнда фаоллашув

www.arxiv.uz шартлари билан боғлиқ эканлигини эътироф этиш билан биргаликда, ушбу шартни абсолютлаштириш нималарга олиб келишини ҳам ўйлаш керак. Семасиологияда муҳим ўрин эгаллаган «Мазмун - Матн» дастурининг фаол тарғиботчиларидан бири Ю.Д.Апресян рус тилидаги «Кондитер жарит хворост на газовой плите» (Қандолатчи қуштилини газ плитада пиширяпти) туридаги гапларни «семантик мослашув» (Апресян 1974: 81) тамойиллари асосида таҳлил қилганда, унинг турли матнларда 72 хил мазмун ифодалай олишини қайд этган эди. Сўзсиз, нутқий фаоллашув лисоний белгининг виртуал (имкониятдаги) семантик бойлиги хусусиятларнинг воқеланиши учун муҳимдир. Аммо лисоннинг ҳар бир нутқий қўлланишида янги бир мазмун – маъно ажратаверсак, унда семантика доирасини чексизликка тақаб қўймаймизми? Фикримча, лисоний белгининг «матнда қўлланиши» ёки «нутқий фаоллашуви» деган қўлланишининг ҳар бир конкрет мисолини назарда тутмасдан, балки қўлланиш типлари ва алоҳида типик ҳолатлари ҳақида гапирган маъқулдир. Чунки типик қўлланиш маълум лисоний жамоада қабул қилинган қонун-қоидаларга, норма шартларига жавоб бериши керак. Демак, лисоний белгининг нутқий мазмуни ҳам структуравий ва систем хусусиятларга эга бўлган ҳодиса сифатида қаралгани маъқул. Лисон фалсафаси ва математиканинг айрим соҳалари бўйича қатор ишлар муаллифи Майкл Даммитнинг уқтиришича, семантика назарияси икки қисмдан иборат: референция ва лисоннинг қўлланиш назариялари. Демак, семантика (маъно) назариясининг асосий муаммоси ушбу қисмлар ўртасидаги муносабатни аниқлашдир. Бу муносабатлар аниқ бўлганда, гап мазмунининг ҳақиқийлиги ва уларни қўллашнинг воқеий тажрибаси ўртасидаги муносабат ҳам равшанлашган бўлар эди. Олимнинг фикрича, гапларнинг ҳақиқийлигини тасдиқловчи шартларни аниқлаш маъно назариясининг ўзаги, ядросидир: «Ушбу ядрони яхшиси, «референция назарияси» деб атамоқ керак, чунки унинг таркибига маълум бир гапнинг у ёки бу муҳитда ҳақиқий эканлигини аниқловчи теоремалардан ташқари, алоҳида бирликларнинг қўлланиши ва

www.arxiv.uz уларни референтлар билан боғловчи аксиомалар ҳам киради... Референция ва мазмун назариялари биргаликда семантика назариясининг бир қисмини ташкил қилишади. Иккинчи, ёрдамчи қисм эса ҳаракатнинг фаоллашуви назариясидир ( theory of force )» (Даммит 1987: 135). Лисоний белгининг маъноси унинг нутқий матнда қўлланиши билан боғлиқ эканлигини эътироф этган М.Даммит семиотик жараённи тўлиғича прагматиканинг ҳукмронлигига бериб қўйиш ниятида бўлмаса керак. Акс ҳолда, у кейинги саҳифаларда «ҳар бир сўз ёки гапнинг ягона бир хусусияти» борлигини ва фақатгина шу хусусиятни «англаб етишгина унинг маъносини тушуниш имконини бериши»ни таъкидламаган бўлар эди. Олимнинг ёзишича, «ушбу ягона хусусият асосида гапнинг ҳар қандай вазиятда қўлланиши шартларини белгиловчи умумий услуб мавжуд, шу сабабли маълум бир гапнинг маъносини билиш учун унинг худди шу асосий хусусиятини билиш керак» (Ўша асар, 136 - б). М.Даммит қайд қилган «ягона хусусият» ва уни «матнлаштирувчи» умумий услуб мавжуд бўлишига эътибор қаратмоқ лозим. Тўғри, айримлар ишонганидек, маъно ижтимоий коммуникация шароитида юзага келадиган «ижтимоий тузилма ёки ҳосила» бўлиши мумкин, аммо уни фақатгина «ўзаро келишув, музокара натижаси» сифатида қараш ( Durfa , Lahteenmaki 1996) масаласи ўта мунозаралидир. Аминманки, рисоланинг кейинги қисмларида лисоний белги маъно ва мазмунини шакллантирувчи ва нутқий фаоллаштирувчи лисоний ва нолисоний омиллар муҳокамасига қайтишга мажбур бўламан. Ушбу қисмда бу муаммога бир оз бўлса-да, тўхталишга ундаган нарса лисоний семиотик жараённи яхлитликда тасаввур ва талқин қилишнинг муҳимлигига ўқувчи диққатини жалб қилиш эди. Семиозисда қайси қисм бирламчи (семантиками ёки прагматика) деган саволнинг қўйилишининг ўзи ҳам маъносизликдан бошқа нарса эмас. У фалсафадаги «материя бирламчими ёки онг» (онг моддий борлиқ маҳсулими ёки моддий нарса онг, руҳиятнинг ижодими?) қабилидаги беҳуда тортишувлар қаторидан ўрин олиши аниқ. Шундай экан,

www.arxiv.uz материалистлар ва идеалистлар «жанг»ини давом эттиргандан кўра, прагматикани семиозиснинг синтактика ва семантика билан бир қаторда турадиган ажралмас қисми сифатида эътироф этиш маъқул. Яхшиси, прагматиканинг предмети ва асосий мақсадини аниқлаб олайлик.

O'xshashlar

Прагмалингвистиканинг предмети ёхуд прагмалингвистик тахлил

Билвосита нутқий акт ёхуд семантика ва прагматика муносабати

Синтаксисга кириш. Синтаксиснинг бошка булимлар билан муносабати

Таржиманинг прагматик муаммолари

Нуткий акт назарияси ёхуд коммуникатив максаднинг ифодаланиши