Нутқнинг мантиқлиги - Tilshunoslik - Referatlar

Нутқнинг мантиқлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Нутқнинг мантиқлиги Режа: 1. Бошқарув ва нотиқлик. 2. Нутқнинг софлиги 3. Нутқнинг қисқалиги ва ихчамлиги

Дарс бошланишидан олдин синф парталари кичик гуруҳларда ишлаш услуби учун мослаб жойлаштирилади. Гуруҳлар номи: Нутқ, Нотиқ, Воиз, Тингловчи, Мимика Мантиқ, Дарс аввалида ўқитувчи бошқарув тушунчаси, нотиқлик санъати, бошқарувда нотиқлик санъатининг ўрни ва раҳбарнинг мулоқот ўрнатиш маҳорати, сўзлаш санъати, ҳамда тинглаш қобилияти хақида гапириб, берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб беради, сўнгра, гуруҳларга саволлар ёзилган карточкаларни тарқатади. Нутқнинг мантиқийлиги унинг асосий мезонлари бўлмиш тўғрилик ва аниқлик билан узвий боғлиқдир. Ҳақиқатдан ҳам, лисоний жиҳатдан тўғри тузилган материалларни яхши билмаслик мантиқнинг бузилишига олиб келиши табиийдир. Мантиқий изчилликнинг бузилиши тингловчига ифодаланаётган фикрнинг тўлиқ етиб бормаслиги, баъзан бутунлай англашилмай қолишига олиб келиши мумкин. Нутқнинг мантиқий бўлиши энг аввало сўзловчининг тафаккур қуввати ва қобилияти билан боғлиқдир. Шундан келиб чиқиладиган бўлса, мантиқийлик фақатгина лисоний ҳодиса чаналмасдан, балки нолисоний ҳодиса сифатида ҳам номоён бўлади, яъни нотиқдан фақатгина тилни яхши билиш эмас, ўзи мулоҳаза юритаётган мавзу атрофида чуқур билимга эга бўлиш ва ифода жараёнида изчилликни таъминлаш тақазо этилади. Нутқ тўғри тузилмаганлиги оқибатида мантиқсизлик келиб чиқади, халқ табири билан айтганда “боғдан кириб тоғдан чиқилади”. Чунки нима ноаниқ тасаввур этилса, ноаниқ ифодаланади. Ноаниқ ифода эса фикр чигаллиги, яъни мантиқсизлик демакдир. Нутқ мантиқийлигининг мантиқсизликка эътибор беринг: Энди куй ва рақслар тинглаб дам олинг(“Телевидения”дан). Куйни тинглаш мумкин, лекин рақсни тинглаб бўлмайди – ку! Буфетчи Тожи Иброҳимов китобга 50 сўм қўйиб сотмоқда. Китобгами, китобнинг нархигами? Даврон уни қўярда қўймай чойга ўтказди. Суратга олинган акула куруқликдаги сут эмизувчиларга ўхшаб тухум қўймайди, балки балиқ тирик бола туғади. (“Фан

ва турмуш”дан).Бундан қуруқликдаги сут эмизувчилар ўлик бола туғар экан, деган мантиқий хулоса келиб чиқади. Аслида муаллиф “Суратга олинган акула тухум қўймайди, балки қуруқликдаги сут эмизувчиларга ўхшаб тирик бола туғади” – демоқчи эди. Кўр – кўрона, сўзма – сўз қилинган таржималар ҳам мантиқсизликни келтириб чиқаради: Эркак пайпоқлар нархи 30 фоиз арзонлаштирилди. Ёзувчи А. Қаҳҳорнинг “Адабиёт муаллими” ҳажвий ҳикоясининг бош қаҳрамони Боқижон Бақоевнинг нутқи мантиқсиз нутқ учун характерли мисол бўла олади. Шундай қилиб, нутқнинг мантиқийлиги деганда энг аввало адабий тилнинг лисоний меъёрларига мувофиқ келиши, фикрлар ривожи изчил бўлиши, ҳар бир сўз, ибора аниқ мақсадга қаратилиши тушунилади. Айниқса, қўшиқ манбаи ҳисобланган шеър нутқ талабаларига тўлиқ жавоб бермоғи жоиз. Қўшиққа катта маъсулият юкланади. Чунки хонанда ўз ижроси билан уч кишининг (шоир, бастакор, хонанда) меҳнатини кўплаб тамошабинлар ҳукмига ҳавола этади. Шунинг учун ҳар қандий шеърни қўшиқ қилиб бўлмайди. Шеърий нутқнинг талаби оддий нутқнинг талабидан юксакроқдир. Шеърнинг ҳар бир сўзи олам – олам маъно ифодалаши лозим. Бунга мумтоз шеъриятимиз мисол бўла олади. Масалан: Ўқларинг кўнглумга тушгач, куйди ҳам кўз, ҳам бадан, Ким куяр улу қуруғ чун найистонга тушди ўт. Ишқ ўқи кўнгулга тушгач, аввало уни кўрган кўз куйди, кейин ҳудди қамишзорга ўт тушса хўлу қуруқ баровар ёнганидек, бутун бадан куйди. Буни бугун қўшиқ қилиб куйланаётган “замонавий ёниш билан қиёсланг: “Ёнаман мен, Куяман мен, Афсоналар бўламан мен”.

Нутқнинг софлиги Дарс бошланишидан олдин синф парталари кичик гуруҳларда ишлаш услуби учун мослаб жойлаштирилади. Гуруҳлар номи: Нутқ, Нотиқ, Воиз, Тингловчи, Мимика Мантиқ, Дарс аввалида ўқитувчи бошқарув тушунчаси, нотиқлик санъати, бошқарувда нотиқлик санъатининг ўрни ва раҳбарнинг мулоқот ўрнатиш маҳорати, сўзлаш санъати, ҳамда тинглаш қобилияти хақида гапириб, берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб беради, сўнгра, гуруҳларга саволлар ёзилган карточкаларни тарқатади. Нутқнинг софлиги деганда унинг адабий тил меъёрларига мувофиқ келиши, яъни ноадабий қатламлардан холи бўлиши кўзда тутилади. Нутқнинг софлигига путур етказадиган лисоний унсурлар, яъни ноадабий қатламларга диалекттизимлар, варваризмлар (четдан кирган сўзларни ноўрин, ҳаддане ташқари кўп ишлатиш) архаизм кабилар киради. Нутқнинг софлигини таъминлаш учун уни кераксиз сўз ва иборалардан холи бўлишга эришиш лозим. Шунингдек, ҳар бир услубни ўз ўрнида қўллаш ҳам нутқнинг софлигини таъминлайди. Масалан, А. Қаҳҳорнинг “Нутқ” ҳажвий ҳиқоясидаги қаҳрамон нутқи нотабиий ва носамимий нутққа мисол бўла олади: “Ўртоқ рафиқам! Ижозат берасиз, хушчақчақ ҳаётимизни шараф билан давом эттириб, оилавий бурчимизни намунали қилаётганимизга бир йил тўлган кунда сизни бевосита табрик қилишга!” Эътибор беринг: суҳбатда Ўнлаб, юзлаб, киши эмас, фақат икки киши эр ва хотин иштирок этяпти. Аввал хотин бу гапларни ҳазил деб ўйлайди, “қийқириб чапак чалди”. Аммо нотиқ жиддий қиёфада нутқни давом эттиради. “Биринчидан”, “иккинчидан” деб оилада бир йил давомида рўй берган ютуқ ва камчиликларни санаб ўтади ва нутқин шундай якунлайди: “Шу билан қисқача сўзимни тамом қилиб оиламиз бундан кейин ҳам шарафлар билан қопланажагига тўла ишонч билдиришга ижозат беринг”.

Нотиқ нутқни тугатгандан кейин яна аслига қайтади. У ўзини кенг эшитувчилар оммасига мўлжалланган “нотиқ” деб ҳисоблайди, қандай вазиятда нима гапиришни билмайди. Тилнинг амалий қониниятларини саёз тушунади. Натижада нутқи нотабиий ва кулгили чиқади. Тил заргари А. Қаҳҳор ана шундай, ўз таъбири билан айтганда, “бисотидаги бир ҳовуч сўзни айлантириб кун кўриб юрган” лектор устидан кулади. Оғзаки нутқда баъзан учраб турадиган сўкиниш ҳақорат қарғиш сўзлари жамиятимизнинг ахлоқ маъёрларига зид ҳодиса сифатида нутқимиз софлигига ҳам салбий таъсир қилади. Сўзлашув нутқида баъзан нотиқ ўз нутқини назорат қилмаганлиги, беэътиборлиги оқибатида айрим ортиқча сўзларни такрорлашга ўрганиб қолади. Хўш , демак , масалан , яъни сўзлари шулар жумласидандир. Бир маърузачининг маърузасини кузатган таниқли олим А. Аҳмедов маърузачи ўз нутқида ўртоқлар ўзини 101 марта, яъни сўзини 73 марта, демак сўзини 60 марта такрорлаганини эътироф этади. Бир соатлик нутқда 234 та “бекорчи” сўз ишлатилган. Бундай сўзлар ҳам нутқ маданиятига ёт сўзлардир. Демак нутқ соҳиби ўз нутқи устида тинимсиз ишлаши, нутқини назорат қилиши, тилга маъсулият билан ёндошиши лозимдир. Нутқнинг қисқалиги ва ихчамлиги Дарс бошланишидан олдин синф парталари кичик гуруҳларда ишлаш услуби учун мослаб жойлаштирилади. Гуруҳлар номи: Нутқ, Нотиқ, Воиз, Тингловчи, Мимика Мантиқ, Дарс аввалида ўқитувчи бошқарув тушунчаси, нотиқлик санъати, бошқарувда нотиқлик санъатининг ўрни ва раҳбарнинг мулоқот ўрнатиш маҳорати, сўзлаш санъати, ҳамда тинглаш қобилияти хақида гапириб, берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб беради, сўнгра, гуруҳларга саволлар ёзилган карточкаларни тарқатади.

Нутқ маданиятининг яна бир мезони ихчамлик ва қисқаликдир. Чунки содда ва қисқа нутқ тингловчини зериктирмайди. Айтилаётган воқеа ҳодисалар аниқ, тўғри, мантиқий, соф ва равон баён этилиши ҳам зарур. Катта мазмунни қисқа жумлага жо этиш ҳам сўзловчидан улкан маҳорат талаб қилади. Машҳур сўз заргарлари даражасига эришган шоиру адиблар шундай маҳорат соҳиблари бўлганлар. Фикримизнинг исботи учун қуйидаги парчага эътибор беринг: “Кеча ойдин, қабиристон тип – тинч, узоқлардан қуръон товуши эшитиладир. Икки туп чинор бутоқларида қўниб ўтирган уч – тўртта бойқушлар қабр ёнига тизланган Отабек ва юқори, қуйи дўмбайган қабрлар бу тиловатга сомиъ каби эдилар. Қуръон оятлари қабиристон ичида оғир оҳангда оқар эди. Қабр ёнига тиз чўккан йигитнинг кўз ёшлари қуръон оятларига қўшилиб оқар эди. Бирон соатдан кейин тиловот тинди. Отабек ҳолсизланиб оё узра турди ва орқада ярим яланғоч кўлагани кўриб бир неча қадам қабр томонга тисланди... Кўлага ялингансимон унга яқин юриб келди... - Ким бу? - Мен Кумуш... Отабек товуш эгасини таниди. Бу мажнуна Зайнаб эди. - Кет мундан! - Мен Кумуш, - деди Зайнаб, аммо кетмай иложи қолмади. Зероки, дунёдаги энг яқин кишиси унга “кет” амрини берган эди. Зайнаб орқасига қарай – қарай Отабекдан узоқлашди”. Келтирилган парчада ёзувчи Отабек ва Зайнабнинг фожеаси қабрда ётган Кумушнинг фожеасидан кам эмаслигини сўз билан таърифлаб ўтирмайди, қуруқ баёнга берилмайди. Қуръон оятларига қўшилиб оқаётган кўз ёшлари Отабекнинг мусибати нақадар оғир эканини кўрсатиб туради. Отабегини қабр ёнидан қидириб топган мажнуна Зайнаб инсон қиёфасидан чиқиб кетган истаб шу куйга тушган. Лекин, шу ҳолатида ҳам Отабекка фақат Кумуш кераклигини фаҳмлайди. Кумуш бўлгиси келади. “Мен Кумуш” дейиши билан Зайнабнинг аянчли қисмати бутун мураккаблигича кўз олдимизга

келади. Юқоридаги мухтасар парчада ёзувчи роман қаҳрамонларининг мусибатларини тасвирлайди, китобхон қалбини ларзага солади. Халқ мақолалари, ҳикматли сўзлар, маталлар қўшиқлар ихчамликнинг намунаси ҳисобланади. Лекин, ушубу мухтасар сатрлар замирида олам – олам мазмун жо этилган. Демак, нутқдаги қисқалик ва ихчамлик сўзловчининг лисоний билими, сўзни ўринли танлай олиши, гапларини мухтасар туза билиш маҳоратига боғлиқдир.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Barkamol avlod orzusi. T., “Sharq”, 1999. 2. I. A. Karimov. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., “O`zbekiston”, 2000. 3. R. Qo`ng`urov va b. Nutq madaniyati va uslubiyot asoslari. T., “O`qituvchi”, 1992. 4. A. G`ulomov, B.Qobilova. Nutq o`stirish mashg`ulotlari. T., “O`qituvchi”, 1995.

O'xshashlar

Нутқнинг софлиги

Нутқнинг мантиқийлиги

Нутқнинг ифодалилиги

Нутқнинг аниқлиги

Нутқнинг бойлиги