Нутқнинг ифодалилиги - Tilshunoslik - Referatlar

Нутқнинг ифодалилиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.5 KB

Ko'chirib olish

Нутқнинг ифодалилиги Режа: 1. Мазмундорлик. 2. Таъсирчанлик. 3. Манбани яхши билиш. 4. Қоғозга қарамаслик, ўқиб бермаслик. 5. Интонацион воситалардан фойдаланиш.

Нутқ маданиятида, нотиқдик санъатида сўз танлаш жуда муҳим. Сўзнинг қудрати, таъсири, акс таъсири, оқибатию самараси ҳакдда ҳикматли сўзлар ўзбек адабиётида мўл-кўлдир. Қуйидага ҳикматлар, оз бўлса-да, шундан далолат беради: Сўздан кучлироқ қурол йўқ; сўз инсон (бинобарин, нотиқ) қудратининг қўмондонидир; сўз – ҳаётнинг ўткир қуроли; сўз нотиқнинг зангламас, доим кескир қуролидир. Ўз ўрнида, вақтида астойдил айтилган оддий сўз ҳам аксарият ҳолларда енгалмас кучга айланади; бундай сўз нотиқнинг ўзини қизиқтириб, гоҳо қизиштириб, фаоллаштириб юбориши, тингловчиларни нафислиги билан маҳлиё қилиши мумкин. Сўзларни синчковлик билан танлаб, улардан моҳирона фойдаланиб ифодаланган ҳар бир фикр, ғоя ёки таълимот таъсир миқёси тугамайдиган кучдир; унинг кучи ниҳоясиз. Сўз - гоҳо хатарли қурол, чунки сўз ярасидан кўра тиғ жароҳатини даволаш осон. Сўз сеҳридан кучлирок сеҳр йўқ; жонли, яъни ҳаётий, жарангдор, таъсирли, жозибали сўз мўъжизалар яратишга қодир. Сўз танлашда шева, лаҳжаларда ишлатиладиган, ўзбек адабий тили лексиконига сиғмайдиган аравақ (қулоқдан йиринг оқиши), сиппанмоқ (сирпанмоқ), тебрамоқ (тебранмоқ), уйламоқ, (уйлантирмоқ), тагойи (тоға), эмранмоқ (сўлимоқ), шимирмоқ (симирмоқ), шипирмоқ (супирмоқ), юмуртқа (тухум) сингари сўзларни ишлатмасликни тавсия этамиз. Педагоглар, олий мактаб раҳбарлари учун ибратли ҳикмат-лардан яна бири шундаки, бирор сўз айтишдан аввал унинг ортидан "келадиган" оқибатини ўйлаш зарур. Яхши ўйланмай, оқибатини олдиндан чамаламай, ихтиёрий ёки беихтиёр айтиб юбориладиган сўз ҳақиқатга хилоф бўлиши, муайян бир кишининг иззат-нафсини ерга уриши, қалбини жароҳатлаши мумкин. Педагогнинг зўрма-зўраки, сунъий тарзда сўз ишлатиши аксарият ҳолларда нутқни бузади. Энг ўринли сўзлар ўз-ўзидан қуйилиб келадиган, олдиндан саралаб, чамалаб қўйилган сўзлардир; уларни нутқ жараёнининг ўзи айтиб тургандек бўлади.

Моҳир педагог тингловчиларнинг нутқ маданиятини шахсий намунаси билан ҳам тарбиялайди. Масалан, у тингловчи, талаба, аспирантларда ўз фикрини аниқ ифодалаш, ҳар бир сўз ва жумлани ишлатишга масъулият билан ёндашиш; ўзбек тилининг ғоят бой хазинасидага сўз жавоҳирларидан усталик билан фойдапаниш малакасини сайқал топтира олади; ибратомуз сўзлари, ёқимли иборалари, намунали ташбиҳларга бой жумлалари, жарангдор талаффузи билан тингловчиларда кўникма, маҳорат ҳосил этади. Лекцияда халқ оғзаки ижодига мансуб ҳикматли сўзлар, рубоий, тўртлик, қизиқ-кизиқ иборалардан фойдаланиш талаб этилади. Бадиий тасвир, қиёслаш, ҳажвия (юмор) кабилар маърузани қизиқарли қилади; талабаларни зериктирмайди: мудратиб, пинакка кетказиб қўймайди, ҳордиғини чиқаради. Педагог ҳамиша сўзларга торлик, мазмунга кенглик зарурлигини унутмасин. У кўп ва теран фикрласа, оз гапиради; чунки оз сўзга кўп мазмун сингдиришга интилади. Баён этиладиган масаланинг мазмуни аввал пухта ўйлаб олинган бўлса, сўзлар беихтиёр қуйилиб келаверади. Шунда нотиқлик гўё фикр наққошлига бўлади. Тил бойлига – тафаккур бойлигининг, тил қашшоқлиги - фикр қашшоклигининг ифодаси эканлигини қуйидаги мулоҳазалар тасдиклайди: агар педагогнинг нутқи ланж, суст, пойма-пой, нўноқ, мужмаи, қовушмаган бўлса, демак, унинг фикрлаш қобилияти ҳам шуқдайдир. Ҳар бир нотиқ ўз нутқида аниқлик, равшанлик, жозибадорликка эришмоғи зарур; бу эса воиздан сўзлашда қисқапик, лўндапик, ихчамликни тапаб этади. Тилдаги аниқ-равшанлик - тиниқ фикрнинг ташқи ифодаси, чунки шундай фикргина равшан сўзлашни таъминлайди. Сўзлашдаги ноаниклик, шубҳасиз, фикрдаги ноаникдикнинг белгисвдир. Қайси педагог аниқ-равшан фикр қилса, уни худди шундай баён этади. Тилнинг, маънонинг аникдиги, ўткирлигига интилиш нотиқдик санъатини эгаллаш учун курашишдир; бу кураш қаичалик кескин, ўткир, амиқ йўлга солинган бўлса, нутқ шу қадар самарали бўлади. Сўзга жо бўлмайдиган ҳеч бир мазмун йўқ. Педагогнинг нутқидага сўзлар - фикрларининг ифодасидир,

шу боис бу сўзлар ифода этилаётган фикрга мувофиқ бўлмаса, сўз ҳам мужмал, мавҳум бўлади. Моҳир нотиқдагина фикр равшанлиги ифода аникдига билан ҳамоҳанг бўлади. Педагогларга тавсиямиз шуки, улар нимани гапириш ҳар доим ҳам зарур бўлавермаслигини ва қандай гапириш доимо лозимлигини унутмасинлар. Энг қимматли ғоя, фикр, дастур ҳам, агар маҳоратсиз ифодаланса, ўзининг қийматини йўқотади; мабодо такрорланаверса, тингловчини диққинафас қилади. Демак, фикрнинг аникдиги ва равшанлиги ифоданинг ҳам шундай бўлишини таъминлайди. Донолар талқинича, тил, сўз, нутқ равшанлига фикр, ҳатто тафаккурнинг шундай бўлиши оқибатидир; равшан фикр эса ўз шакли-ифодаси ҳам равшан бўлишини тақозо этади. Нотиқ нимани аниқ тасаввур этолмаса, уни чалкаш гапиради; ноаниқ ифода фақат шундай фикрнинг намоён бўлишидир. Оддийгина, яъни ҳаммабоп, аниқ-равшан, осонгана тушуниб, эслаб қоладиган қилиб сўзлаётган нотиққа такдид этиш (эргашиш) аввалига жуда осондек туйилади; аммо аслида бундан қийинроқ иш йўқ. Педагог миясига аниқ фикр келса, у равшан сўзлаиди, аммо бу фикрни онгага сингдириб олса, янада равшанроқ гапиради. Педагог фикридаги хатолар, ноаниқликлар нуткдаги хатоларни, улар эса, ўз навбатида, ишдаги, амалдаги хатоларни келтириб чиқаради, талабаларни чалғитади. Педагог тилининг гўзаллиги, биринчи навбатда, унинг аниқлига ва мазмундорлигидадир. Оддийгина қилиб, равшан баён этиш мумкин бўлмаган ҳеч бир фикр, ғоя ёки таълимот йўқ. Бинобарин, аниқлик нутқнинг асосий фазилатидир. Педагогнинг тили, сўзи қанчалик оддий бўлса, шунчалик равшан бўлади; сўз қанчалик ўз ўрнида ишлатилса, нутқни шунчалик кучли, жозибали ва ишончли қилади. Буюк акл соҳибларида оз сўз билан кўп маъно бериш хислати мавжуд бўлгани каби, "моҳир нотиқ, устаси фаранг педагог ҳам "оз сўзла-ю, соз сўзла", деган мақолга амал қилади. Маъқул сўзласанг, ҳеч қачон кўп

сўзламайсан, агар узайиб кетса, энг яхши нутқ ҳам тингловчини чарчатади, деган ҳикматларга риоя қилиш энг яхши фазилатлардандир. Бундай нотиқлар – нотиқлик жавоҳирининг худди ўзгинаси: салмоғига қараб нур таратади. Улар асл донолик қисқа ифодаланади, деган қоидага бўйсунадилар. Улуғ драматурглардан бири айтганидек, гап кам жойда унинг салмоғи кўп бўлади. Қисқа, лекин ифодали ибора бир бор эшитиб англанади, тингловчи хотирасида муҳрланиб, унинг шиорига айланади, узундан-узоқ мулоҳазаларда эса бундай бўлмайди. Педагог фикрининг чуваланмаслига, аксинча, тингловчилар ҳузурида эркин парвоз қилиши учун гапда қисқалик лозим, чунки фикр ортиқча, "нишхўрт" сўзлар уюмида чалкашади. Педагог қанчалик моҳирона сўзламасин, керагидан ортнқ, яъни мавзуга тегишли бўлмаган гапларни айта бошласа, пировардида нутқ мантиғини йўқотади, тингловчилар мийиғида кула бошлайдилар. Хуллас, нуткдаги аниқлик қисқалик билан уйғунлашганда таъсирчан, хотирада сакланувчан бўлади. Ҳар бир педагог, хусусан олий ўқув юртининг раҳбари ўз нутқидаги йирик, махсус масалаларни баён этиб бўлгач, уларнинг ҳар бири бўйича, нутқ пировардида эса бутун нутқи бўйича қисқа, аниқ, равшан, иложи бўлса саналган тарзда хулосалар чиқариши шарт. Акс ҳолда, улар мантиқ фанининг тезис, мантиқий асос, ҳукм ва синтез, яъни умумлаштириш, хулоса чиқариш зарурлиги ҳақидаги талабини бузган бўладилар. Нутқнинг образлилиги. Бадиий тасвир воситалари. Кўчма маънолар. Маъно кўчиш усуллари: Метафора – ташқи шаклий ўхшашликка асосланган маъно кўчиш. Синекдоха – қисм билан бутунни аташ орқали маъно кўчиши. Киноя – зид маънога асосланган маъно кўчиши. Вазифадошлик – вазифасига кўра маъно кўчиши. Троплар ва унинг турлари. Эпитет. Ўхшатиш. Муболаға

Тавсия этиладиган адабиётлар 1. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози,Ўзбекисто шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. 2. Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб.-Т.:Ғофур Ғулом номидаги нашриёт, 1993. 3. Карнеги Д. Как вырабатывать уверенность в себе и влиять на людей,выступая публично.-Т: Шарк, 1992. 4. Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Культура и искусство речи. Современнаяриторика.2-е изд. -Ростов-на-Дону: Феникс, 1998. 5. Политические коммуникации.Учебное пособие./Петрунин Ю.Ю. и др. -М.: Аспект Пресс, 2004. 6. Кнорринг В.И. Основы искусства управления. Учебное пособие.М.:Дело, 2003. 7. Жуманиёзов Р., Салимов С. Ғоявий тарбияда нотиқлик санъати. 16.-Т.,2002. 8. П.Маҳмудов Н. Ўзимиз ва сўзимиз.-Т.: Ғофур Ғулом номидаги нашриёт, 1997.

O'xshashlar

Нутқнинг софлиги

Нутқнинг мантиқийлиги

Нутқнинг аниқлиги

Нутқнинг бойлиги

Нутқнинг мантиқлиги