Хикматлар ва маколларнинг мазмуний-грамматик хусусиятлари - Tilshunoslik - Referatlar

Хикматлар ва маколларнинг мазмуний-грамматик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ҳикматлар ва мақолларнинг мазмуний- грамматик хусусиятлари Инсон олам яралганидан буён ҳаёт дарсини ўқийди ва ўқимоқда. Ҳаёт сўқмоқларида дуч келган қийинчилик,тўсиқлар, хурсандчилик, ҳафагарчиликлар ҳикматли сўз, мақол, матал ва иборалар тарзида дунёга келади. Халқимизга ҳаётий тажрибаларининг мажмуи қуйма сатрларда ўз ифодасини топади. Уни инсон ҳаётий тажрибаларининг ойнаси деса бўлади. Шунинг учун содда, иҳчам ва гўзал бўлади. Соддалик мазмун жилосига бурканиб, гўзаллик касб этади. Ҳикматли сўзлар ва мақоллар содда, иҳчам бўлиш билан биргаликда мазмунан мураккаб бўлади. Мазмуний қобиғда ҳикматона, ибратона маънолар жамлангандир. Ибратнома фикрлар узоқ ҳаётий тажрибалар маҳсули сифатида майдонга келган. Шунинг учун ҳикматлар ва мақоллар авлоддан авлодга ўтиб, ўз қадрини, қимматини йўқотмай келмоқда. “Ҳикмат” арабча сўз бўлиб, ўта донолик, донишмандлик, заковат, ақл- идрок маъноларини англатади. Ҳикмат сўзи тагини англаш қийин бўлган, яширин бир маъно, яширин бир сабаб, сир маъоларини ҳам ифодалайди. 1 Мақол ҳам арабча сўз бўлиб, ҳаётий тажриба асосида халқ томонидан яратилган, одатда панд-насиҳат мазмунига эга бўлган иҳчам, образли ва ҳикматли ибора, гап маъносини англатади. 2 Ҳикматлар ва мақоллар – халқимиз ақл-заковатининг нодир меваси. Шунинг учун уларнинг замирида инсоннинг ақлига ҳавола этилган ибратона тагмаънолар мавжуд. Унда сўзларнинг сараси иштирок этиб, турли воситалар орқали шароит учун мос маъносини танлаб олади. Мақол ва ҳикматлар халқ ижодиётининг хазинаси ҳисобланади. Хазина ранг-баранг бойликлардан тузилган. Шу боисдан мақол ва ҳикматлар ҳаётнинг барча табақасини қамраб олган. Уларнинг мавзу жиҳатдан хилма-хиллиги ҳаётнинг мураккаблигидан, серқирра эканлигидандир. 1 Ў збек тилининг изоҳли луғати. II -том. Москва. 1981 йил 2 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1-том. Москва. 1981 йил, 456 бет

www.arxiv.uz Бундан ташқари мақоллар, ҳикматларда шаклий ва мазмуний номутаносиблик мавжуд. Бундай номутаносиблик фақат мақоллардагина эмас, халқ яратган бошқа маънавий бойликларда ҳам бор. Чунки халқ ижодида бир нарса ўта пишиб етилмагунча, тилга келмайди. Ўта пишиб етилган, сайқаллашган, безакларга бурканган гаплар жуда иҳчам, содда бўлиб, мураккаб мазмун учун хизмат қилади. Натижада шакл ва мазмун номутаносиблиги юзага келади. Мазмуний мураккаблик турли воситалар орқали майдонга келади. Бундай мазмуний мураккаблик тилшуносликда “тагбилим”, “тагмаъно”, “пресуппозиция” деб ўрганилади. Мақол ва ҳикматларда тагмаъно ниҳоятда кучли бўлиб, ҳар бир сўз замиридан тушунилиши мумкин. Шунинг учун улардаги сўзлар рамзий маъноларда қўлланилади. У ёки бу мақоланинг кўчма маъносини, унда нима дейилмоқчи бўлаётганини аниқлаш учун мақолларда келтирилган образларнинг моҳиятини тўғри аниқламоқ керак. Халқ оғзаки ижодининг кўпчилик жанрларида, жумладан, мақолларда ҳам жамиятдаги муносабатлар, ҳодиса ва ҳолатларни соддароқ, ойдинроқ ифодаламоқ мақсадида табиатдаги ўз хусусиятлари билан шунга мос келадиган турли нарсалар (ҳайвонлар, ўсимликлар, уларнинг мевалари, жисмлар, уй жиҳозлари, кийим-кечаклар, иш қуроллари, меҳнат маҳсулотлари ва ҳоказо) образларидан усталик билан фойдаланилади. Масалан, халқимиз шерни мард, довюрак ботирларга, чумолини меҳнаткаш мазлумларга, қурбақани дангаса, ишёқмас кишиларга ўхшатади. 1 Шу сабабдан мақол ва ҳикматларда тимсол асосидаги маъноларни тушунишда тагмаъно қўл келади. Эътибор “коса тагидаги ним коса”га қаратилади. Мақоллар ва шаклий, ҳам мазмуний гўзал бўлади. Мақол ва ҳикматларнинг ташқи кўриниши товушларнинг қатор келиши ва оҳангдошлиги асосида гўзаллик касб этса, мазмунан бир қанча тагмаъноларга ишора қилиши билан гўзал бўлади. Шунинг учун уларни эслаб қолиш ҳам осон бўлади. Мақол ва ҳикматли сўзларда тилдаги 1 Ш.Шомақсудов. Ш.Ш.Шораҳмедов. Ҳикматнома. Тошкент, 1990 йил, 10-бет

www.arxiv.uz тасвирий воситалар кенг қўлланилади ва улар асосида фикр лўнда, иҳчам ҳамда таъсирли ифодаланади. Масалан: “Сабрнинг таги – сариқ олтин” мақолида, с, а, р, т товушлари ўзаро бир-бирига оҳанг жиҳатидан мослашган ҳолда тартибланган. Шунинг учун бу мақол оҳанг жиҳатидан қулоғимизга ёқимли эшитилади, эслаш учун ҳам осонлик туғдиради. Товушларнинг бир-бирига оҳангдошлигидан шаклий гўзаллик юзага келган. Шу шаклий гўзаллик остида мазмуний нозиклик ётади. Халқ ижодидаги ўзига хослик ҳам шаклий ва мазмуний гўзаллик асосида белгиланади. Бундай мутаносиблик халқ ижодининг барча жанрларида мавжуд. Айниқса, мақол ва ҳикматларда кучли тарзда намоён бўлади. Товушларнинг қатор келиши оҳангдошликни юзага келтиради. Мисранинг равонлигини силлиқлигини таъминлайди. Бундай ҳолатни кўпгина илмий адабиётларда умумий жиҳатдан такрор деб атайди. Хусусан, унли товушларнинг қатор келиши консонанс дейилади. 2 Адабиётшуносликда тавзиъ санъати деб аталиб, нутқни гўзаллаштирувчи воситалар сифатида талқин қилинади. 3 Тавзиъ – арабча сўз бўлиб, тарқатиш, бўлиб тарқатиш, тақсимлаш каби маъноларни ифодалайди. 4 Бу талқинларда умумийлик жиҳатдан қаралса, “такрорланиш” тушунчаси мавжуд эканлиги кўзга ташланади. Шунинг учун биз такрорланиш асосидаги “оҳангдошлик” номи билан аташни маъқул кўрдик. Унлиларнинг такрорланишини “унлилар оҳангдошлиги” ундошларнинг такрорланишини “ундошлар оҳангдошлиги” деб атадик. Мақол ва ҳикматлардаги товушлар оҳангдошлиги оддий оҳангдошлик бўлмай, мазмуний жиҳатдан ҳам мутаносиблик асосида юзага келади. Масалан: “Синамаганнинг сиртидан ўтма” мақолида “С” ундошининг қатор келиши натижасида оҳангдошлик пайдо бўлган. Маънолар мослиги ҳам оҳангдошликка мутаносибдир. Мақолдаги “сирт” сўзининг ўрнида “уст” 2 Қ аранг: Р. Қўн ғуров ва бошқ. Нутқ маданияти ва услубият асослари. 1992 йил 3 А.Рустамов. С ў з хусусида сыз. Тошкент, 1986 йил 4 Навоий асарлари луғати. Тошкент. 1972 йил, 282-бет

www.arxiv.uz сўзини ишлатса ҳам бўлади. Бундай шаклий жиҳатдан ғализлик сезилмаса ҳам, мазмунан камбағаллик юзага келади. Таъсирчанлик озаяди. Бундан ташқари товушларнинг оҳангдошлиги ҳам бузилади. Шаклий ва мазмуний тузилишдаги силлиқлик йўқолади. Шунинг учун “сирт” сўзи ўз ўрнида тўғри қўлланилган. Бу мақол шаклий тугалланмаган бўлса ҳам мазмунини тўла тушунишимиз мумкин. Тўла тушунишимизга турли хил ишора воситалари ёрдам беради. “Синамаганнинг сиртидан ўтма” мақоли дастлаб мажозий тарзда “Синамаган отнинг сиртидан ўтма” шаклида айтилган. “От” сўзи умумлашма сифатида муайян нутқий шароитда ўз маъносида, бошқа ҳолатларда эса “инсон” маъносида қўлланилган. “Инсон” маъноси турли нутқий шароитларда хилма-хил маънолар ифодалайди. Масалан, “қиз”, “йигит”, “қуда”, “мусофир” ва ҳоказолар. “От” сўзи рамзий маънода ишлатиладиган бўлиб қолган. Рамзий маъно асосида турлича тагмаънолар юзага келадики, бу сўзловчи ва тингловчининг ўзаро шартномавий муносабатига ҳамда нутқий шароитига боғлиқ ҳолда кечади. Шунинг учун бу мақолнинг тагмаъноларини қуйидагича белгилаш мумкин бўлади. 1. Синамаган йигитга кўнгил қўйиб бўлмайди. 2. Синамаган қизга кўнгил қўйиб бўлмайди. 3. Синамаган жойдан қуда тутиниб бўлмайди. 4. Синамаган дўстга сир айтиб бўлмайди. 5. Синамаган жойга кириб бўлмайди. 6. Синамаган ҳайвоннинг олдига бориб бўлмайди ва ҳоказо. Кўриниб турибдики, мақол ниҳоятда кенг қамровли бўлиб, турмушнинг жуда кўп қирраларини акс эттириши мумкин. Аммо муайян нутқий шароитда битта тагмаъноси билан иштирок этади, қолганлари эса инсоннинг умумий билим хазинасида имконият тарзида туради. Шунинг учун бу мақол “Синамаганнинг сиртидан” шаклида умумийлик касб этади. Мақолнинг шакл жиҳатдан соддаланишининг ҳам лисоний асослари бор. Бу мақол дастлаб ҳайвонга нисбатан айтилган бўлса ҳам, кейинчалик мазмунан

www.arxiv.uz кенгайиб, бошқа нарсаларга нисбатан ҳам қўлланилаверган. Натижада даврлар ўтиши билан “от” сўзи тушиб қолиб, бу сўзнинг барча хусусиятларини “Синамаган” сўзи олган, яъни отлашган “Синамаган” сифатдошидаги бўлишсизликнинг ишораси бутун мақолнинг мазмунига таъсир этган ва ўтма сўзини ҳам қолишига сабаб бўлган. Натижада “Синамаганнинг сиртидан” шакли юзага келган. Бу шакл барча нутқий шароит учун қўлланилиш имконияти кенгайган. Юқоридагилардан маълум бўладики, мақоллардаги шаклий ва мазмуний гўзалликда мутаносиблик мавжуд бўлса, тузилиш жиҳатдан номутаносиблик бор. Яъни, шаклан қисқа бўлса ҳам, мазмунан мураккаб бўлади. Содда шакл мураккаб мазмун ифодалайди. Бундай номутаносибликнинг ҳам лисоний ва лисоний бўлмаган асослари бор. Улар турли кўринишларда намоён бўлади. “Синамаганнинг сиртидан” мақоли муайян нутқий шароитда битта тагмаъноси билан иштирок этади. Яъни, сўзловчи ва тингловчининг ўзаро шартномавий муносабати орқали биттаси танлаб олинади. Шартномавий муносабат сўзловчи ва тингловчининг коммуникатив мақсади, нияти асосида белгиланади. Агар сўзловчи ва тингловчи ўртасида коммуникатив мақсад бирор қиз ҳақидаги нутққа қаратилган бўлса, у ҳолда мақол шу нутқий шароитга мослашади. Умумий билиш хазинамиздаги билимлар кўлами ҳам шунга қаратилади. Мақолнинг ишоравий маъносини тушунишга имкон яратади. Бир қанча шакллар ифодалайдиган мазмунни тушуниб етиш имкони туғилади. Яъни, қиз боланинг ташқи кўриниши, одоби, юриш- туриши, уй тутиши кабилар “Синамаган” сўзи орқали англашилади. “Сиртдан” сўзи эса олдиндан ҳукм чиқариш, хулосалаш каби маъноларни ифодалайди. “Синамаган” сўзининг бўлишсизлик –ма шакли бутун мақол мазмунига тааллуқли бўлиб, қиз болани билмай туриб, олдиндан ҳукм чиқариш хато бўлиши мумкинлигига ишора қилади. Шунинг учун содда шакл остида мураккаб мазмун акс этади. Бундай мазмунни тушунишга

www.arxiv.uz тагбилим ёрдам беради. Шу сабабдан мақолларда “Коса тагидаги ним коса” маъноси аҳамиятли бўлади. Ишоравий маъно биринчи планда туради. Мақол ва ҳикматларда аллегория орқали ҳам турли тагмаънолар ифодаланиб, мазмун сиғимини оширади. Масалан: “Бўйнида иллати бор итнинг оёғи қалтирайди” мақолида “ит” сўзи аллегорик ифодага эга бўлиб, умумий жиҳатдан “инсон”, “одам” маъноларини ҳам англатади. Мақолдаги “ит” сўзи мазмунни ниҳоятда кучайтирган. Чунки ит ҳар қандай шароитда ҳам инстинкт асосида кўринган нарсага ташланиши, қўрқмаслиги мумкин. “Оёғининг қалтираши” эса “иллат” сўзига боғлиқ ҳолда мазмунан мослашган. Натижада “ҳатто иллати, нуқсони бор итнинг ҳам оёғи қалтирайди” маъноси юзага келган. Бунда ҳам шаклий, ҳам мазмуний мутаносиблик мавжуд. Ўз маънода ҳам, кўчма маънода ҳам барча нутқий шароит учун қўлланилиши имконига эга. Агар “ит” сўзининг ўрнида “одам”, “инсон” сўзи қўлланилса, шаклий жиҳатдан ғализлик сезилмаса ҳам, мазмунан камбағаллик юзага келади. Мақолдаги тагмаъно у даражада кучаймаган, мазмунан мураккаблашмаган ва барча нутқий шароит учун баробар қўлланилиш имконига эга бўлмаган бўларди. Шунинг учун “ит” сўзи ўз ўрнида тўғри қўлланган ва ўз маъносида ҳам, кўчма маънода ҳам мутаносибликни юзага келтирган. Барча нутқий шароит учун қўлланиш имконини яратган. Мақоллар ва ҳикматларда қарама-қарши муносабат кучли тарзда ифодаланади. Бундай ҳолат мақолнинг мазмунига ҳам таъсир этади. Турлича тагмаъноларни юзага келтиради. Масалан: “Тўғри одам эгри сўздан ор қилар”, “ширин ёлғондан аччиқ ҳақиқат яхши”, “Яхши сўз жон озиғи, ёмон сўз – бош қозиғи”, “Яхшилик нур келтирар, ёмонлик зулмат”, “Майда гап катта ишни ғарқ қилади” каби мақолларда антонимик муносабатдаги сўзлар ишлатилган. Антонимик - қарама-қарши зид муносабатдаги сўзлар мақолларнинг мазмун сиғимини оширган.Баъзан бундай мақоллар тўла шаклланмаган бўлиши ҳам мумкин. Тўла шаклланмаса ҳам тушунарли бўлиши зиддош - қарама-қарши маъноли сўзларнинг ўзаро

www.arxiv.uz муносабатдорликдаги алоқаси натижасида юзага келади. Чунки бундай сўзлар бир-бирига ишора қилиш хусусиятига эга. Яхши сўзи ўзаро маъно муносабатдорликда матнда ёмон сўзига ишора қилади. Ёки ширин сўзи аччиқ сўзига ишора қилади. Натижада матнда антонимик муносабатдаги сўзлардан бири иштирок этса, мазмунан иккинчи жуфти ҳам тушунилаверади. Масалан: “Дили тўғрининг йўли тўғри”. Бу мақолнинг ишорасидан “Дили эгрининг йўли эгри” мақолини ҳам тушуниш мумкин. Мақоллар ва ҳикматларда турли воситалар асосида тагмаънолар ифодаланади. Тагмаъноларнинг юзага келишида бадиий ифода воситалар, омонимик, синонимик, антонимик муносабатлар восита бўлади. Мақол ва ҳикматларнинг лисоний таҳлили шу соҳадаги кемтик жойни тўлдириши мумкин. Чунки мақолларнинг бадиий қийматини, таъсир қувватини белгилашда лисоний таҳлил қўл келади ва мақолларнинг туб моҳиятини очиб беради.

O'xshashlar

Грамматик мано ва грамматик категориялар

-да юкламасининг семантик-грамматик хусусиятлари ҳақида

Мазмуний синтаксис йуналиши

Грамматик шакллар ва таржима

Таржимада лексик ва грамматик трансформациялар