Прагмалингвистиканинг предмети ёхуд прагмалингвистик тахлил - Tilshunoslik - Referatlar

Прагмалингвистиканинг предмети ёхуд прагмалингвистик тахлил

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Прагмалингвистиканинг предмети ёхуд прагмалингвистик тахлил Прагмалингвистика тилшуносликнинг мустақил йўналиши сифатида ўтган асрнинг 60-70-йилларида шаклланди. 1970 йилда Дордрехт шаҳрида «Табиий тиллар прагматикаси» ( Pragmatics of natural languages ) мавзусида халқаро конференция бўлиб ўтди. Ушбу анжуманда ўқилган маърузалар тўпламининг муҳаррири, Телль-Авив университетининг профессори М.Бар - Ҳиллелнинг «Сўз боши»да қайд қилишича, анжуман иштирокчилари якдиллик билан «Табиий тил воситасида бажариладиган мулоқотнинг прагматик хусусиятлари ушбу мулоқотнинг синтактик ва семантик хусусиятлари каби лингвистик назария доирасида ўрганилиши лозим», деган хулосага келишди ( Bar - Hillel 1971: V - VI ). Прагматиканинг «қайта туғилиш даври» деб эътироф этилган худди шу пайтдан бошлаб, хорижий тилшуносликда ҳақиқий прагматик кўтарилиш юзага келди. Бу мавзуга оид қатор анжуманлар, йиғинлар ўтказилди, чоп қилинаётган тўпламлар, илмий тадқиқотларнинг чегараси йўқ, Gournal of Pragmatics том маънода халқаро нашрга айланди. Бу даражада жадал тараққий этаётган фан соҳасининг тўлиғича шаклланиши, ўзлигини ажратиб олиши учун унинг предметини, асосий тушунчалари, тамойилларини белгилаб олиш зарурати туғилиши муқаррар. Афсуски, қатор тадқиқотчиларнинг уринишларига қарамасдан, бу муаммо ўз ечимини топганича йўқ, ҳануз прагматиканинг бошқа тилшунослик соҳалари қаторида тутган ўрни, унинг соҳалараро муносабати ҳақида айтилаётган фикрларнинг охири кўринмаяпти. Бу бир томондан, яхши, соҳанинг муҳимлиги, кўтарилаётган масалалариннг кўплиги, танланган йўналишнинг долзарблиги барчанинг эътиборини тортаётганлиги исботидир. Иккинчидан эса, соҳа предметининг равшан бўлмаслиги, тамойиллар чалкашлиги, мурожаат қилинаётган тамойил, тушунчаларнинг бетартиб қўлланишига, хулосаларнинг ноаниқлигига сабаб бўлишини ҳам унутмаслик керак.

www.arxiv.uz Кейинги йилларда «прагматика» атамасини қўлламайдиган тилшунос қарийб қолмади, десак муболаға бўлмайди. Натижада, ўзига хос прагматик «фетишизм» ҳолати пайдо бўлиб, бажарилган тадқиқотларда атаманинг қўлланишидан ташқари, унинг мазмунига оид бирор бир маълумотни топиш қийинлашиб бормоқда. Лозим бўлса, бўлмаса атама қўлланаверса, унинг негизида турган тушунчанинг сийқаланишига олиб келиниши турган гап. Инчинун, лисоний бирликлар прагматик хусусиятлари, уларнинг прагмалингвистик таҳлили ҳақида гапиришдан олдин «Прагмалингвистика нима билан шуғулланади?», «Унинг тадқиқот объекти ва предмети нимадан иборат?», «Прагматиканинг асосий тушунчалари, тамойиллари қайсилар?» каби саволларга жавоб излашга мажбурмиз. Прагмалингвистиканинг предметини аниқлашга илк бор аҳд қилганлардан бири Г.Клаус эди. У юқорида эслатилган асарида прагматикани «белгилар ( Z ) ва ушбу лисоний белгиларни яратувчи, узатувчи ҳамда қабул қилувчи шахслар (М) ўртасидаги муносабатларни ўрганувчи» фан сифатида таърифлайди (Клаус 1967: 21). Ушбу таърифдан кўриниб турибдики, прагматиканинг предметини аниқлашда Г.Клаус ҳам бошқа семиотиклар (Ч.Пирс, Ч.Моррис, Ю.С.Степанов) каби белги ва уни идрок этувчи – интерпретатор муносабатидан узоқлашмайди. Ҳатто унинг «прагматика дастлабки ўринда лисоний белгиларнинг психологик ва социологик томонларини ўрганувчи назариядир» деган хулосаси ҳам (Клаус 1967:22) прагматика тушунчасини тор мазмунда тавсифлашдан бошқа нарса эмас. Тўғри, белгининг муносабатларга киришиш имкониятларини инобатга олиш семиотик тизим қисмларини ажратиш ва уларнинг ўзаро алоқаларини аниқлаш учун муҳим. Бусиз прагматиканинг семиотик жараёндаги ўрнини билиб бўлмайди. Лекин ушбу жараён иштирокчилари ўртасидаги муносабат икки томонлама муносабат (белги - интерпретатор) сифатида қаралганда, прагматиканинг таърифи фақат формал кўриниш олади. Унда беихтиёр лисоний белгининг вазифасини фақатгина маълумот етказиш воситасидан иборат, деган фикр устувор бўлиб қолади.

www.arxiv.uz Сўзсиз, мулоқот жараёнининг асосий мақсади ахборот узатиш ва қабул қилишдир. Шу сабабли бўлса керакки, коммуникация ҳодисасига турли муаллифлар томонидан берилаётган барча таърифлар асосида ижтимоий коммуникацияни инсонларнинг белгилар воситасида бажарадиган ўзаро «ахборот – маъно ҳамкорлиги» сифатидаги талқини ётади (Яковлев 2006:10). Лекин мулоқот мақсади оддийгина ахборот алмашиш билан чегараланиб қолмайди, ахборот узатишдан «ҳамкор»га таъсир ўтказиш, уни бирор нарсага ишонтириш, бўйсундириш, ҳаракатга ундаш мақсади кутилади. Бундан ташқари, семиотикларнинг ўзлари эътироф этганларидек, алоқа воситаси бўлмиш белгилар сўзловчи томонидан ўз майлини, бировни ёки бирор нарсани ёқтиришини, норозилигини, ҳайратини ва бошқа руҳий туйғуларини изҳор этиш учун ҳам қўлланишини биламиз. Лисоний мулоқотнинг худди шу жиҳатлари эътиборга олингандагина семиотик тизимнинг қисмлари ўзаро динамик, ҳаракатчан муносабатда бўлишини тасаввур қилиш мумкин бўлади. Лисоний мулоқот жараёнида ижро этиладиган вазифаларнинг турли- туманлиги кўпчилик томонидан эътироф этиб келинмоқда. Бажарилиши мумкин бўлган вазифалар миқдори ҳақида билдирилаётган фикрлар ҳам турлича (батафсилроқ қаранг: Сафаров 1983). Бинобарин, В.Робинсон лисоний тизимни мулоқот жараёнида ўн тўрт хил вазифани бажариш қобилиятига эга деб ҳисоблайди ( Robinson 1972:49). A ммо муаллиф ажратаётган вазифаларнинг барчасини бир қаторга қўйиб таснифлаш қийинчилик туғдиради, чунки бу вазифалар турли босқичларда амалга ошириладиган ҳаракатлар натижасидир. Масалан, В.Робинсон ажратган «аффектни (ҳис-ҳаяжонни) ифодалаш» ва «эмоционал ҳолат, шахсиятни юзага келтирувчи манбани белгилаш» вазифаларини қиёсласак, уларни тамоман ягона бир таснифий қаторга жойлаштиришнинг имкони йўқлигига ишонамиз. Лисоний белгиларни мулоқотда қўллаётган шахс қандайдир бир эмоционал руҳий ҳолатда бўлади, унинг хатти-ҳаракатларида ижтимоий келиб чиқиши, маданияти ўз аксини топади. Мулоқот иштирокчиларининг бу турдаги хусусиятларини лисоний тизим бажарадиган вазифалар қаторига

www.arxiv.uz киритиш ушбу қаторни чексизликка олиб келади ва илмий таҳлилнинг самарасиз бўлишига сабаб бўлади. Бундай оқибатдан қочиш учун даставвал «вазифа» (функция) тушунчасининг илмий қўлланишдаги мазмунини аниқлаштириб олиш лозим. Тушунчани изоҳлаш учун физиологияга мурожаат қилмоқчимиз. Маълумки, юрак уриб турганда овоз чиқаради ва қонни ҳаракатлантиради (яъни насос вазифасини бажаради). Хўш, бу иккала фаолиятда ҳам бирор бир вазифа ижросини кўриш мумкинми? Сўзсиз, йўқ. Вазифа фақатгина қоннинг ҳаракатга келтирилишида намоён бўлади, овоз чиқарилиши («дук-дук») эса қон (насос) ҳаракатга келишининг қўшимча натижасидир. Албатта, юракнинг уриши унинг бажараётган вазифасидан дарак беради, шунинг учун ҳам табиб бемор юраги ўз вазифасини (қонни ҳаракатга келтиришини) қандай бажараётганини аниқлашда унинг уришини текширишдан бошлайди. Худди шунингдек, хуррак отиш нафас органлари фаолиятидан, чайнаш (овози) овқат истеъмолидан дарак беради. Бундай қўшимча натижаларни биологик органларнинг табиатига хос бўлган вазифалардан фарқлаш муҳимдир. Шу йўсинда, лисоний тизим бажарадиган вазифаларни фарқлашда ҳам икки асосий саволга жавоб изланади: 1) лисоний фаолият жараёнида лисоний белгидан фойдаланувчи қандай ҳаракатларни бажаради? 2) лисоннинг қайси хусусиятлари ва имкониятлари ундан фойдаланувчига ушбу ҳаракатларни бажариш имконини беради. Биринчи савол лисоний бирликларнинг бирор бир вазифа ижросидаги ўрни, роли билан боғлиқ бўлса, иккинчиси ижро этиладиган вазифаларнинг тил табиатига хос томонларини акс эттиради. Лисонга табиатан хос бўлган вазифаларини фарқлаш масаласини ўз зиммасига биринчилардан бўлиб олган олим олмон тилшуноси К. Бюллер эди. У ўзининг «Тил назарияси» асарида лисоннинг уч вазифаси ҳақида гапиради: 1) Darstelling «баён, тасвир» предмет ёки ҳодисанинг ифодаланиши;

www.arxiv.uz 2) Ausdruck «ифодалаш, экспрессивлик» ахборот узатувчининг шахсий хусусиятларининг ифодаланиши; 3) Appell «мурожаат» ахборотни қабул қилувчига таъсир кўрсатиш ва унинг ҳатти-ҳаракатини бошқариш (Бюллер 1993:24; олмонча нашри 1934). Инглиз тилшуноси М.Ҳоллидей Бюллер таснифини биртомонламаликда айблайди, унинг фикрича, бундай таснифда ижтимоий ва руҳий омиллар етакчи ўринга чиқиб, лисоний қурилиш хусусиятларини инобатга олиш ва ёритиш унутилади. Олим К.Бюллер ажратган Ausdruck (экспрессивликни ифодалаш) ва Appell (аппелятив ёки конатив, яъни суҳбатдошни ҳаракатга мажбур қилиш) вазифаларини ягона бир «интерперсонал», шахслараро муносабат доирасида юзага келувчи вазифага бириктиради. Унинг ёзишича: «бу иккаласи (экспрессивлик, конативлик) ўртасидаги фарқ психологик таҳлил нуқтаи назаридан муҳимдир, аммо лингвистика учун аҳамиятсиз. Масалан, савол бирор ҳодиса ҳақида маълумот бериш талабими (конатив) ёки бирор нарсани билиш истагининг ифодасими (экспрессив)? Экспрессив ва конативнинг тил тизимида бир-биридан ажратиб бўлмаслигидан ҳайратланмаслик керак. Уларнинг иккаласи ягона бир «шахслараро» вазифага бирикадилар» ( Halliday 1976:27). Юқорида келтирилган тасниф бошқалари билан қиёсланганда, Бюллернинг инсон факторини инобатга олмаётганлиги маълум бўлади. Бюллер мулоқот жараёни таҳлилига қандайдир «бетараф кузатувчи» нуқтаи назаридан ёндашади, бу «кузатувчи» ҳақиқий лисоний фаолият жараёнидан ажралиб қолган. Муаллиф коммуникатив вазиятнинг айрим жиҳатларинигина қайд қилишдан нарига ўтмасдан, мулоқат иштирокчилари лисондан фойдаланишида ҳосил бўладиган ҳолатлар масаласини очиқ қолдиради. Унинг диққат марказида фақатгина лисоний белгининг воқеликдаги бирор предмет ёки ҳодиса билан боғлиқлиги масаласи туради. Аммо референция ҳам Бюллер талқинида экстрасубъектив ҳодисадир, яъни у лисоний белгидан фойдаланувчи шахсга алоқадор эмас.

www.arxiv.uz М.Ҳоллидей таснифида ҳам лисоннинг уч вазифаси эслатилади: 1) идрок, тасаввур вазифаси ( the ideational function ), яъни лисон сўзловчиларнинг воқелик, ўз ички кечинмалари ҳақидаги фикр, ғояларини ифодалаш учун хизмат қилади; 2) шахслараро вазифа ( the interpersonal function ): тил мулоқатга киришиш ва шахслараро муносабат ўрнатиш вазифасини ўтайди; 3) контекст ёки матн вазифаси ( the textual function ): тил ўзи ва қўлланилаётган вазият элементлари ўртасидаги алоқани шакллантириш вазифасини бажаради. Охиргиси тил тизимининг ички вазифаси бўлиб, у олдинги икки вазифа амалга ошишида восита хизматини ўтайди ( Halliday 1976:14). Ушбу таснифий қатордан фақатгина биринчиси, яъни идрок этиш, тасаввур қилиш вазифаси ( the ideational function ) Бюллер таснифидаги Darstellung «баён этиш, тасвирлаш» га мос келиши кўриниб турибди. Зеро, иккала муаллиф ҳам воқеликнинг когнитив-лисоний акс топишини (референтликни) назарда тутмоқда. Ҳоллидейнинг мулоқотнинг иштирокчилари сўзловчи ва тингловчига оид лисоний фаолият кўринишларини ягона бир доирада, яъни шахслараро муносабат доирасида талқин ва тавсиф қилиши бир оз эътирозлидир. Маълумки, коммуникатив жараёнда сўзловчи ва тингловчининг иштироки, мақсади ва роли турлича. Сўзловчи тингловчининг кечаётган мулоқот тарзи, мазмунига бўлган муносабатини ҳисобга олишга мажбур, акс ҳолда мулоқот сохталашади, коммуникатив бефарқлик юзага келади. Шунга нисбатан, Бюллер таснифидаги коммуникатив жараёнда лисон бажарадиган вазифани бир пайтнинг ўзида сўзловчи ва тингловчи нуқтаи назаридан талқин қилиб, икки алоҳида вазифа ижроси сифатида ажратишни маъқулроқ, деб тавсия қилмоқчиман. Маълумки, мулоқот жараёнида лисон матн шаклида намоён бўлади, зеро, лисоний ҳаракатлар алоҳида-алоҳида тарзда бажарилмайди, улар гуруҳлар даврасида пайдо бўлади, уларнинг ҳар бирининг лисоний матнда ўз ўрни бор. Ҳар бир лисоний тузилма (гап) нинг матнда жойлашуви

www.arxiv.uz («жойлаштирилиши» десак, маъқул бўлади) ушбу тузилманинг ўзи учун ҳам, бутун мулоқот матнининг шаклан ҳамда мазмунан таркиб топиши учун ҳам муҳимдир. Шу сабабли лисоний белгининг матний вазифаларини ажратиш лозим бўлади. Умуман, лисоннинг ҳар қандай вазифаси унинг коммуникатив жараёнда фаоллашувидан намоён бўлади. Агар лисондан фойдаланувчи шахснинг мулоқот жараёнида қандай ҳаракатларни бажаришини билсак, лисон коммуникатив восита вазифасини ўташи учун қандай имкониятларга эга бўлиши ва ушбу имкониятларни қай йўсинда намоён қила олишини аниқлаш мумкин бўлади. Ҳозирча лисон коммуникация воситаси бўлишдан ташқари, яна қандай вазифаларни ўташи мумкинлиги ҳақидаги саволга жавоб изламай, лисоннинг ҳар қандай вазифаси ижросида унга хос бўлган юқорида эслатилган уч турдаги вазифа асос бўлиб хизмат қилишини таъкидламоқчиман. Бу вазифалар эса, мулоқот жараёни кечишининг маҳсули эканлигини яна бир марта таъкидламоқчиман. Шахслараро муносабат фақатгина коммуникациядан иборат эмас. Шунинг учун грамматик тизим ва сўзлашув фаолияти муносабатлари билан шуғулланган Д.Франк «экспрессив мазмун» ( Aussagegehalt ) мавжудлигига (ёки мавжуд эмаслигига) нисбатан коммуникатив ва интерактив фаолиятларни фарқлашни таклиф қилади ( Frank 1980: 36). Ушбу фарқни изоҳлаш учун муаллиф бокс мусобақаси қоидаларига мурожаат қилади. Унингча, бокс ўйини нокоммуникатив муносабат мисолидир, чунки ҳар бир мушт туширишнинг «мазмуни» бирданига аниқ бўлмайди, ўйинда бажарилаётган ҳаракатларнинг баҳоси умум томонидан қабул қилинган қоидаларга асосан берилади. Бундай муштлашиш ўйиндан ташқари муҳитда юз берганда эса, ҳар бир мушт маълум мақсад сари йўналтирилади. Дарҳақиқат, турли коммуникатив ҳаракатларни фарқловчи нарса танланган ифода воситаси ва ифодаланаётган мазмуннинг ўзига хослиги, модаллик белгиларидир. Масалан, бўса, қоғозга қизил рангда чизилган юрак рамзи ва «Мен сени севаман» иборалари мазмунан қанчалик яқин

www.arxiv.uz бўлишмасин, уларнинг экспрессивлик, таъсир кучи турличадир. Демак, мулоқот актларини лисоний тизим бирликлари бажарадиган вазифалар нуқтаи назаридан таснифлаш эҳтиёжи мавжуд. Мулоқот актининг мақсади ўзаро бир-бирини англашга эришишдир. Хўш, коммуникантлар бир-бирини тушуниши учун нималарга эришмоқ лозим? Агар биз воқелик ва уни идрок этувчи шахсларнинг алоҳида мавжудлигини эҳтимолда тасаввур қилсак, унда шахснинг воқеликни идрок этиш ва билиш жараёни қандай кечади? Ҳар ҳолда воқелик ҳақидаги билим предмет ёки ҳодисанинг оддийгина акси эмас, балки бу билим янгидан яратилган воқелик, унинг ташқи дунё билан боғлиқлиги билвоситадир. Инсоннинг борлиқни «ўзлаштириш» жараёнининг ўзи фаол жараён. Воқеликни идрок этишга интилаётган инсон ушбу воқеликка «синггиб» кетади, ўзлаштираётган билимини концептуал «хазм қилиш»га интилади. Олинган янги маълумот ажралиб қолса, ўз қийматини йўқотади, у шахснинг интеллектуал заҳирасида мавжуд бўлган маълумотлар билан уйғунлашади, мослашади. Машҳур фаранг психологи Ж.Пиаже инсон когнитив ривожининг асосида ассимиляция (уйғунлашиш, синггиб кетиш) ва аккоммодитация (мувофиқлашиш) тамойиллари асосий рол ўйнашини қайд этган эди. Пиаже таклиф қилган назарияга кўра, инсон янги ахборотни дастлаб когнитив структурасида мавжуд бўлган категориялар қаторига сингдиришга ҳаракат қилади. Лекин бу ҳаракат когнитив тизимда маълум номутаносибликлар юзага келгунга қадар давом этади. Номутаносиблик ҳолати эса инсонни когнитив категорияларни қайта тузиш ва мувофиқлаштиришга ундайди. Фақат шундагина қарама-қаршиликлари йўқотилади, мувозанат сақланишига эришилади ( Piaget 1980). Ж.Пиаженинг ёш болаларнинг эпистемологик ва лисоний ривожига оид бўлган ушбу назарияси катта ёшлиларнинг билиш фаолияти таҳлилига ҳам мос келишига аминман. Шубҳасиз, дунёни билиш жараёнида объективлик ва субъективлик доимо ёнма-ён туради, бири иккинчисини инкор этмайди. Бири

www.arxiv.uz иккинчисига мустақил ва тобе, бирламчи ва иккиламчи муносабатларида бўлган икки оламнинг мавжудлиги гносеологияда аллақачон эътироф этилган ҳақиқатдир. Бу иккала оламнинг мавжудлигининг ўзи объектив ҳодисадир. Бунга ҳеч ким шубҳа қилмаса керак, аммо бирламчи оламнинг иккиламчисида акс топиши масаласи инсоний фаолият турлари таҳлилида муҳимдир. Лисоний мулоқот инсон фаолиятининг муҳим тури. Лисоний фаолиятда объектив ва субъектив ҳолатларнинг мослашуви муаммосига оид алоҳида рисолалар яратган рус лингвофайласуфи Геннадий Владимирович Колшанский лисоннинг субъективлигини унинг инсонийлик хусусиятидан излаш лозимлиги ҳақида маслаҳат беради: «тил алоҳида шахснинг, инсоннинг, бутун инсониятнинг фикрлаш қобилияти аломатидир ва шу сабабли ўз тизими ҳамда структурасида инсон томонидан оламни ўзлаштирилишининг барча хусусиятларини, инсон амалий фаолиятининг хусусиятларини, ижтимоий ва табиий муҳит шароитларини ифода этади… Тил – объектив ва субъективдир, у ўз моҳияти билан икки томонлама субстанция бўлиб, бир пайтнинг ўзида борлиққа ва инсонга «юзланади» (лисон- субъект, лисон-объект)» (Колшанский 1990:26). Коммуникатив жараёнда ва умуман лисоний фаолиятда объектив ва субъектив омилларнинг мувофиқлашуви мулоқот иштирокчиларининг бир- бирини тушунишини таъминланишини эътироф этган ҳолда, яна бир масалага тўхталмоқчиман. Бу масала субъектив билишда умумийликка эришишга доирдир. Ахир борлиқнинг икки шахс томонидан бир хилда идрок этилиши қийин масала-ку! Инсонлар туғилиб ўсган, шахс сифатида камол топган ижтимоий-маданий муҳитлар турли хил, улар ана шу муҳитдаги шароитларга мос ҳолда турлича тарбия кўрадилар, улғаядилар (ҳатто эгизаклар ҳам интеллектуал жиҳатдан фарқ қилиши мумкин). Шундай экан, турли инсонларнинг воқелик ҳақидаги билими субъектив жиҳатдан маълум даражада фарқ қилиши мумкин, лекин шунинг билан биргаликда ягона муҳитда яшайдиган шахслар шу муҳит учун умумий бўлган тамойиллар ва

www.arxiv.uz қонун-қоидаларга амал қилишини ҳам унутмаслик лозим. Худди шу нарса мулоқотдаги шахсларнинг воқелик идрокида ўзига хос «шахслараро келишувига» олиб келади. Коммуникация воқеликнинг субъектив тасаввурида қисман муқобиллик ва қисман номуқобилликни тақозо этади. Шундай қилиб, коммуникациянинг табиати ҳақида юқорида айтилган фикрлар унинг таҳлили жараёнида инобатга олиниши лозим. Коммуникациянинг моҳияти фақатгина объектив ва субъектив фактлар умумийлигида намоён бўлади. Шу сабабли бўлса керакки, коммуникациянинг муҳим таркибий қисмлари сифатида «сўзловчи», «тингловчи», «ижро этиш» ва «тушуниш» бўлимлари ажратилади. Бундай ёндашув прагматиканинг айрим йўналишларида мулоқотни фақатгина лисоний актларни тушуниш нуқтаи назаридан таҳлил қилиш ғоясининг устунлигига сабаб бўлмоқда. Бу эса прагматиканинг таҳлил доирасини чегаралаб қўйиш хавфини туғдиради. Прагматикани тушуниш назариясига айланиб қолиши хавфидан огоҳ қилган Ҳ.Паррет тушуниш ҳаракати мулоқотда оқилоналикка (рационалликка) ва мантиқийликка ундашини қайд қилади ( Parret 1986: 755). Мулоқот воқеликнинг субъектив идрокини талаб қилиши ва шу идрок, тушуниш атрофида мазмунан таркиб топиши ҳақиқатдир. Аммо бу ҳақиқатнинг бир қисмигина, чунки субъектив тасаввурни яратиш фаолиятисиз уни тушуниш имконияти йўқ. Когнитив фаолият яратувчанлик ва идрокни бир-бирига қарама-қарши қўймайди, уларнинг қаршилигисиз когнитив жараён ҳам кечмайди. Шундай экан, Ҳ.Парретнинг ( Parret 1986) «бирор бир тил фақатгина ушбу тилдаги дискурсив (нутқий) кетма-кетликларни маълум жамоа аъзолари тушунгандагина ушбу жамоанинг тили бўлади» деган фикрига қўшилиб бўлмайди. Яхшиси, ушбу тавсифни «маълум жамоа аъзолари бирор бир тилни тушуниш қобилияти ва унинг воситасида яратувчанлик қобилиятини намоён қила олсагина у ушбу жамоа тилига айланади» қабилида ўзгартиришни тавсия қилган бўлар эдим.

www.arxiv.uz Муҳтарам ўқувчим! Қўйилган масалага бир оз бўлса-да, узоқдан ёндашишга мажбур бўлдим. Зеро, ҳар қандай кўринишдаги лисоний фаолият таҳлилига вазифавий (функционал) нуқтаи назардан ёндашув илмий тадқиқ стратегиясини, унинг тамойилларини аниқ белгилаб олишга имкон беради. Лисоний ҳодисаларнинг вазифавий талқини лисоний таҳлилда, турли назариялар шаклланишида муҳим методологик асос, кўрсатма хизматини ўтамоқда. Прагмалингвистик назария ҳам функционализмни четлаб ўта олмайди. Мулоқот фаолияти таҳлилига лисоний тизимнинг функционал хусусиятлари нуқтаи назаридан ёндашмасак, прагмалингвистиканинг таърифини бериш, унинг тадқиқ предметини аниқлаш ўта қийин вазифага айланади. Ж. Лайонз тилшуносларнинг 12 - халқаро конгрессида (Вена, 1977) прагмалингвистиканинг предметини аниқлаш ва унинг таърифини беришга ҳаракат қилди: «Прагматика тингловчини узатилаётган ахборотни худди сўзловчи истаганидек қабул қилишга ундаш мақсади учун мос келадиган лисоний бирликларнинг коммуникацияда қўлланишини тавсифлайди. Бу прагматика лисоний воситаларнинг шахслараро мулоқотдаги ролини аниқлаш билан шуғулланади, дейиш демакдир» ( Proceedings 1978: 26). Ушбу таърифнинг асосида лисоний ҳаракатдаги кўзланаётган мақсад ва унга эришиш воситаси ўртасидаги муносабат турибди. «Сабаб-мотив-мақсад» занжири нутқий фаолият режасини шакллантиради ва унинг воқеланишини таъминлайди. Худди шу нарса А.Кашерни прагмалингвистик таҳлилнинг асосий мақсадини «қўйилган мақсадга эришишда лисоний воситалардан фойдаланишни таъминловчи инсонга хос бўлган қобилият қоидаларини» ёритиш ва тушунтириш деб тавсифлашга ундайди ( Kasher 1979: 38). Прагмалингвистикага берилаётган таърифларни қиёслаганимизда, уларнинг барчасида ушбу соҳа предметини ёритишда етишмаётган тўлақонлиликни, айрим ҳолда бир таъриф иккинчисида ифодаланаётган мазмунга қандайдир бир «соя» тушираётганлигини сезамиз. Балки ушбу

www.arxiv.uz масалага турли томонлама ёндашув орқали «барча сарҳадлар бўйлаб ҳужум қилиш» йўли билан умумий ҳолатни, ўрганилаётган ҳодисанинг тўлиқ суратини тасвирлаш мумкиндир. Бунинг исботини излаш мақсадида прагмалингвистик адабиётларда берилиб келинаётган айрим таърифларни эслатишга ва қисман изоҳлашга ҳаракат қилмоқчиман. Америка тилшуносларининг кўп ҳолларда лисоний фаолиятга оид ҳар бир ҳодиса таҳлилида Н.Чомский таълимотига таянишга ҳаракат қилишлари сезилиб туради. Прагмалингвистик тадқиқотлар ҳам бундан мустасно эмас. Нутқий ҳаракатлар ижроси негизидаги пропозиция мазмуни ва коммуникатив мақсадни намоён қилиш (иллокуция) муносабатини ўрганган Ж.Катц прагматика предметини Чомский таълимотидаги лисоний қобилият ( compet е nce ) ва нутқий ижро, фаоллик ( performance ) қарама-қаршилигида кўради. Унингча, прагматик назария гапларнинг маъносини маълум муҳитда (контекстда) талаффузига биноан чегаралаш имконини яратади. «Грамматика гап турлари структураси ҳақидаги таълимотдир, прагматика эса аксинча, лисоний тузилмаларнинг қурилиши, уларнинг грамматик хусусият ва муносабатларини ёритиш билан шуғулланмайди. Прагматик назариялар гап белгиси ва пропозициянинг матндаги мувофиқлигини сўзловчи ва тингловчи томонидан оқилона таъминланишини ўрганадилар. Шунга нисбатан, прагматик назария нутқий фаоллик (перформация) назариясининг маълум бир қисмидир» ( Katz 1977: 19). Прагмалингвистик тадқиқ доирасини бу даражада торайтириш уни фақатгина нутқий ижро фаолияти билан чегаралаб қўйиш назарияни тор кўчага етаклашдан бошқа нарса бўлмаса керак. Бундай ҳолатда лисоний таҳлил ўз пойдевори - лисондан ажралиб қолади. Шубҳасиз, лисоний фаолиятнинг юзага келишида социал муҳит, мулоқот вазияти муҳим рол ўйнайди ва шаклланаётган бирликнинг мазмуни матн ёки контекстда намоён бўлади, аниқланади. Ж.Катц келтирган мисоллар rabbit «қуён» ва bunny «қуёнча» ҳамда dog «ит» ва dogge «кучукча» жуфтликларининг иккинчи сўзларини («қуёнча», «кучукча») болаларга нисбатан ёки уларнинг ўзлари

www.arxiv.uz томонидан ишлатилиши тўғри. Аммо улар мазмунидаги эркалаш, кичрайтириш маънолари матнга ҳам маълум. Бу маънолар лисоний характерга эга ва лексик ёки морфологик ифода воситасига эга эканлиги кўриниб турибди. Лисоний фаолият бирликларининг мазмунан матн, қўлланилаётган контекст билан боғлиқлиги муаммоси шу даражага бориб етдики, У. Бар- Ҳиллел, Ж.Лайонз кабилар бир томондан матн –гап ва тизим –гап , гап – тил ва гап- белги ҳамда, иккинчи томондан, нутқий бирликлар бўлган нутқий акт ва нутқий ҳосила , нутқий белги ва тил ҳодисаларини фарқлашни таклиф қилишади. Бу эса, ўз навбатида, гап маъносини семантиканинг объекти ва нутқий бирлик маъносини прагматика объекти сифатида қарашга сабаб бўлади. Семантика ва прагматика муносабати масаласи муҳокамасини ҳозирча кейинги саҳифаларга қолдириб, айтмоқчиманки, бу турдаги талқин прагмалингвистиканинг доирасини янада чегаралаб қўйиб, уни гап ёки нутқий бирликнинг у ёки бу матнда (вазиятда) ўринли - ўринсиз қўлланишини аниқловчи соҳага яқинлаштириб қўйиши ҳеч гап эмас. У ҳолда С.Левинсон таклиф қилган таъриф ўринлидек туюлади: «Прагматика тилдан фойдаланувчиларнинг гапларининг контекстда ўринли ( appropriate ) қўлланилаётганлигини ўрганувчи соҳадир» ( Levinson 1983: 24). Менимча, бу таъриф ҳам прагмалингвистика предметини тор доирада тасаввур қилиниши намунасидир. Олмон олимлари прагматика соҳасини кенг маънода талқин қилиш, уни тилшуносликнинг умумлаштирувчи соҳаси сифатида эътироф этишни маъқул кўришади. Масалан, «Олмон лингвистик қомуси»нинг муаллифларидан бири, матн тилшунослиги бўйича йирик мутахассис З.Шмидт «прагмалингвистика» ва «матн лингвистикаси» тушунчалари ягона бир мазмун англатишини ва улар биргаликда лисоний мулоқот умумий назариясини шакллантиришини ҳамда ушбу назария, коммуникатив тилшунослик соҳаси сифатида, матн грамматикаси ва анъанавий

www.arxiv.uz грамматикани ҳам қамраб олишини исботлаш ниятида эканлигини билдиради ( Schmidt 1973: 233-244). Муаллифлар сони кўпайгани сари берилаётган таърифлардаги турли хиллик, фикрлар зидлиги ҳам ўсиб бораётганлигининг гувоҳи бўлмоқдамиз. Охирги 60-70 йил давомида прагматиканинг доираси, қамрови шунчалик кенгайдики, ягона бир назария ва унинг чегараси ҳақида бирор бир тўхтамга келишнинг ўзи қийинлашиб бормоқда. Бунинг устига, прагмалингвистиканинг тараққиётига когнитология, маданий антропология, фалсафа, мантиқ, социология, фаолият назарияси каби тилшуносликнинг сарҳаддошлари ва социолингвистика, когнитив тилшунослик, психолингвистика, матн назарияси каби соҳалари ҳам ҳисса қўшиб келмоқда. Прагмалингвистик тадқиқотларнинг предметини нималар ташкил қилмоғи даркорлиги масаласи ҳам ўз долзарблигини ҳануз сақлаб келяпти. Юқорида прагматикани тор маънода талқин қилувчи айрим таърифлар келтирилди. Худди шу йўсиндаги прагматик тадқиқот доирасининг торайтирилишини айрим файласуфларнинг фикрларида ҳам сезиш мумкин. У. Монтегю, П.Стросон кабилар (қаранг: Павилинес 1986) прагматиканинг тадқиқот предмети сифатида дейктик иборалар («мен», «сен», «бу ерда», «у ерда», «ҳозир», «ўша пайтда» кабилар) мазмунини тавсифлашдан иборат деб қарашади. Ушбу бирликларнинг референтини матнсиз аниқлаш мушкул эканлиги маълум. Уларнинг маъносини равшанлантирувчи энг кичик матн (минимал контекст) сўзловчи, тингловчи, замон, макон, регистр, стиль, нутқий ҳаракат тури кабиларни инобатга олади. Прагматиканинг кенг миқёсдаги талқини унинг тадқиқ доирасига инсоннинг мақсадли ҳаракат турларининг киритилишида намоён бўлади (масалан, Green 1975). Прагматиканинг бу икки қутбли талқини доимо бир- бирига қараб интилади ва турли тадқиқотларда прагматика тушунчасига берилаётган тавсифлар бир-бирини тўлдириб, равшанлаштириб бораётгандек туюлади. Турли ишларда қайд этилишича, прагмалингвистика лисоннинг қўлланиши билан шуғулланувчи, нутқий вазиятда (контекстда) фаоллашган

www.arxiv.uz тил тизими ҳақидаги фан, тилни режалаштирилаётган мақсад нуқтаи назаридан тадқиқ қилувчи фан, нутқ актларини тавсифловчи назария, конверсацион (оғзаки нутқ) таҳлил назарияси, шахслараро муносабатларни ифодаловчи лисоний воситаларни ўрганувчи соҳа ва ҳоказо (бу қаторни яна давом эттириш мумкин). Рус тилшунослари Н.Д.Арутюнова, Ю.С.Степановлар прагматикани бадиий коммуникациянинг субъектив хусусиятларини, матнда уни ижодкорларининг «мен»ини ифодаланиши услубларини ўрганувчи назария сифатида қарашни таклиф қилишди (Арутюнова 1981; Степанов 1985). Прагматикани сўзловчининг воқеликка, ахборот мазмунига ва адресатга (тингловчи, ўқувчи) бўлган муносабатининг лисоний бирлик мазмунидан жой олган таъсирчанлик кучини аниқловчи фан (нутқий таъсир назарияси) сифатида тасаввур этувчилар ҳам йўқ эмас (Киселева 1983). Нидерланд олими Т.А. ван Дейк ва унинг издошлари лисоний нутқий қурилмаларининг мулоқот вазияти учун «яроқлилиги» масаласини назарий жиҳатдан ёритиш прагматиканинг мақсади, деб ҳисоблайди. Ушбу назариянинг асосий вазифаси нутқий актларнинг когнитив мазмунини яратиш, уларни эсда сақлаб қолиш ҳамда маълум ижтимоий-маданий муҳитда тил тизимидан фойдаланиш ва шу аснода коммуникация моделини шакллантириш муаммоларини ўрганишдир ( Dijk 1981). Хуллас, прагмалингвистиканинг предметини аниқлаш борасидаги уринишлар давом этмоқда, ушбу соҳага берилган таърифлар ҳам бисёр, аммо юқорида эслатилган таърифлардан ҳеч бири тилшуносликнинг ушбу соҳасига оид асосий тушунчаларнинг мазмунини акс эттира оладиган даражадаги умумийликка даъвогарлик қила олмайди. Прагмалингвистикани тилшуносликнинг мустақил соҳаси сифатида ажратиш ва унинг ўрганиш объекти, предметини аниқлаш учун лисоний бирликларнинг турли коммуникатив муҳитда прагматик қиймати, «баҳоси», мундарижасининг намоён бўлишини таъминловчи омилларни изламоқ даркор. Лисоний бирликларнинг ҳар қандай шароитда намоён бўладиган

www.arxiv.uz белгилари уларнинг онтологик ва вазифавий (функционал) хусусиятлари намунасидир. Прагмалингвистик тадқиқ методологияси, биринчидан, ўз фалсафий асосига эга бўлиши керак бўлса, иккинчидан, худди шу хусусиятларни (онтологик ва вазифавий) аниқлаш имкониятини яратмоғи лозим. Бундай методологиянинг таянч нуқтаси хизматини, сўзсиз, фаолият тамойили ёки умуман фаолият фалсафаси ўташи мумкин. Фаолият категориясининг лингвистик тадқиқотларда асосий методологик тамойил сифатида қабул қилиниши коммуникатив тизимнинг таркибий қисмлари, уларнинг тузилиши, лисоний ва нолисоний моҳияти ҳақида батафсилроқ билимга эга бўлиш имконини яратади (қаранг: Сафаров 1991: 25-51). Мулоқот жараёнининг фаолият тамойили нуқтаи назаридан ёритилиши прагмалингвистикага назарий либос кийдириш билан бир қаторда, оламни билиш ва лисоний фаолиятнинг туташганлигини исботловчи далиллар топишга замин ҳозирлайди. Ахборот алмашинувини тақозо этувчи нутқий мулоқот ҳиссий ва рационал (оқилона) билиш ҳаракатларининг ўзаро алоқаси натижасидир. Лисоний мулоқот қобилиятининг ўзи когнитив ва коммуникатив вазифалар умумлашмаси бўлган мақсадга эришишда лисондан фойдалана олиш қобилиятидир. Прагмалингвистиканинг методологик негизини фаолият назариясидан излаган психолингвистлардан бири Е.Ф.Тарасовнинг фикрича, нутқий мулоқотнинг инсон фаолиятига боғлиқ эканлигини икки томонлама тушуниш керак: «Биринчидан, фаолият кечаётган нутқий мулоқотнинг мундарижаси ва воситаларини белгилаб беради. Мулоқот мундарижаси коммуникантларнинг ҳамкорликдаги фаолиятидан иборат бўлиб, лисоний белгилар танлови ва дискурснинг (нутқий бирликнинг) тузилиши ушбу ҳамкорлик мақсади талабига жавоб беради. Иккинчидан, фаолият кўрсатаётган инсон тасаввуридаги объектлар дунёсини шакллантиради ва бу объектларнинг мавжудлиги белгилар воситасидаги мулоқотнинг энг биринчи ва асосий талабидир. Белгилар воситасидаги мулоқот эса коммуникантларнинг идеал

www.arxiv.uz объектлар «дунёси» умумий бўлгандагина амалга ошиши маълумдир» (Тарасов 1989: 32). Демак, прагмалингвистик тадқиқотнинг асоси сифатида фаолият тамойилининг қабул қилиниши нутқий мулоқот тизимининг лисоний прагматик мундарижаси таҳлилини асосий ўринга чиқарди. Бу эса, ўз навбатида, прагмалингвистик тадқиқотлар доирасини янада кенгайтирди ва бу доирага лисоний воқеликдан ташқари, мулоқот муҳити билан боғлиқ бўлган барча ижтимоий ҳодисалар тизимини киритишга ундади. Бу ҳолда лисоний фаолият инсон ижтимоий-иқтисодий фаолияти жараёнида юзага келадиган муносабатларнинг бир тури сифатида қаралади (Сусов 1983: 14). Ж.Мейнинг қайдича, «прагматика ҳаракатни, инсон ҳаракатини тавсифлайди, лисоний фаоллик эса, умуман, инсон фаолиятига бўйсунадиган қонуниятларга амал қилади» ( Mey 1979:11). Прагмалингвистиканинг предметини аниқлашга фаолият назариясининг тадбиқ қилиниши тилшуносликнинг ушбу соҳасига антропологик руҳ беради ва лисоний ҳодисаларнинг айнан инсонга хос хусусиятларини, антропологик моҳиятини прагматиканинг предмети сифатида талқин қилишга ундайди (Алефиренко 2005:220). Лингвопрагматик таҳлил объекти эса ҳар қандай ҳолда ҳам лисон ва унинг фаолият жараёнида воқеланадиган хусусиятлари ва умуман коммуникация категориясидир. Лингвопрагматика таърифи, унинг предметининг тавсифи борасидаги фикрлар қанчалик турли-туман бўлмасин, тадқиқотчилар бу борада қуйидаги асосий ғояларда ҳамфикрдирлар: - коммуникатив фаолият тавсифининг таянч нуқтаси фаолият тушунчасидир; - лисон мулоқот иштирокчиларининг ўзаро муносабатини ҳаракатга келтирувчи воситадир; - лисоний фаолият воқеланиши бевосита мулоқот муҳити билан боғлиқ ҳодисадир (Азнаурова 1988:28).

www.arxiv.uz Буларнинг барчаси прагмалингвистиканинг алоҳида соҳалари учун тадқиқот предмети бўла олади. Масалан, лисоний мулоқот тизими нутқ субъекти нуқтаи назаридан тадқиқ қилинганда, эътибор нутқий акт турларининг мазмуни, дискурс тузилишида мулоқот мақсадининг ўрни, тагмаънонинг ифода топиши, прессуппозиция ва мулоқот иштирокчиларининг ментал қобилияти каби ҳодисаларга қаратилади. Тадқиқот нутқ адресати нуқтаи назаридан бажарилаётганда эса, асосий эътибор нутқий актнинг прагматик таъсирини аниқлашга қаратилади. Юқоридаги икки ҳолатда асосий тадқиқот объекти нутқий акт, у орқали узатилаётган ахборот ва ушбу ахборотнинг тушуниб, маъно жиҳатидан идрок этилишидир. Шундай қилиб, прагматиканинг умумий таърифини қуйидагича тасаввур қилиш мумкин: прагматика тилшуносликнинг алоҳида соҳаси бўлиб, унинг тадқиқот доирасига мулоқот жараёнида лисоний бирликларни танлаб олиш, уларни қўллаш ҳамда ушбу қўлланишдаги бирликларнинг мулоқот иштирокчиларига таъсири масалалари ўрганилади. Ушбу қоидалар коммуникация шарт-шароитларига нисбатан, кенг маънодаги контекст сифатида ўрганилади. Лисоний ҳодисаларнинг бу йўсиндаги таҳлили уларнинг қўлланишидаги у ёки бу муҳитда мавжуд бўлган тўсиқлар, чегараланишларни ҳам аниқлашга имкон беради. Лингвистик таҳлилнинг асосий ғояси ҳам лисоннинг табиатини унинг амалий фаолиятда қўлланишига нисбатан ёки бошқача айтганда, бажараётган вазифаси доирасида аниқлашдир. Айнан вазифа (функция) тушунчаси лисон таҳлилига прагмалингвистик ёндашувнинг пойдеворидир. Аминмизки, прагмалингвистиканинг худди шу йўналишдаги тараққиёти назарий тилшунослик ва амалий коммуникация ўртасида мавжуд бўлиб турган «узилиш»ларни бир оз торайтиради. Прагмалингвистика тадқиқот предметининг кенг миқёсда тасаввур этилиши ушбу соҳанинг турли йўналишларда тараққий этишини тақозо этади. Натижада, прагмалингвистиканинг нутқий акт назарияси, дейксис

www.arxiv.uz назарияси, дискурс назарияси, прагмасемантика, прагмастилистика каби ўз «ички» соҳалари юзага келди. Бу соҳаларнинг фарқи, биринчи навбатда, прагмалингвистиканинг умумий предметини алоҳида қисмларга ажратиш ва ҳар бир қисмни батафсил ёритилиши, ўрганилишида намоён бўлади.

O'xshashlar

Коидалари ёхуд социопрагматик таҳлил асослари

Нуткий акт назарияси ёхуд коммуникатив максаднинг ифодаланиши

Билвосита нутқий акт ёхуд семантика ва прагматика муносабати

Структур тахлил методлари ва трансформация назарияси

Ёзма ишлар ва уларни тахлил килиш дарслари