Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Мазмуний синтаксис йуналиши
Мазмуний синтаксис йуналиши
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
207.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Синтаксис
Синтаксис 2
Поэтик синтаксис
Синтаксис. Суз бирикмаси
Хикматлар ва маколларнинг мазмуний-грамматик хусусиятлари
![жумладан , инфинитивнинг буйруқ шаклида қўлланиш ҳодисасини ҳам . Масалан , Ж . Катц ва П . Постал Eat the meat « Гўштни енг » ва You will eat the meat « Гўштни ейсан » бир хилда буйруқни ифодаловчи гаплар , деб ҳисоблайдилар . Болинжер эса императив қаторида турли маънодаги нутқий ҳаракатлар ( масалан , шарт , истак , умид , маслаҳат , таклиф кабилар ) ижро этилишини инобатга олиб , уларни умумий бир ҳодиса сифатида талқин қилиш чалкашликларга сабаб бўлишини уқтиради . Гапнинг семантик таркиби (мазмуний тавсифи ) Америка тилшунослигида гапнинг мазмуний асосини тавсифлаш масаласига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу борада, айниқса, Р.Жекендофф ва унинг издошлари бажарган тадқиқотлар эътиборга лойиқдир. Р.Жекендофф «Асосий мавзу (тематик) муносабатлари» ( Thematic relations ) назариясининг асосчисидир ( Jacendoff 1976; 1972). Ушбу назарияга биноан гапнинг мазмуний тавсифи ушбу гап воситасида ифодаланаётган (узатилаётган) ахборотнинг формал хусусиятларини ёритишдир. Ахборотни узатиш воситалари ўзида тил тизимининг маъновий хусусиятлари билан бир қаторда, синтаксисга оид қонуниятларни ҳам мужассамлаштириши лозим. Шундай экан, эслатилган назарий ёндашув ҳам шакл ва мазмун доиралари мувофиқлашувини тақозо этади. Гап мазмуни (худди луғавий бирликлардагидек) ўзаро муносабатда бўлган белги-хусусиятларнинг жамланишидан таркиб топади. Мутахассислар ( J . Katz , J . Fodor 1963: 170-210) икки турдаги муносабатларни ажратишни таклиф қиладилар: а) чекланган ўзгаришлар ( restrictive modification ), яъни бирор бир хусусиятнинг қўшилиши гуруҳ, синф референтлари чегарасининг торайишига олиб келади. Масалан, «тўриқ от» тушунчаси «от» тушунчасига нисбатан тор маънога эга. Ушбу ҳолатдаги чекланган ўзгаришларнинг форма ифодаси: [от ] [тўриқ ] ;](/data/documents/bc821acd-bb7e-436b-8961-367339814d3b/page-7.png)
![б) вазифавий умумлашув ( functional composition ), бу муносабат мавжудлигида ягона бир маъно хусусияти бутун бир қатор хусусиятлар вазифасини ўтайди. Бундай маъно вазифасининг ҳосил бўлишини феъллар мисолида кўриш мумкин. Масалан, see «кўрмоқ»: SEE ( x , y ), сўз бирикмаси see the horse «отни кўрмоқ»: SEE (x,THE HORSE); гап The man sees the horse “( Бу ) одам отни кўраяпти ”: SEE(THE MAN, THE HORSE). Одатда , инглиз тили феълларининг катта қисми таҳлилида асосий мавзу ( тематик ) муносабатларини тавсифловчи беш турдаги маъно вазифалари ажратилади . GO (x,y,z) вазифаси х ( мавзу ) нинг ҳаракати у ( манба ) дан z ( манзил , мақсад ) га йўналишини ифодалайди . Масалан , The hawk flew from its nest to the grown « Қирғий уясидан ерга учиб тушди ». Вазифа мавзу , манба ва мақсад ўртасидаги муносабатларни кўрсатади : GO(THE HAWK,ITS NEST, THE GROUND). Ҳаракатнинг белгилари чекланган ўзгаришлар воситада ифодаланади. Масалан, fly «учмоқ» ҳаводаги ҳаракатни ( through the air ) ифодалайди ва бунинг формал ифодаси қуйидагича:[ GO ( x , y , z ) ] [ through the air ] BE ( x , y ) вазифаси х (мавзу) нинг у (жой) даги ҳолатини ( state of affairs ) тавсифласа, STAY ( x , y ) вазифаси эса воқеа ( event ) содир бўлаётганлигига ишорадир. BE аниқ ҳаракатни ифодаловчи феълларнинг ( be «бўлмоқ» contain «сақламоқ», lie «ётмоқ», surround «ўрамоқ», stand «турмоқ») асосий тематик хусусиятларини акс эттиради. STAY дуратив ёки давом феълларининг ( stay , remain , eep , etc ) хусусиятларини ифодалайди. GO , BE , STAY вазифалари теманинг макондаги ўрнини тавсифловчи локатив феъллар мазмунини ифодалайди. Ўз даврида Ж.Грубер билдирган фикрларга ( Gruber 1965) таянган Р.Жекендофф теманинг макондаги ўрнига ишора қилувчи феъллар қаторини кенгайтиришга ҳаракат қилади. Бунинг учун у «жойлашув турлари» ( types of location ) тушунчасини қўллайди.](/data/documents/bc821acd-bb7e-436b-8961-367339814d3b/page-8.png)
![Р.Жакендофф жойлашувнинг уч турини ажратади: ўрин олиши (қисқартмаси – Posit ), посессив ( Poss ) ва идентификациялаштирувчи – аниқловчи ( Ident ). Булардан биринчиси теманинг қаердан ўрин олишини кўрсатади, посессивлик эса – унинг кимга тегишлилигини ва учинчиси теманинг нимадан иборатлигини кўрсатади. Яна иккита вазифа феълни агенс билан боғлайди. CAUS ( x , e ) вазифаси е ( event ) воқеанинг юзага келишини тавсифлайди; x эса воқеани юзага келтирувчи агенс. LET ( x , e ) воқеа содир бўлиши жараёнидаги тўсиқларни бартараф этиш ҳаракатидир. Масалан , LAURA took the bird from the cage; CAUSE (LAURA, GO), POSIT (THE BIRD), THE CAGE, Z « Лаура қушни қафасдан олди ». Р . Жекендофф таҳлил этилган турдаги гапларни ўзаро қиёслаш қоидасини таклиф қилади : агарда z шароитида E воқеаси содир бўлишига шароит яратилса , бу воқеа содир бўлади . Ушбу хулоса қуйидаги формал изоҳни олади: [С AUSE ( x , e )] – E . Худди шунингдек, NOT [ LET ( x , e )] --- NOTE , яъни бирор киши E воқеасининг содир бўлишига йўл қўймаса, Е бўлмайди. Айтиш жоизки, келтирилган хулоса қоидалари грамматик қоидалар эмас ва семантик вазифа мазмунига эга эмас. Улар оддий когнитив жараёнларни акс эттирадилар. Асосий муносабатлар назарияси доирасида бошқа гуруҳлардаги феълларни ҳам тавсифлаш мумкин. Бинобарин, бу назария қатор феъллар маъносида мақсад, истак ( intent ) мазмун бўлаги мавжудлигини исботлашда қўл келади. Бу мазмун sail «сузмоқ», run «югурмоқ», try «ҳаракат қилмоқ», ask «сўрамоқ» каби феълларнинг турли предлоглар билан бирикишида намоён бўлади. Асосий муносабатлар назарияси психология фанининг айрим йўналишларида мавжуд бўлган қарашларига мос келади. Бу, айниқса, инсон тафаккур фаолиятининг конкретликдан мавҳумлаштиришга йўналишининг ифодасидек кўринади.](/data/documents/bc821acd-bb7e-436b-8961-367339814d3b/page-9.png)
