Нутқнинг бойлиги - Tilshunoslik - Referatlar

Нутқнинг бойлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74 KB

Ko'chirib olish

Нутқнинг бойлиги Режа: 1. Бошқарув ва нотиқлик. 2. Нутқнинг ифодалиги 3. Нутқнинг образлилиги

Дарс бошланишидан олдин синф парталари кичик гуруҳларда ишлаш услуби учун мослаб жойлаштирилади. Гуруҳлар номи: Нутқ, Нотиқ, Воиз, Тингловчи, Мимика Мантиқ, Дарс аввалида ўқитувчи бошқарув тушунчаси, нотиқлик санъати, бошқарувда нотиқлик санъатининг ўрни ва раҳбарнинг мулоқот ўрнатиш маҳорати, сўзлаш санъати, ҳамда тинглаш қобилияти хақида гапириб, берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб беради, сўнгра, гуруҳларга саволлар ёзилган карточкаларни тарқатади. Ўзбек тили нутқнинг ранг – баранглигини таъминловчи лисоний ҳодисаларга бойлиги билан ажралиб туради. Ана шундай лисоний ҳодисалардан энг муҳими сўзлардаги кўп маънолиликдир. Сўз маъносига кўра иккига бўлинади: бир маъноли сўзлар: кўп маъноли сўзлар. Бир маънони англатган сўзлар бир маъноли сўзлар, бир нечта маънони англатган сўзлар эса кўп маънолидир. Масалан чумчуқ – бир маъноли сўз хисобланади. Кўз сўзи эса кўпмаъноли сўздир: одамнинг кўзи , ҳайвонинг кўзи , ёғичининг кўзи , ёқа : кўйлакнинг ёқаси , сувнинг ёқаси , ўлнинг ёқаси .нутқнинг бойлигини таъминлашда кўп маъноли сўзларнинг ҳар бир маъносини билиш тақазо этилади. Изоҳли луғатларда кўп маъноли сўзларнинг ҳар бири алоҳида изоҳланади. Демак, изоҳли луғатлар билан ишлаш орқали сўзларнинг маъноларини ўзлаштириш мумкин. Нутқнинг ранг – баранглигини таъминловчи лисоний ҳодисалардан яна бири сўзларнинг шакл ва маъно муносабатларига кўра турларидир, яъни синоним, омоним, антоним, пароним сўзлардир. Маълумки, шакли ҳар хил маъноси бир – бирига яқин сўзлар синонимлардир. Ўзбек тили, яъни нутқи ортиқча такрорни ёқтирмайди. Такрорлар услубий ғализликни келтириб чиқаради. Агар сўзловчи сўзнинг синонимларини яхши билса, айнан такрордан холи бўлади. Лекин, маъновий синонимларни қўллашда маънодаги нозик фарқларга эҳтиёт иккинчисини қўллаб бўлмайди кулди , жилмайди , тиржайди , ишшайди , табассум қилди . Шунингдек услубий синонимларни ҳам ўз ўрнида қўллаш талаб этилади. Таоммул қилди , овқатланди , овқат еди .

Тилмиз шакли бир хил, маъноси ҳар хил сўзларга бой. Бундай сўзларни омоним сўзлар деймиз. От (атама), от (ҳайвон), от (ҳаракат, отмоқ феълининг ўзаги): ўт (майса, олов, ҳаракат – ўтмоқ феълининг ўзаги, тана аъзоси – ўт пуфаги). Омоним сўзлар адабий жанр сифатида ҳам фаолият ўзаги, тана аъзоси – ўт пуфаги). Омоним сўзлар адабий жанр сифатида ҳам фаолият кўрсатади. Туюқ жанрида омоним сўзлардан фойдаланилади ва у тажнис санъати, (яъни жинсдош) деб аталади. Мен беҳол айлаган ёр ойдурур. Ким анинг васли менга ёройдурур. Гар висоли бўлмаса кетмоқ ерим, Ё Хуросон, ё Хитой, ё Ройдурур. Нутқнинг ранг – баранглигини таъминлашда антоним сўзларнинг аҳамияти ҳам катта. Чунки нутқда зид маъноли сўзларни қўллаш орқали нутқнинг таъсир кучи оширилади. Антоним сўзлар ҳам омоним сўзларга ўхшаб мумтоз адабиётда шеърий санъат яратишда иштирок этади. Тазод санъати “қаршилантириш” маъноларини ифодалайди. Байтларда зид маъноли сўзларни қўллаш орқали таъсирчан бадиий тимсоллар яратиш кўзда тутилади. Раҳм қилғин бандаға, эй шоҳ тангри учун Ким этар бизни гадо ул сизни султон айлаган. Фақатгина сўзлар синоним, омоним, антоним бўлиб қолмасдан иборалар ва ҳатто қўшимчалар ҳам шу хусусиятларга эга бўлиши мумкин. Боши кўкка етди – оғзи қулоғида – оғзининг тоноби қочди (синоним иборалар). Сер – ли (синоним қўшимча). Оғзига олмади (гапирмади, емади) – омоним иборалар - чи (сўз ясовчи, юклама) – омоним қўшимча. Мум тишлади – жағи очилди (антоним иборалар) - ли, - сиз (антоним қўшимчалар).

Шунингдек, тилда талаффузи ўхшаш, маъноси эса ҳар хил бўлган пароним сўзлар ҳам мавжуд. Пароним сўзларнинг талаффузи нутқ соҳибидан хушёрликни талаб қилади. Чунки бундай сўзларни нотўғри талаффуз қилиш сўзининг маъносини бутунлай ўзгартириб бошқа сўзга айлантириб юборади: каср – қаср, далил – дадил, оталик – оталиқ,бўшлик – бўшлиқ, аср – асир, аҳл – аҳил, ўн – ун, он – ўн. Булардан ташқари тилимиз кўплаб грамматик шаклларга эга (келишик, эгалик, сўз ясовчи, сўз ўзгартирувчи, қўшимчаларга, сифатдош, равишдош, ҳаракат номи, сўз бирикмалари, гап турлари қўшма гапнинг турлари). Улардан нутқда ўз ўрнида фойдаланиш нутқнинг бойлиги ва ранг – баранглигини таъминлайди. Нутқий бойлик ва ранг – барангликни ифодалашда юқоридаги лисоний ҳодисалардан ташқари лисоний ҳодисалар устига қуриладиган интонация ҳам муҳим ўрин тутади. Интонация муҳим просодик ҳодиса бўлиб у узунлик, тон, куч, тембр, пауза ва уларнинг ўзаро ҳамкорлиги ҳамда ўзаро компенсациясидан ташкил топади. Интонация нафақат лисоний ҳодиса, балки инсониятнинг ниҳоятда бой ички кечинмалари билан боғлиқ физиологик омиллар билан ҳам боғлиқ бўлган мураккаб ҳодисадир. Мазмунни тингловчига етказишда лексик ва грамматик қурилиш билан бирга интонациянинг ҳам роли каттадир. Чунки ҳар қандай сўз ва гапнинг реал маъноси интонация ёрдамида ойдинлашади. А. И. Симирницкий таъкидлашича, “интонациясиз гап интонация олган гапдан мурда жонли танадан қандай фарқ қилса, шундай фарқ қилади”. Демак интонация нутқнинг руҳидир. Улуғ рус қўшиқчиси Ф. И. Шаляпин интонацияга баҳо берар экан, “Темир йўл поездни олиб юргандек, интонация фикрни олиб юради” – дейди. Демак интонациясиз фикр ифодалаш мумкин эмас. Янги бир тилни ўрганишда айниқса, интонация энг қийин ўзлаштирилади. Шу билан бирга интонация тўғри талаффузнинг муҳим унсури сифатида аҳамият касб этади. Ҳақиқатдан ҳам, мелодик (оҳанг) ва динамик (куч) ҳаракатни тўғри йўналтириш, маълум меъёрдаги темпда гапириш

паузалардан тўғри фойдаланиш, урғуларни ўрнига қўйиш нутққа ўзгача бир жозиба бағишлайди, тингловчининг диққатини тортади. Аксинча, интонацияни нотўғри бериш, яъни мелодик ва динамик ҳаракатни ноўрин йўналтириш (бир маромда) ҳаддан ташқари тез ёки секин гапириш, кераксиз ўринларда пауза қилиш, урғуларни ўрнига қўймаслик тингловчини толиқтиради. Ҳатто яхши мазмунни унга етказа олмайди. Шуниси қизиқки, тилни билмасдан туриб ҳам интонацияга мафтун бўлиш ҳам мумкин: француз тилидаги назализация, италиян тилидаги ритмиклик, ҳунд ва араб тилидаги мусиқийлик ушбу тилларнинг ўзига хос интонациясини вужудга келтиради. Инонация унверсал ҳодиса. Бу унинг табиатидан келиб чиқади, яъни узунлик, тон, интенсивлик, пауза, урғу сигари чекланган воситалар ёрдамида чексиз имкониятларни юзага чиқаради. Демак, нутқий бойлик дейилганда тил бойликларидан унумли ва ўз ўрнида фойдаланиш кўзда тутилади. Нутқнинг ифодалиги Дарс бошланишидан олдин синф парталари кичик гуруҳларда ишлаш услуби учун мослаб жойлаштирилади. Гуруҳлар номи: Нутқ, Нотиқ, Воиз, Тингловчи, Мимика Мантиқ, Дарс аввалида ўқитувчи бошқарув тушунчаси, нотиқлик санъати, бошқарувда нотиқлик санъатининг ўрни ва раҳбарнинг мулоқот ўрнатиш маҳорати, сўзлаш санъати, ҳамда тинглаш қобилияти хақида гапириб, берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб беради, сўнгра, гуруҳларга саволлар ёзилган карточкаларни тарқатади. Нутқ маданиятиниг энг муҳим беогиларидан яна бири – нутқнинг ифодалилигидир. Нутқнинг ифодалилиги сўзловчининг сўз қўллаш маҳоратига боғлиқдир. Нутқнинг ифодалилиги дейилганда нималар тушунилади?

1. Энг аввало, сўзловчи матнга қарамай, мустақил ҳолатда сўзлай билиши фикрни аниқ, лўнда ифодвлвй олиши лозим. Такрорлай нутқнинг ифодалилигини сусайтиради. 2. Тингловчига номаълум бўлган, бугунги кун учун муҳим масалалар ҳақида фикр юритиш нутқнинг ифодалилигини оширади. Бунинг учун сўзловчи аввало, ўзи ифодаламоқчи бўлган фикрга оид материални яхши билиши, кундалик янгиликлар билан ўз вақтида танишиб бориши ва уни тушунарли шаклда ифодалай олиш маҳоратига эга бўлиши лозим. 3. Тингловчига тушунарли бўлмаган ёки ўзи етарли даражада билмаган сўзларни ишлатмаслик лозим. Чунки нотаниш сўз нутқнинг бошқаларга етиб боришига ҳалақит беради, унинг ифодалилигига салбий таъсир кўрсатади. Нутқдаги ортиқчалик, услубий ғализлик унинг ифодалилигини, ранг – баранглигини, мантиқийлигини бузади. 4. Сўзларни, ҳар бир товушини аниқ талаффуз қилиш ҳам нутқнинг ифодалилигини таъминловчи воситалардан биридир. Нутқнинг ифодали, равон чиқиши учун ҳар бир сўзнигина эмас, ҳатто ҳар бир товушнинг талаффузига ҳам алоҳида эътибор бермоқ керак. Ғализ талаффуз қилинган сўз тингловчига аниқ етиб бормайди. Бундай ҳолат кўпроқ фонетик жараёнларда номаён бўлади. Доира (мусиқа асбоби, айлана), амр – амир, аср – асир, феъл (туркум, характер). 5. Нутқнинг ифодалилигини таъминловчи воситалардан яна бири сўзлардаги урғуни ўз ўрнида ишлатишдир. Айниқса, сўз ва мантиқ урғуларига амал қилишнинг аҳамияти каттадир. 6. Нутқнинг ифодалилигини таъминловчи муҳим восита сифатида интонациянинг ўрни беқиёсдир. Оҳанг ва кучнинг кўтарилиши, тушиши ва тўғри ҳаракат қилиши, темпнинг секинлашуви ва тезлашуви, психологик, физиологик, хезитацион паузалар қилиш, урғули бўғинлар талаффузига алоҳида эътибор бериш нутқнинг ифодалилигини оширади. Баъзан бир жумлани турли интонация билан айтиш мумкин: Келсинлар жумласини

“келинг”, “менда нима ишингиз бор”, “мен сизни кутиб ўтирибман”, “бизда қандай ишларибор?”, “сиз кимсиз?” тарзда ифодалаш мумкин. 7. Нутқда халқ мақолларидан, ҳикматли сўзлардан ҳам нутқнинг ифодалилигини таъминлайди. 8. Нутқда услубий мутаносибликни таъминлаш ҳам нутқнинг ифодалилигини оширади. Масалан: Она замин узра толеинг кулсин. Замин, узра, толе сўзлари бадиий Услубга хосдир. Она, кулсин сўзлари эса услубий хосланмаган сўз ҳисобланади. Демак, ушбу жумладаги сўзлар услубий жиҳатдан тўғри танланган. Нутқнинг ифодалигини оширишда бадиий адабиётининг ўрни беқиёсдир. Чунки нутқда бадиий тасвир воситаларини қўллаш орқали ифодалиликка эришиш мумкин. Зиёли, айниқса, санъаткор ўз нутқининг бадиий бўлмоғига эришмоғи жоиздир. Нутқнинг образлилиги Дарс бошланишидан олдин синф парталари кичик гуруҳларда ишлаш услуби учун мослаб жойлаштирилади. Гуруҳлар номи: Нутқ, Нотиқ, Воиз, Тингловчи, Мимика Мантиқ, Дарс аввалида ўқитувчи бошқарув тушунчаси, нотиқлик санъати, бошқарувда нотиқлик санъатининг ўрни ва раҳбарнинг мулоқот ўрнатиш маҳорати, сўзлаш санъати, ҳамда тинглаш қобилияти хақида гапириб, берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб беради, сўнгра, гуруҳларга саволлар ёзилган карточкаларни тарқатади. Сўзловчи ўзи баён қилган фикрни тингловчига ихчам, аниқ, тушуналари ва таъсирчан қилиб етказиб беришга ҳаракат қилади. Узундан узоқ жумлаларни қаторлаштириб ташлашдан қочади, бироқ бу ўринда ўз фикрини бошқа воситалардан фойдаланган ҳолда лўнда ва аниқ тушунтиришга эриша олади. Бундай воситалар тилшунослик ва адабиётшуносликда тасвирий воситалар дейилади. Тасвирий воситалар образлиликни келтириб чиқаради. Улардан фойдаланиш орқали сўзловчи тингловчининг сезгисига таъсир қилади,

қисқаликка, аниқликка эришади. Бунинг учун эса нутқ соҳиби тасвирий воситаларнинг табиатини, хусусиятини яхши билиши лозим. Уларни кўр – кўрона, ҳаддан ташқари кўп ишлатиш ёки ноўрин ишлатиш ҳам нутқ маданиятини бузади. Тингловчиларда нутқ муаллифига нисбатан салбий муносабат уйғотади. Тасвирий воситаларнинг махсус турлари мавжуд бўлиб улар иккига бўлинади: троплар, услубий фигуралар. Бирор нарса ҳодиса номини, белгисини бошқасига кўчириш, ўхшатиш, яъни сўзларни кўчма маънода ишлатиш троплар дейилади. Сифатлаш, ўхшатиш, метафора, метонимия, синекдоха, муболаға, аллегория, рамз, кесатиқ (ирония), антифраза, сарказм (истеҳзо), перифраз, жонлантириш, апастрофа каби воситалар тропнинг турларидир. Шунингдек антитеза, градация, риторик сўроқ, кўп боғловчилик ва боғловчисизлик, жим қолиш, такрорлар услубий фирураларнинг турлари ҳисобланади. Эпитет (сифатлаш) Эпитет грекча сўз бўлиб изоҳловчи деган маънони билдиради. Демак, у сифатловчи – аниқловчидир. Бошқа сифатловчи – аниқловчилардан экспрессивлик ҳосил қилиш, яъни кўчма маънола ишлатилиш билан фарқ қилади. Мен бир қора тунда туғилдим, Туғилдиму шу он бўғилдим Қора сўз кўчма маънода ишлатилган (қора турмуш). Асосан сифаьлардан, баъзан от ва чифатдошлардан ҳам эпитет ҳосил қилиш мумкин: пўлат от, бахмал қир. Ўхшатиш Энг қадимий, шу билан бирга кўп қўлланиладиган тасвирий ҳодиса ҳисобланади. Ўхшатиш тўрт асосий қисмдан ташкил топади. 1). Ўхшатилган нарса, 2). Ўхшатиладиган нарса, ўхшатиш асоси, ўхшатиш воситаси: Тоғлардаги қип – қизил лола Бўлиб гўё ёқут пиёла, Булоқлардан узатади сув,

Эл кўзидан қочади уйқу. Ўхшатилган нарса – лола, ўхшатиладиган нарса пиёла, ўхшатиш асоси – ёқут, ўхшатиш воситаси – гўё. Ўхшатиш тузилишига кўра қуйидагича бўлади: 1) Ўхшатиш эргаш гап тарзида. Эркаланиб ётади, У ватан тупроғида, Ёш – ёш бола ётганидек, Онанинг қучоғида: 2) Изоҳловчи – изоҳланмиш: дала – супра, поя – ўқ: 3) Фразеологик бирикма: кўз қорачиғида сақламоқ: сувга тушган нондек: 4) Чиқиш келишиги: олтиндан қиммат: 5) – дай( - дек), - симон, - она, - омуз, - ларча, - часига қўшимчалари: гулдай, шарсимон, фидокорона, ҳайратомуз, мардларча, ҳарбийчасига. 6) Кўмакчилар: каби, сингари, қадар: боғловчи: гўё, гўёки: равиш: миоли, янглиғ, айнан. 7) эмас тўлиқсиз феъл: Билмаганлик айб эмас, билишни истамаганлик айб.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Barkamol avlod orzusi. T., “Sharq”, 1999. 2. I. A. Karimov. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., “O`zbekiston”, 2000. 3. R. Qo`ng`urov va b. Nutq madaniyati va uslubiyot asoslari. T., “O`qituvchi”, 1992. 4. A. G`ulomov, B.Qobilova. Nutq o`stirish mashg`ulotlari. T., “O`qituvchi”, 1995.

O'xshashlar

Нутқнинг софлиги

Нутқнинг мантиқийлиги

Нутқнинг ифодалилиги

Нутқнинг аниқлиги

Нутқнинг мантиқлиги