Нутқ маданияти ва нутқ одоби нотиқлик турлари ва нотиқлик маҳорати - Tilshunoslik - Referatlar

Нутқ маданияти ва нутқ одоби нотиқлик турлари ва нотиқлик маҳорати

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62 KB

Ko'chirib olish

Нутқ маданияти ва нутқ одоби нотиқлик турлари ва нотиқлик маҳорати Режа: 1. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъатининг турлари ва усуллари. 2. Ҳозирги даврда педагогнинг нутқ маданияти ва нотиқлик маҳоратига қўйиладиган асосий талаблар. 3. Нутқ маданияти тушунчаси.

Маданиятнинг бир бўлаги сифатида нутқ маданияти ҳар бир зиёлининг зиёлилик даражасини белгилайдиган мезондир. Айниқса, санъат аҳли ҳамиша элнинг назарида бўлади. Санъаткор нафақат ўзининг куй қўшиқлари ижроси билан, балки ўзининг сермазмун, таъсирчан, жозибадор нутқи билан ҳам тингловчиларни, суҳбатдошини сеҳрлаб қўя олиши лозим. Аслида нутқнинг сеҳри куй, қўшиқ сеҳрдан асло қолишмайди. Хуллас, санъаткор оддий, тўпори нутқида гаплашмаслиги жоиз. Нутқ маданиятининг сир – асрорларидан воқиф бўлмоғи лозим. Бунинг учун аввало ўзбек тилининг биридир менинг тилим! Олимларнинг таъкидлашларича, XI асрда яратилган Маҳмуд Қошғорийнинг “Девони луғатит турк” асари, XII асрда яратилган Юсуф Хос Хожибнинг “Қутадғу билик” асари, Аҳмад Югнақийнинг “Ҳибат – ул ҳақойиқ” асарларида учрайдиган сўзларнинг 75 – 80 фоизи учрайди менинг тилимда. Бу эса ўша қадимий ёзма ёдгорликларга ворислигимиздан далолатдир. Маълумки, барча туркий тиллар (қозоқ, қирғиз, татар, бошқирд, туркман, озорбайжон, турк, ёқут, чуваш, хакас ва бошқалар) уч лаҳжадан бирига (қарлуқ – чигил, қипчоқ, ўғуз) асосланади. Ўз бағрига ҳар уч лаҳжани жо айлаган сершева тиллардан биридир менинг тилим! XV асрда ҳам тилимиз камситилган. Туркий тилда гўзал асар яратиб бўлмайди деган тушунчалар мавжуд эди. Ижод аҳли ўз асарларини араб ва форсий тилда битганлар. Ҳазрат Мир Алишер Навоий туркий тилда гўзал “Хамса” яратиб уларга амалий иш билан жавоб берганлар. “Хамса” ярата олган қудратли тиллардан биридир, менинг тилим! Бундан ташқари ҳазрат “Муҳокамат – ул луғатайн” деган асар ёзиб туркий тилни форсий тил билан қиёслаб унинг гўзаллигин, бойлигини илмий асослаб бердилар. Абдурауф Фитрат Навоий ҳазратларининг асарларини таҳлил қилар экан, “йиғламоқ” феълини 28 та сўз билан ифодаланганлигини эътироф этади. Бир тушунчани ифодаламоқ учун ўз бағридан ўнлаб сўз топа билган пурмаъно тиллардан биридир, менинг тилим!

Халқнинг турмуш тажрибаларидан олинган хулосалари битилган мақолу матал ва ҳикматли сўзларга бой пурҳикмат тиллардан биридир менинг тилим! Қўполликни ёқтирмайдиган нозиктаъб, хушхулқ тиллардан биридир, менинг тилим! Ҳатто сўзларни ҳам ўйната оладиган туюқу аскиялар тилидир, менинг тилим! Шоир айтганидек, “булбул куйин куйга соладиган” дилрабо тиллардан биридир, менинг тилим! Дунёда ягона Ўзбекистон давлатининг ягона давлат тилидир, менинг тилим! Нутқ маданиятига ёндашишида тилнинг ушбу имкониятилардан фойдаланиш лозимдир. Нутқ маданияти ва нутқ одоби Нутқ маданияти аввало нутқ одобига таянади. Нутқ одоби мезонлари ўзининг қадимий илдизига эга. Айниқса, ўзбек адабий тилининг асосчиси ҳазрат Мир Алишер Навоийнинг бу ьорадаги хизматлари беқиёсдир. У жумладан, нутқ одоби, яъни нутқ маданиятининг қуйидаги талабаларини баён қилади: 1. Тилни, сўзни қадрла, уни ҳурмат қил Донау дур сўзини афсона бил, Сўзни жаҳон баҳридан дурдона бил. (“Хамса”) 2. Яхши сўзлай олиш, яъни нутқ – санъатидир, ноёб ҳунардир. Уни эгаллашга интилгин: Эрдин сўз ҳунар, энчидин бўз ҳунар. (“Маҳбуб – ул қулуб”). 3. Инсоннинг одоб – аҳлоқини булгилайдиган омилларидан бири унинг сўзи – нутқидир. 4. Сувнинг мазаси муз билан, ошнинг мазаси туз билан одам яхшилиги сўз билан. (“Маҳбубул қулуб”, 79 – бет) Сўз зоҳир этар этар замир иши кўпрагидин,

Тил маҳбур эрур кўнгил ниҳон эмгагидин, Фаҳм айл киши ҳолини сўз демагидин, Ким бери хабар ҳодиси кўнглидагидин. (“Назмул жавоҳир”, 41 – бет) 5. Кишининг сўзи (нутқи) унинг аҳлоқий камолотидан дарак беради: Одами демак бирла киромийдиру бас, Сўз дурри ишининг интизомидиру бас, Сиҳат ончаки, аҳли ақл комидиру бас, Ақлиға далил анинг каломидиру бас. (“Назмул жавоҳир, 35 – бет”) 6. Сўзлаганда дилинг бирла тилинг бир бўлсин, чунки дилдаги тилга чиқади. Ҳалқ сени севгай эл била бўлсанг, Тилу кўнглингни бир қилиб биррўй. Нуқта сурсанг шукуфтау хандон, Зист қилсанг, кушодоу хушрўй. (“Арбаин”, 59 – бет) Демонки кўнгли поку ҳам кўзи пок, Тили поку, сўзи поку ўзи пок. (“Хамса”, 175 – бет) 7. Сўзлаганда ўйлаб сўзла, тушуниб, билиб гапир: Сўзни кўнглингда пиширмагунча тилингга келтурма. Ҳарнаким кўнглингда бўлса тил сурма. (“Маҳбубул қулуб”, 83 – бет) 8. Хушмуомала ширинсўз бўл. Тилинг бирла кишиларга озор берма: Ҳар кимки чучук сўз элга изҳор айлар, Ҳар неки ағёр дурур ёр айлар. Сўз қаттиғи эл кўнглига озор айлар, Юмшоғи кўнгилларни гирифтор айлар. (“Назмул жавоҳир”, 43 – бет)

9 Чин, тўғри сўзла, нутқингда ҳалол бўл. Ёлғон сўз бахсизлик келтиради. Чин сўз мўътабар, яхши сўз мухтасар.... (“Маҳбубул қулуб”, 63 – бет) Хирадманд чин сўздин ўзга демас, Вале бари чин ҳам дегулук эмас. Киши чинда сўз деса зебо дурур, Неча мухтасар бўлса авлодурур. (“Маҳбубул қулуб”, 83 – бет) 10. Яхши сўз, яъни нутқ кишига обрў ва бахт келтиради. Эзгу сўзли бўл: Ким истаса мазҳари каромат бўлмоқ, Ҳар навъ ишда истиқомат бўлмоқ, Сўзлар анча мужиби ғаромат бўлмоқ, Тил забтидадур анга саломат бўлмоқ. 11. Тилдан туҳмат учун фойдаланма. Туҳматчидан қоч, ундан нафратлан: бировким ёлғон сўзни бировга боғлағай, ўз қаро бўлғон юзни ёғлағай. (“Маҳбубул қулуб”, 61 – бет) Эл айбини айтурға биров ким узотур тил, Ўз айбини фош айлагали узотур бил. (“Маҳбубул қулуб”, 69 – бет) 12. Тилингни тий. Кўп сўз эзма ва вайсақи бўлма. Бу зарарлидир. Бефойда сўзни кўп айтма ва фойдалиғ сўзни кўп эшитурдин қайтма. Оз деган оз янчилур, оз еган оз йиқилур. Тил илмидин бўлур ғаромат ҳосил, Юз навъ надомату маломат ҳосил. Оз сўзлагандин вале саломат ҳосил. 13. Сўзлаганда шароитни, суҳбатдошингни ҳисобга ол. Ноўрни сўз айтма. 14. Бўоғиз бўлма, суҳбат сирларин сақлашга ўрган: Қайси мажлисда ким эшитсанг сўз, Билгил у сўз ўзга сенга омонатдур. Гар ани ўзга ерга нақл этсанг, Ул омонатга бу хиёнатдур. 15. Гапирганда қайтариқлардан қоч, чунки улар фикрининг таъсирини сусайтиради:

Бир деганни икки демак хуш эмас, Сўз чу такрор топди дилкаш эмас. Нутқ одобига қўйилган ушбу талаблар нутқ маъёрлари сифатид асрдан – асрга ўтиб келаётир. Ҳар бир даврнинг ўзига хос хусусиятларини мужассам этаётир. Демак, кишилар азал – азалдан тўғри, таъсирчан, чиройли, жозибали, яхши гапиришга интилиб келганлар. Нотиқлик санъатига назар ташлар эканмиз, у эрамиздан аввалги V асрда Юнонистонда шаклланганига шоҳид бўламиз. Нотиқлик санъатининг етук намоёндалари етишиб чиқди. Давлат ишларини бошқаришни истаган ҳар бир киши учун чиройли сўзлаш санъати мажбурий бир эҳтиёжга айланди. Нотиқлик санъатининг йирик вакили Цицироннинг таъкидлашича, дунёда иккита санъат мавжуд: ҳарбий ва нотиқлик. Плутарх ҳам бу санъатни ҳаётий зарурият деб билади. Аристотелнинг “Ритерика” китоби китобдан иборат бўлиб биринчи ва иккинчи китоблари чиройли сўзлаш, тингловчини ишонтириш методлари ҳақидаги фикр ва мулоҳазалардан иборатдир. Учиничи китоби эса мантиққа бағишланган. Ўзбек нотиқлик, яъни воизлик санъати ҳам ўз тарихига эга. Фаробий, Ибн Синолар ўз асарларида воизлик санъатига ҳам алоҳида эътибор берганлар. “Қобуснома”, “Қутадғу билиг”, “Арбаин”, “Назмул жавоҳир” асарларида ҳам воизлик ўгитлари мужассамдир. Кўплаб воизлар етишиб чиққан: Воиз Муҳаммад Рафиъ, Воиз Казваний, Воиз Ширвоний, Ҳусайн Воиз Кошнорий ва бошқалар. Нотиқлик (воизлик) санъати нутқ маданиятининг асосидир. Нутқ маданияти аввало адабий тил ва унинг меъёрлари билан боғлиқдир. Адабий тил ўзаро алоқа воситаси сифатида ўзи хизмат қилаётган миллатнинг барча вакиллари учун умумийдир. Кишилардан нутқ маданиятини, яъни тўғри сўзлаш ва ёзишни талаб қилиш учун бунга восита бўладиган қуролни белгилаш лозим. Ушбу қурол эса адабий тилдир. Адабий тилнинг ўзига хос хусусияти унинг меъёрларига асосланишдир.

Ўзбек адабий тили меъёрлари қуйидагича тасниф қилинади: 1) лексик – семантик меъёрлари (сўз қўллаш), 2) талаффуз (орфоэпик) меъёрлари 3) акцентологтк меъёрлари (урғуни тўғри қўйиш) 4) фонетик меъёрлари 5) грамматик (морфологик ва синтактик) меъёрлар 6) сўз ясаш меъёрлари7) орфографик меъёрлар (имло) 8) ёзув меъёрлар 9) пунктуацион меъёрлари (тиниш белгилари) 10) услубий меъёрлар. Ушбу меъёр турларининг ҳар бирига ўнлаб қоидалар ишлаб чиқилган. Жумладан, жаранги ундошларнинг сўз охирида жарангсизлашуви, ассимиляция ва диссимиляция ҳодисаларининг мавжудлиги, эгалик қўшимчалари қўшилганда ўзакда бўладиган ўзгаришлар ва ҳоказо. Хуллас меъёр тилнинг ижтимоий вазифа бажаришидаги асосий шарти бўлиб, унга амал қилиш шу тилда сўзлашувчилар учун мажбурийдир. Ўзбек тилининг қанчалик меъёрлиги солинганлиги ва унга қанчалик амал қилинганлиги умум миллий ўзбек маданиятининг тараққиёт даражасини белгиловчи омиллардан биридир.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Barkamol avlod orzusi. T., “Sharq”, 1999. 2. I. A. Karimov. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., “O`zbekiston”, 2000. 3. R. Qo`ng`urov va b. Nutq madaniyati va uslubiyot asoslari. T., “O`qituvchi”, 1992. 4. A. G`ulomov, B.Qobilova. Nutq o`stirish mashg`ulotlari. T., “O`qituvchi”, 1995.

O'xshashlar

Алишер Навоий ва нутқ маданияти

Нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари. Тил ва нутқ тушунчаси. Туркий тиллар

Шарқ мутафаккирларининг сўзнинг ижтимоий хосланиши ҳақидаги қарашлари

Нутқ товушлари

Нутқнинг бойлиги