Алишер Навоий ва нутқ маданияти - Tilshunoslik - Referatlar

Алишер Навоий ва нутқ маданияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Алишер Навоий ва нутқ маданияти Режа: 1. Турли асарлардан жамланган ўгитлар. 2. Ўзбек воизлик санъати ҳақида тушунча. 3. Воизлар тўғрисида маълумотлар. 4. Хожа Муайяд Меҳнагий, Мавлоно Риёзий, Ҳусайн воиз Кошифий.

Маълумки, Алишер Навойи, Ҳусайн Воиз Кошифий, Шайх Саъдий Шерозий каби буюк Шарқ алломалари ижодида суҳбат ва нутқ одоби қоидалари қиёмига етказиб баён этилган. Мутафаккирларимизнинг наздида тил суҳбат ва нутқ одобининг бирданбир воситасидир. Уни ниҳоятда эҳтиёткорлик билан ишлатишгина нотиқни мақсадга муяссар этиши мумкин. Ҳаётда, инсонлараро муомалада тилнинг фаолиятига эҳтиёж ва зарурат жуда катта. Қуйидаги ҳолатларда тилни суҳбатга очиш лозим ҳисобланади: Зарурат тақозоси билан кўнгилдаги яширин сирларни ошкор этиш, мазлумларнинг фарёдига, нидосига, илтижосига жавоб бериш, мазлумларга мадад бериш мақсадида сўз айтиш. Зотан, бу ҳолатларда кўнгил енгил тортади, айтилган сўзлар мазлумларни золимлар зулмидан озод этиши мумкин. Тилдан фойдаланиш билан бирга, кези келганда, тилни сақлаш ҳам катта аҳамиятга эга. Тилни асраш ўзни асраш, тинчликни сақлаш, инсон- лараро муомала, муносабат мувозанатини меъёрлаштиришга сабаб бўлади. Дарҳақиқат, айтилган сўз одам учун фарзанди тарбиясидай бир нарсадир. Ота-она фарзандидан тонолмагани сингари, ўз сўзидан ҳам тонолмайди. Фарзанд ҳам ота-онадан тонолмагани каби, сўз ҳам сухандоннинг ўзиники. Шунинг учун айтиладиган сўзга масъуллик ота- онанинг фарзандга, фарзанднинг ота-онага масъуллиги даражасида бўлмоғи лозим. Элга фойда келтирадиган фарзанд қобил, бировга зарари тегадиган фарзанд эса ноқобил саналади. Сўз ҳам шундай. Бировга нафъи тегадиган сўз яхши саналади ва у ўз эгасига шараф келтиради. Бировга зарар етказадиган сўз эса ёмон ҳисобланади ва сўзловчини бадном этади. Инсоний муомала-муносабатнинг дебочаси салом-аликдир. Суҳбат ва нутқ одоби салом-аликдаёқ кўриниб қўя қолади. Зеро, салом-алик одобахлоқнинг бирламчи бегиларидандир. Шаркда саломаликнинг ўзига хос одоби ва қоидалари шаклланган. Унга кўра, қуйидаги шароитларда инсонлар бирбирлари билан салом-алик қилишлари вожиб. Аввало, дўсту биродарлар

бирбирларини кўрганларида салом-алик қилишлари шарт. Иккинчидан, йўлда юрганда, одамларга салом бериш керак. Кейинги пайтларда, айниқса, катта шаҳарларда бу одатга амал қилинмай қолди. Учинчидан, биродарининг эшигига етганда, салом бериш жоиз. Тўртинчидан, ўтиришлар, йиғинларга, тўй-маъракаларга борганда, ҳозир бўлган жамоага салом бериш лозим. Бешинчидан, агар киши бир ерда ўтирган бўлса ва ўрнидан туриб кетадиган бўлса, қолганларга салом дейиши лозим. Бу – хайрлашув саломи бўлади. Олтинчидан, қабристонга яқинлашганда салом бериш вожиб. Етгинчидан, инсон ўз уйига кирганида, хонадон ахлига салом бериши керак. Ҳаётда салом бермаслик керак бўлган шароитлар ҳам бор. Буни баъзилар фаҳм-фаросат билан илғаб оладилар. Баъзилар эса тарбиячилар айтмаганлари учун англамай, амал қилмай юраверадилар. Бу нарса оила, боғча, мактаб тарбиясида, албатта, кўзда тутилиши лозим. Қуйидагидек вазиятларда салом берилмайди: ҳаммомда ювинаётганда, ҳожатхонада ўтирганда, Қуръон ўқиётганда, номаҳрам хотинлар дуч келганда, номоз ўқиб турган одамга. Шарқона ахлоқ ва ҳаётий вазиятлардан келиб чиқиб, шакллантирилган салом бериш одобига биноан, салом берувчи киши пок бўлиши керак: отлиқ ёки бошқача уловдаги одам яёв кишига салом бермоғи жоиз; ёши кичик одам ёши улуғ одамларга биринчи бўлиб салом бермоғи лозим; салом бераётган одамнинг чеҳраси очиқ ва хурсанд бўлса, у бошқаларга ҳам хушнудлик бағишлаши, борган даврасига файз киритиши мумкин; ишора ёки имо (бошни қимирлатиб, қўлни кўкракка қўйиб) эмас, балки овоз чиқариб: «Ac салому алайка» ёки «салому алайк» десин ва агар жамоатчилик билан кўришаётган бўлса, «Acсалому алайкум» деб айтиш одобдандир; икки киши бир-бирига яқинлашганида, қўл бериб кўришмоғи маъқул, чунки бу дўстлик ва биродарликни билдиради. Саломга тегишлича жавоб қайтариш ҳам муҳим инсоний фазилатдир. Абдулла Ориф «Маломат тоши» шеърида инсонлар томонидан ёғдириладиган маломат тошининг сабабларидан бирини – «у балки аликсиз

қолган бир салом» дея жуда тўғри белгилайди. Саломга жавоб қайтариш шартларига кўра, саломга хурсанд бўлиб алик олиш лозим. Иккинчидан, салом берганга раҳмат дейиш ҳам ўринли. Учинчидан, агар ислом миллатига мансуб бўлмаган одам салом берганида ҳам, ҳурмат кўрсатиб, алик олган маъқул. Тўртинчидан, саломга алик олувчи ҳам таҳоратли, пок бўлиши керак. Бешинчидан одамлар, жамоат бўлиб ўтиришган бўлса, ораларидан бир киши саломга жавоб қайтарса, етарлидир. Олтинчидан, саломга ишорат билан эмас, овоз чиқариб алик олиш зарур. Етгинчидан, саломга алик олганда, салом берган киши буни эшитиши лозим. Зеро, салом-аликнинг фазилати – инсонларга эзгулик тақдим этиш ва зудлик билан эзгуликка жавоб қайтаришдан иборатдир. Суҳбат ва нутқ одобида маданият ҳамда фаҳм-фаросат билан савол- жавоб қилиш, сўрашиш ҳам муҳим ўрин тутади. Шайх Саъдий «Гулистон» асарининг «Суҳбат одоби зикрида» бобида шундай ҳикоят келтиради: «Баданимда либосим остида бир пинҳон ярам бор эрди. Шайх, раҳматуллоҳи алайҳ, ҳар кун сўрар эрди ва қайси узвимда эрканин сўрамас эрди. Андин иҳтироз этар эрдиким, ҳар узвни зикр этмак раво эр-мастурар. Хирадмандлар дебдурларким, ҳар кишининг саволидин ранжида бўлсалар, жавобида ранжида бўлурлар». Демак, камоли эҳтиёткорлик билан савол-жавоб қилиш лозим экан. Чунки кишининг кўнглига тегадиган, ранжитадиган савол худди шундай жавобни келтириб чиқариши ва бу инсонлараро нозик муносабатга рахна солиши мумкин экан. Ҳозирги шароитда нутқ маданиятига бўлган муносабат кескин ўзгарди. Собиқ шўролар даврида нотиқликка “сукут сақлаётган суҳбатдош билан мулоқот” деган таъриф берилган эди. Бу фикр қарамлиги, тафаккур қуллигига асосланган, монологик мулоқот устувор бўлган тоталитар тузумнинг меваси эди. Ҳуқуқий демакратик давлат, фуқоролик жамият қуриш йўлидан бораётган Ўзбекистон шароитида ҳақиқатни барча билишга ҳақли бўлган муҳит қарор топиб, мулоқотда монолог ўрнини деолог, якка ҳоким фикр ўрнини фикрлар хилма-хиллиги эгалламоқда. Асосий таркибий

қисми буйруқ бўлган тизим асосини инонтириш ташкил этувчи демократик мулоқот билан алмашмоқда. “Бизнинг пировард мақсадимиз – инсон ҳуқуқлари ҳар томонлама ҳимоя қилинадиган маърифатли жамият барпо этишдан иборат” экан, жамиятимиз олдида ўз дунё қараши, ўзига хос мақсадмуддаолари бўлган ижтимоий гуруҳ ва табақаларни бирлаштириш, умуммақсадлар томон йўналтиришдан иборат вазифа туради. Шу ўринда масаланинг бир жиҳатига эътиборни қаратиш лозим. Аслини олганда, барча замонларда ва ҳар қандай шароитда давлат ва жамият бошқарувини амалга ошираётган шахсёки каттами-кичикми жамоани бошқараётган раҳбар одамларни ўз ирода-хоҳишига бўйсундириш ва мақсадга эришишга интилади. Бу эса фақат икки йўл билан амалга оширилади: Одамларни мажбур этиш ёки ўзи истаган ишни қилиш мақсадга мувофиқ эканлигига, улар учун фойдалигига ишонтириш мумкин. Ўз навбатида кишини унинг хоҳиш-иродасига зид ўлароқ, бирон бир ишга бажаришга инсонга онгига хос бўлган икки кучли омилга суянган холда мажбур этиш мумкин. Бирнчи омил қўрқув бўлса, иккинчиси – манфаат. Кишиларни қўрқитиб олиш мумкин, шунда у сизнинг иродангизга мувофиқ амални бажаради ва у (лар)ни “сотиб олиш” мумкин, бунда у сиз истаган ишни қилади, чунки бундан ўзи ҳам манфаат кўради. Ҳар қандай тоталитар тизимда (у давлат миқёсида бўладими ёки кичик бир жамоа доирасида) бундай императив – мажбурловчи нутқий таъсир кенг тарқалган бўлади, чунки бундай тизимнинг ўзи ялпи қўрқув ҳиссига таянади. Шахсий манфаат ҳам тоталитар жамиятда одамлар ўртасидаги муносабатларни шакллантиришнинг асосини ташкил этади. Одамлар қўрқитилади ва бир пайтнинг ўзида “сотиб олинади”. Собиқ иттифоқдаги шўролар ҳукуматининг бошқарувида ҳам шу усуллари ҳукмронлик қилган. қўрқув ва шахсий манфаатга таянган собиқ иттифоқ шароитида бутун жамият конкрет шахслар ёки конкрет кишилар гуруҳи учун ўз истак-иродасини амалга ошириш майдони вазифасини бажарган. Кўп сонли одамлар белгиланган қоидалар асосида ҳаракат қилар ва

бемаъни, айрим ҳолларда эса жиноий ишларни амалга ошириб, эвазига шахсий хизмат машинаси, уй-жой, алоҳида таъминот ва бошқа имтиёзлар олардилар. Бутун давлат тизими, ундаги ўрни ва мавқеига қараб каттароқ ёки кичикроқ пора-ю таъмага суянган эди ва бу тизимда ўрин топган кишилар ўз имкониятларини рўёбга чиқариш, жамиятга ҳизмат қилиш эмас, балки юқорида тилга олинган имтиёзларга эга бўлишга интилганлар ва аслини олганда, бирон-бир фойдали иш қилмай туриб кўп нарсага эга бўлиш учун ҳаракат қилганлар. Коррупция гуллаб яшнаган бундай шароитда халқ ва алоҳида олинган ҳар бир одам ўз руҳий ва ақлий салоҳиятини рўёбга чиқаришдан маҳрум этилган эди. Бу бемаъни, абсурд тизимда шаклланган кўникмалар ҳамон ўз салбий таъсирини ўтказмоқда. Президент И.А.Каримов мустақил Ўзбекистон тараққиёти йўлига бундай салбий холатларнинг тўсиқ бўлаётганига қайта-қайта эътиборни қаратиб келмоқда. Ҳусусан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисида Республикада таркиб топган вазиятни таҳлил этиб, стратегик вазиятларни белгилар экан шундай дейди: “Шуни тан олиш керакки, биз мустабид тузум мероси ва ақидаларидан, унинг мафкураси, маъмурий назорати ва цензурасидан жуда катта қийинчиликлар билан ҳалос бўлаяпмиз” 1 . 1 “Халқ сўзи”, 2005 йил, 29 январь.

Тавсия этиладиган адабиётлар 1. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози,Ўзбекисто шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. 2. Алишер Навоий. Маҳбуб ул-қулуб.-Т.:Ғофур Ғулом номидаги нашриёт, 1993. 3. Карнеги Д. Как вырабатывать уверенность в себе и влиять на людей,выступая публично.-Т: Шарк, 1992. 4. Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Культура и искусство речи. Современнаяриторика.2-е изд. -Ростов-на-Дону: Феникс, 1998. 5. Политические коммуникации.Учебное пособие./Петрунин Ю.Ю. и др. - М.: Аспект Пресс, 2004. 6. Кнорринг В.И. Основы искусства управления. Учебное пособие.М.:Дело, 2003. 7. Жуманиёзов Р., Салимов С. Ғоявий тарбияда нотиқлик санъати. 16.-Т.,2002. 8. П.Маҳмудов Н. Ўзимиз ва сўзимиз.-Т.: Ғофур Ғулом номидаги нашриёт, 1997.

O'xshashlar

Нутқ маданияти ва нутқ одоби нотиқлик турлари ва нотиқлик маҳорати

Нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари. Тил ва нутқ тушунчаси. Туркий тиллар

Узбек адабий тили тарихида Алишер Навоий ижодининг роли

Навоий ва меъморчилик

Темурий шахзодалар ва Навоий