Узбек адабий тили тарихида Алишер Навоий ижодининг роли - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек адабий тили тарихида Алишер Навоий ижодининг роли

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек адабий ти л и тарихида Алишер Навоий ижодининг роли Режа: 1. Ўзбек адабий тилининг мумтоз давридаги тарихий шароит. 2. Алишер Навоий ўзбек тилининг асосчиси. 3. Алишер Навоийнинг асарларида ўзбек тили меъёрларининг белгиланиши. 4. Алишер Навоийнинг асарларида «туркий», «туркча» атамаларининг қўлланиши ва маънолари.

www.arxiv.uz А.Навоий замонасидаги бадиий адабиётнинг турли жанрларида ижод этган ва шу соҳаларда оригинал асарлар яратган буюк сўз санъаткоридир. Навоий ўз асарлари орқали сермазмун мактаб яратган буюк истеъдод эгасидир. Навоий Ҳусайн Байқаро саройида иш кўрган адабиёт жамиятининг ташкилотчиси ва устози эди. Шу жамиятдан ўз атрофига замондош шоир ва ёзувчиларни тўплаб улар билан форс-тожик ва турк-ўзбек шоирларининг ижодлари ҳақида, адабиётнинг турли масалалари тўгрисида, тил ва услуб ҳақида сермазмун ва жозибали су ќ батлар олиб борар эди. Бу суҳбатлар Навоийнинг айтишича, жонли мунозараларга айланиб кетар эди. Бундан эса Навоий ҳар чоқ хурсанд ва мамнун бўлган. Навоий замондош шоир, ёзувчиларнинг буюк ҳомийси ва устози эди. Шоир ва ёзувчиларнинг шахсий мунозаравий суҳбатларида бирор чигил масала туғилиб қолгудек бўлса ҳамда ўртада ҳал қилинмаса, шу масалани узил-кесил ҳал қилиш учун суҳбатдошлар Алишер Навоийга мурожаат килардилар. Улар Навоийнинг тийран фикридан ҳар доим ўзларига керакли фикрларни топа олар эдилар. Деярли 40 йил давомида олиб борилган шу суҳбатлар турк-ўзбек бадиий адабиётида тўпланган бой тажриба, адабиётнинг турли жанрларида тўпланган ўзининг шахсий тажрибалари кейинчалик «Хамса», «Хазойинул маоний», «Мезон-ул авзон», «Мажолис-ун-нафоис», «Муҳокамат-ул-луғатайин», каби асарларни ёзиш учун Навоийга асос бўлгандир. Шу юқорида кўрсатилган асарларнинг ёзилиши учун бўлган бошқа сабаблар Навоий яшаган ва ижод этган даврдаги тарихий шароитлар билан боғликдир. Бир вақтлар шуҳрат қозонган ва қўшни давлатларга кўрқинч туғдириб келган темурийлар давлати Навоий кўз олдида инқирозга юз туга бошлади. Темурийлар ўртасидаги узлуксиз курашлар давлатнинг ҳарбий- иқтисодий š удратини заифлаштириб юборган эди. Адабиётда ва адабий тилда етакчилик хамон традицион форсигўй шоирлар кўлида эди. Мактаб ва мадрасаларда араб ва форс тили ўрганилиб, улар билан бирга форс поэзияси ҳақида маълумот олинар эди. Ўзбеклар орасидан чиққан шоирлар ўзларининг дастлабки асарларини она тилида эмас, балки форс тилида ёзар эдилар. Форс тили эса асрлар мобайнида форс тилида ёзган сўз

www.arxiv.uz усталари тарафидан ишланиб, сайқал бериб келинган тил эди. Шунинг учун ҳам форс поэзиясида тарбияланган турк-ўзбек шоирлари учун ўз она тилида ёзишдан кўра бадиий жиҳатдан ишланган форс тилида ёзиш осон эди. Бунга одатланиб қолган кўпгина турк-ўзбек шоирлари ўз асарларини форсий тил билан ёзиб келган. Алишер Навоий «Мажолис-ун-нафоис» асарида 459 та шоир ҳақида маълумот бериб, шундан 2-мажлисда 91 шоирдан 16 та шоирнинг турк- ўзбек тилида, 3-мажлисда 175 та шоирдан фақат 3 тасигина туркигўй эканлигини айтади. Шу келтирилган маълумотдан ҳам кўриниб турибдики, ўзбеклар ичидан етишиб чиққан сўз усталари ўз она тилида асар ёзишга кам эътибор берганлар. Бу ҳол сиёсий жиҳатдан ҳам темурийлар давлатига маълум даражада путур егказар эди. Шундай шароитда ўзбек тилини менсимас, унинг бурдини туширишга, бу тил авом тили, дағал тил, илмий ва бадиий тушунчаларни ифода қилиш кудратига эга бўлмаган тил, деган фикрлар илгари сурилар эди. Шуларга қарши Навоий ўзбек тилининг бадиий қудратини адабиётнинг бутун воситалари орқали исбот этди. У юксак бадиий ижодиётнинг тимсоли сифатида «Хазойинул маоний», «Хамса» ва шу каби шарқ поэзиясида шуҳрат қозонган мавзуларда асар ёзиб, ўзбек тилининг қудратини кенг намойиш қилди ва шуҳратини ёйди. Шу асосда ёзув тилини умумхалқ тилига мослаштирди. Бу ҳақда Навоийнинг ўзи ҳам кўп асарларида кўрсатиб ўтган Ўзбек тилининг қудратини оширгани ва халқ, тилини китобий тил билан яқинлаштиргани ҳақида «Лисон-ут-тайр»асарида шундай дейди. Т ү рк назм ы да ч ү т а рт ы б мен алам, Айлад ы м ул мамлакатн ы як қалам. Навоий халқ маданиятини кўтара олишдаги қ удратли воситалардан бири она тили эканини замондошлари орасида биринчи бўлиб тарихий жиҳатдан тушунди ва ўзининг шу фикрига бутун фаолияти содиқ қолди. Навоийнинг мақсади бадиий жиҳатдан ишланмаган халқ тилини бадиий ишлаш ва уни форсий тил даражасига кўтариш ҳамда шу асосда она тилининг

www.arxiv.uz шон-шуҳратини кенг ёйишдир. Навоий деярли ҳар бир достонида, тил масаласига ало ќ и да эътибор берган. Масалан: «Лайли ва Мажнун»да шундай дейилади:Чүн форси эрди нуқта шавқи, Азра қ эрди анда т үрк завқин. Мен т үркч ә башлаб ан ривāят, Қылды бу фасāнани ҳикāят. Ким шу ҳрат ч үн жаҳāнға б олғай Түркий ил ә дағы баҳра олғай. Навоий бадиий адабиётнинг бутун соҳасида ижод этиб, хар соҳада ўзига хос оригиналлик яратган ва шу асосда ўзбек тилининг бадиий кудратини имкониятини кенг намойиш қилди. Навоий ўзбек тилининг ҳимоячиси ва тарғиботчиси сифатида ҳам назарий ҳам практик ишларни амалга оширди, Шунинг учун буюк турколог Н.И.Ильминский уни «Она тили учун курашда ягона ва баҳодир жангчи эди»,-деб таърифлаган эди. НАВОИ Й АСАРЛА РИДА ЎЗБЕК Т ИЛИ ЛЕКСИК ВА ГРАММАТИК МЕЪЁРЛАРИНИНГ БЕЛГИЛАНИШИ Алишер Навоий илмий асарлар араб тилида ва бадиий асарлар форс- тожик тилида ёзиш традицияга айланган бир даврда ўзбек тилининг ҳам бадиий, ҳам илмий асарлар яратиш учун бой имкониятларга эга эканлигини кўрсата билди. Форс-тожик тилининг қайси жанр ва услубида асарлар яратилган бўлса, Навоий ҳам ўша жанр услубда асарлар яратиб, бу масалада форс-тожик шоир ва ёзувчилари билан ижодий мусобақалашди. «Мезон-ул-авзон» асарида шундай ёзади: «Ажам шуароси ва фурс фусаҳоси (чиройли сўзловчилар) ҳар қайси услубдаким, сўз арусига (келинига) жилва ва намойиш бериб эдиларким, маъни абкориға (клзларига) зийнат ва оройиш кўргузуб эрдилар, чиғатой лафзи билан рақам урдум». Ўз асарларида Навоий ўзбек тилининг лексик жиҳатдан форс-тожик тили каби бой эканлигини таъкидлайди ва унинг мисоли сифатида бир неча синоним қаторларни келтиради. Бу ҳақда «Муҳокамат-ул-луғатайн» асарида «Бу

www.arxiv.uzгаз лафздурки, ғариб мақосида (мақсадлар) адосида (баёнида) таъйин қилибтурларки, ҳеч šайси учун сорт тилида лафз ясамайдурлар». Яъни бу асарда келтирилган 100 та феьлнинг ноаниқ формаси ҳақида гап борадики, уларнинг ҳар қайсиси ўзининг синонимик қаторига эга эканлиги бу каби хусусият форсий тилда учрамаслиги қайд қилинган. Масалан, ичмоқ феълига сипқармоқ, томшимоқ каби феълларнинг синоним бўлишини уқтиради: Сāқиё тут бāдаким, бир лаҳза өзүмдин б арай Шарт бу ким, ҳар неч ә тутсанг лабāлаб с ыпқ арай. Ёки: Соқиё, ч ү ы ч ы б, менг ә турар қ о ш, Т а мш ы й-т а мш ы й ан ы қ ы лай нўш. Шунингдек, й ығ лам а қ сўзининг ҳам б о ҳсам а қ, и ң рам а қ, си ң рам а қ, с ы қтам а қ, ү н ү рм ә к, иничкирм әк каби синонимларини ке л тиради. Навоий ўз ижодиётида тилдаги омонимлардан ҳам турли стилистик мақсадларда фойдаланган. Жуш-туш (сон), йа р ы м кун, тāмāн. Йа н- йа нм а š , йа нб а ш; Йа қ- йа қм а қ, тāм ā н, йа ғ. Навоий ўз асарларида фақат омоним, синоним сўзларни эмас, балки форс тилида бўлмаган сўзлардан фойдаланди. Масалан, чўкур (жийда), қабақ, мең, илдирин (яхши), чақин (яхши). Башларыға гүл сачсанг, алардын йүзүңә тикāн сачылур, Агар ул гүл сачмаған бас қылсаң, бағриңға чокур тоқылур. (Мақбубул-қулуб) Ёки: Фирақың ичрә улус өртәмәккә, эй мāҳим Чоаын дурур дамиму, илдирим дурур āҳым. (Махбубул-кулуб). Бунай сўзларни лексик норма сифатида адабий тилда қўллади: Навоий лексик нормаларни белгилашда ҳаётнинг турли соҳаларига тегишли бир қанча

www.arxiv.uz туркий сўзларни ўз асарларига сингдирди. Улар қуйидагилар: 1. Озиқ-овқат номлари: қаймақ, қатлама, буламық, қурут, улаба, манту, қуймақ, ўркамач, қымыз, сузма, боза, умач, комач. 2. Чорвачиликка оид сўзлар: тубучак, арғумақ, йақа, йабу, тажу, той, ғуана, тулан, чирға, ланға, жабилдир, хāна, тоқум, чилвир . 3. Кийим-бош номлари: дастāр, қалпақ, наврўзи, төппи, ширдақ, жалак, дакла, қур, терлик. 4. Ов ҳайвонлари номлари : кийик, тонғуз, ҳуна, қылчақчы, суйкун, буғу, марал, āҳу, гавази, хук,гураз ва боқшалар. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, Алишер Навоий ўзбек тили лексик бойликлари билан бирга форс-тожик, араб тили лексик бойликларидан ҳам ўз ўрнида фойдаланди. Айрим тушунчаларни (адабий) белгилашда ажнабий тил лексик бойликларидан фойдаланишни шарт деб билди, чунки адабий жанр ва услуб форс- тожик ва арабча сўзлардан фойдаланишни шарт қилиб қўяр эди. А.Навоий адабий тилнинг грамматик нормаларини беягилашда ҳам самарали ишлар қилди. Буни қуйидаги ҳолларда кўрамиз. 1.Тушум келишиги билан қаратқич келишиги аффикслари ўз ўрнида қўлланган. Маълумки, Навоийга замондош бўлган шоирлар ижодида қаратқич ўрнида тушум келишиги кўрсаткичи қўлланган ўринлари ҳам бўлган Масалан, Ушбу ерда саң тўдани(нг) устига чықыб (Б Н), Лутфийны(нг) нийаты улдурки (Л) ва ҳ.о. 2 Чиқиш келишиги фақат —дин//дын//тин//тын вариантларда қўлланди Маълумки, Навоийгача бу келишик —дун//дүн//тун//түн, дан//дән//тан//тән каби вариантли аффиксларга ҳам эга эди Солиштиринг Маҳмуд Қошғарийда сувдан сэздән, «Ўғузнома»да коп тоқушгудун соң, ануң көзи кәктүн кәкре Серди ва ҳ.о. 3 Биргалик нисбат — ш аффикси билан ифодаланади: қачишмақ тапышмақ, чапышмақ. 4 Орттирма нисбат -т, аффикси билан ифодаланади гогурт, буйурт 5 Сифатдош -гу//қу//ку бар ғ ку, билг ү, а йтку ;

www.arxiv.uz 6 Навоий асарларида равишдош ясовчи - г ач// гәч , кәч // қ ач аффикси кенг қўлл анд и ә йл ә г ә ч, йетк ә ч Юқоридагилардан ташқари сўз ясовчи аффиксларининг қўлланиши доираси кенгайган : -чи //-чы аффикси касб-хунарга, лавозим ва овчилик билан боғлиқ сўзларни ясаган қушч ы , барсч ы , қўр ы қч ы , қ о рч ы , сувч ы , юртчи, хазинач ы , ахтач ы , турнач ы ва ҳ . о . -вул сарой лавозимлари отларини ясаган якковул (йўл бошловчи), кинтавул (қўргон қоровули) бакāвул, қаравул, ясавул - е аффикси абстракт оти ясаган иасал қўшин сафи), қабāл (қама л ), тутқал (хазиначи) тусқал (соқчи) . Навоий ижодидан бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин . Юқоридаги фактлар шундан далолат берадики, А Навоий ўзбек тили имкониятларидан жуда кенг фойдалиниши натижасида ўзбек тили лексикаси ва грамматик қурилиши маълум бир нормага тушди Шунинг учун ҳам Алишер Навоий ҳақли равишда ўзбек адабий тилининг асосчиси деб атаймиз Навоий асарлари орқали эски ўзбек адабий тили ўзининг юқори по ђ онасига кўтари л ди . Навоий асрлар мобайнида туркий тилларда қўлланиб келган бой манбалардан кенг фойдаланди. Унинг тили қадимги Шарқий Туркистон тилидан, шунингдек, қадимги уйғур тили таъсиридан, асосий лексик ва грамматик хусусиятларидан қутулган бўлса ҳам, баъзи поэтик талабларга кўра унинг тилида архаик элементлар ишлатилгандир Архаик элементлар дейилганда, Шарқий Туркистон, шу жумладан š адимги уйғур ва қадимги туркий тилларга оид лексик ва грамматик ҳодисалар киради. Архаик элементлар поэтик нутқда кўп вақт дабдабали тус бериш, тилдаги таъсирчанликни, экспрессивликни ошириш учун хизмат қилиб келди Шу ну š таи назардан Навоий уз асарлари тилида бундай элементларга мурожаат қилган Навоий тилида ари, ўгон, угуш, қаму, уксук-ком, битик аси каби лексик архаизмлар қулланган Мисоллар; Калāми нечәаким, сāфу арығдур

www.arxiv.uz Манға нуқсāндын ўзга не асығдур (Фарход ва Ширин) Ё ки Нағмалар туркāна сөз этилди угуш Мастлығдын ойлаким, хушнағма куш (Лисон-ут-тайр) Шунингдек, Шарқий Туркистон тилига хос бўлган -гу//ғу//қу//ку каби морфологик элементлар ҳам учрайди ўқиғу, дегу, йаққу, эшитку Навоий тилида тартиб соннинг - инч (биринч, учинч) аффикси билан ифодаланган варианти хам қайд қилинади. Юқоридаги лексик ва грамматик элементлар А Навоий тилида ўз ўрнида ва услуб талаби билангина қўлланган . Алишер Навоий туркий тиллар маданий мероси ва бойлигидан ҳам усталик билан фойдаланди Навоий тилида қипчоқ, ўғуз элементлари алоҳида ўрин тутади. Булар кенг тарқалгандир. Бу ходиса ёлғиз Навоий асарлари тили учунгина эмас, балки эски ўзбек поэтик тили учун ҳам хосдир. Академик Радлов Навоий тилидаги ғарбий ёки ўғуз тили элементлари масаласида икки фикрни илгари суради. Биринчи фикрга караганда, Навоий тили ўғуз деб аталган адабий тиллар, яъни, озарбайжон, туркман, усмонли турк каби тилларга таъсир қилиб, бунинг натижасида мазкур ўғуз элементлари юқорида кўрсатилган тилларга тарқалган. Бунда академик Радлов Навоий тилининг ғарбий тилларга таъсирини кўзда тутади . Иккинчи фикрга қараганда, Навоий замонида ғарбий туркларда шундай бир адабий тил маркази бўлганки, бу адабий тил турли йўллар билан Навоий тилига таъсир кўрсатган булиши мумкин. Масала Навоий асарлари учун таянч бўлган диалект асосида ҳал қилиниши мумкин. Навоий тилида, шунингдек, эски ўзбек поэтик тилида ўғуз тилининг элементлари кенг миқёсда қўлланган, лекин бу элементлар Навоий ва унга замондош адиблар тилига ташқи жараённинг таъсирида пайдо бўлиб қолмаган, аксинча, бундай элементлар ўзбек тилининг ўғуз шевалари орқали тилга киргандир. Маълумки, XIII-ХIV асрларда Хоразмда адабий тил маркази пайдо

www.arxiv.uz бўлди. Бу марказ «й»лашган диалект заминида вужудга келиши билан бирга ўғуз тилининг лексик элементларини ва қатор морфологик формаларини ўзлаштирган эди. Ўғуз диалектининг бевосита таъсири «Муҳаббатнома», «Хисрав ва Ширин» ва XIX асрнинг биринчи ярмида ижод этган шоирлар тилида кенг тарқалгандир. Бу традиция табиий Навоий тилида хам давом этган. Масалан, эв(уй), ўл (бўл), уюмағ (ухламоқ). Ишқ дардыға Навāий киби мағрур ўлманг Өзни ҳар маҳваш учун шифтаи ҳāл әйләмәңиз. ( Т.А. II,I 405-бет) Юқоридаги каби ҳодиса Лутфий ва бошқа шоирлар ижодида ҳам кенг тарқалгандир. Навоий тилида тарихан қадимги туркий тилга, лекин Навоий даврида ғарбий тиллар хусусиятига айланган сифатдошнинг —миш аффикси билан ифодаланган формаси қайд қилинади: Ҳар ярам жисмимда бир хайрāн көз олмыш ҳāлыма Турфа көрким, мунча ҳайрāн көзгә ҳайрāндур көзгә. Ғарбий тилларга хос яна қуйидаги морфологик хусусиятлар учрайди: I шахсда шахс-сон аффиксининг қисқарган шакли: Сарви āзāдымны бағ ичрә хирāмāн истәрәм, Сабзасин сарсабзу гүл баргини хандāн истәрәм (II ,1 239-бет) шахс ҳозирги-келаси замон формасининг қўлланишида ќ ам ғарбий тилларга хос хусусият сақланади билмон, истаман Эй Навāий, ҳеч билманким, унағайму көнгүл Анча-мунча ажнабий сөзләрни иршāд әйләдим Озарбайжон, усмонли турк тилларига хос бўлган инфинитивнинг бўлишсиз формаси ҳам учрайди: Асл улдурки, санамлар сари көз салмәғәсен Эй Навāий, тиләсәнг көрмәмәк аслā āфат. … Дам урмамақ керак (Махбубул кулуб) Навоий тилида ўғуз элементларидан ташқари қипчоқ тилларига хос

www.arxiv.uz элементлар ҳам учрайди Лекин улар жуда оз миқдордадир ҳамда улар Навоий тилининг умумий тараққиётига у кадар таъсир қилолмайди. НАВОИЙНИНГ АРАБ ВА ФОРС ТИЛЛАРИГА МУНОСАБАТИ Навоий туркий тил элементларидан ташқари форс ва араб тилларининг маданий меросидан хам кенг фойдаланган . Арабча-форсча элементларнинг кўпчилиги Навоий тилини табиий анча мураккаблаштирган. Классик жанр системасида ва поэзиянинг арабча вазн ўлчовларидан фойдаланиш Навоийга поэтик эркинлик берган. Бундан ташқари ўша давр талабига кўра поэтик асарлар кўтаринки, дабдабали услуб билан ёзилиши керак эди. Бадиий традиция таъсири натижасида поэтик услуб халқ тилидан кисман бўлса-да, узилиб қолганлиги таассуротини беради . Шунинг учун Навоий поэтик тематика соҳасида эски традициядан четга чикқан бўлса-да, тил ва услуб масалаларида классик традиция чегарасидан четга чиқа олмади . Алишер Навоий ўзининг поэтик асарларида, жумладан, «Чор девон», «Хамса» асарларида ўзбек тилини форс-тожик адабий тили каби ишлашга ва унга дабдабали тус беришга ҳаракат қилди. Буларнинг ҳаммаси араб ва форс тилларининг элементларига кенг йўл очиб берди. Навоий асарларида арабча-форсча лексик элементлар билан бирга морфологик элементлар қўлланган. Навоий тилида отларнинг аниқлик ва ноаниқлик формалари мавжуд. Ноаниқлик формаси -и аффикси билан ҳосил қилинган. Бу аффикс ўзбек тилига тожик тилидан ўтган бўлиб, эроншуносликда «ёйи вахдат» (бирлик ёйи) деб аталади. Масалан, «Карам (саховат) бир жафāкашның шиддати (қийинчилик) йукин күтәрмәкдүр ва аны ул суубатдын (қийинчилик) еткәрмәкдүр» (Маҳбуб-ул қулуб) Бу ўринда ноаниқлик маъноси аналитик усул билан яъни сўз олдига бир сўзини келтириш билан ҳосил қилинган. Ринди харāбāтийки (айш-ширатдан сөзини тортмайдиган), май ычмақ билә отар авқāти, ҳубāбдек (кўпикдек) бāда ҳавāси башыда сурāҳидек (шаробдан) баш қойар ери сāғар (қадақ) қашыда дайрда (майхона) ҳар қайанки базме көрүб, сабукашлик (май ташиш) василаси

www.arxiv.uz (воситаси) билә өзин еткуруб («Маҳбуб-ул қулуб») «Бу тāифадын агар қары дадактурки (дадак-оқсоч) йасалурға рāғибдур (мойил) ва агар арпае алмас эшәкдүр, нақшын афсāру жулға (тўқим) тāлибдур (муҳтож) жумлаларидаги базм, арпа сузларига форсча ёйи ваҳдат қўшилиб ноаниқликни билдирган. Ёйи ваҳдат тарихан қадимги форс тилида «бир» сўзи маъносида қўлланувчи «айва» сўзидан келиб чиққан бўлиб, ҳинд-европа тилларидаги ноаниқликни кўмакчиси (артикли) (немисча lih, lihe инглизча а, ап, французча ип, ипе) билан ўзакдошдир. «Айва» сўзи қадимги форс тилида отдан кейин қўлланиб, унга бирлик, ноаниқлик маъносини берган. Чунончи, «бир шоҳ» дейилмоқчи бўлса, «хилоётия айва» дейилган. Мана шу ёйи ваҳдат эски ўзбек тилига ҳам ўтиб, олий услубда ноаниқлик маъносини англатган. Бу аффикс Навоийнинг «Меҳрибоне топмадим» ғазалида айниқса равшан кўринади. Аниқлик формаси дарий тилидан ўзлаштирилган «ёйи ишорат» деб аталувчи аниқлик аффикси -и билан ифодаланган. Бу аффикс ҳозирги ўзбек тилида нимаики сўзидагина сақланиб қолган. «Ёйи ишорат»ноаниқлик аффикси «ёйи ваҳдат»дан график ифодаси жиҳатидан ҳам, талаффузда ќ ам фарқ қилмайди. Ёйе ишорат ҳам урғусиз чўзи š и каби талаффуз қилинади. Бу аффикс шаклан ёйи вахдатга ўхшаса ҳам, ўзича мустақил аффикс бўлиб, тарихан ва маъно жиҳатидан ундан тамомила фарқ қилади. Ёйи ишорат қадимги форс тилида мустақил сўз-кўрсатиш олмоши «айва» сўзидандир. Бу кўрсатиш олмоши аста- секин ихчамлашиб дарий тилининг ўзидаёқ - и шаклини олган: Шайхи рийāий (риёкор) жилванāмāйи мисидур а лт ы н бил ә рукаш, т а ши хушнамаг а ичи нāхаш . («Маҳбуб-ул қулуб»). « қанāат чашмандур ким ...» («Маҳбуб-ул қулуб»). Бу ўринда шундай мис (аниқ), шередай чашма (булоқ) деган маъно англатилади. Муаннас аффикси -а (женский род).

www.arxiv.uz Навоий тилида араб тилидан ўзлаштирилган хотин-қизлар жинсини билдирадиган -а аффикси кенг қўлланган: салита (уятсиз қиз), қабиҳа, майх ў ра, бадкāра ва бошқалар. Кўплик формаларида. Арабча флектив формалар қўлланган: ҳāл-аҳвāл, фақир-фуқарā, китāб-кутуб, муаллимун-муаллимуна, āриф-āрифин, ва бошқалар. Икқилик аффикси -айн луғатайн, кавнайн (икки дунё) кāтибайн (икки кāтиб) ва ҳ.о. Булардан ташқари кўп сонли сўз ясовчи арабча ва форсча сўз ясовчи аффикс ва формантлардан фойдаланилган. Айтиб ўтилгандек, Навоий тилида араб-форс тилларининг сўз ва иборалари кўп учрайди. Шуниси характерлики, бундай элементлар фақатгина дабдабали услуб талабига кўра эмас, балки бундай сўзларнинг кўпчилиги маънони кучайтириш, образни ва поэтик таъсирчанликни ошириш учун ҳам қўлланган. Навоий қўллаган арабча-форсча сўзларнинг маълум қисми адабий тилда кенг ўзлашган ва асрлар оша ҳозирги замон тилида ҳам туб сўзлар қаторига кириб кетгандир. «МУҲОКАМАТ-УЛ-ЛУҒАТАЙН» АСАРИ Алишер Навоий «Чор девон», «Хамса», «Маҳбуб-ул қулуб», «Мажолис-ун нафоис», «Мезон-ул авзон» каби асарлари билан ўзбек адабий тилини практик жиҳатдан исботлаган бўлса, «Муҳокамат-ул луғатайн» асарида уни назарий жиҳатдан тушунтириб берди. Шу жиҳатдан унинг мазкур асари зўр илмий қимматга эгадир. «Муҳокамат-ул луғатайн» Навоий ҳаётининг сўнгги йилларида ёзилгандир, яъни ҳижрий 905, мелодий 1499 йилда ёзилган. Асарда туркий (ўзбек) тил билан сорт (форс-тожик) тилини муҳолса қилади. Асар муаллифи ҳақидаги кириш сўзидан бошланади. Бунда аввало тилнинг мазмуни, шакли ҳақида гапириб, унинг бирлигини, яъни тил шакл, мазмун жиҳатдан бир бўлгандагина ўз вазифасини ўтай олишлигини айтади. Сўнг инсон тилининг вазифаси ҳақида сўзлаб, бунда араб тилининг аҳамиятига алоҳида эътибор беради. Сўнгра тилнинг келиб чиқиши ҳақида фикр юритади.

www.arxiv.uz Бу соҳада Навоий замонасида ҳукмрон бўлган ислом охолостикасига асосланади. Шунга кўра унинг фикрларида илмий ҳақиқатдан кўра афсона кучлироқ сезилади. Тилларнинг келиб чиқишини Нуҳ пайғамбарнинг умумжаҳон тўфонида ёлғиз қолиши ва тилларнинг манбаини унинг ўғиллари Яфас, Хом, Сом номлари билан боғлайди. Навоийнинг бу қараши қадимги грек фалсафасида ҳам, Ислом фалсафий-тарихий асарларида ҳам кенг тарқалган эди. Навоий эса улардан унумли фойдаланган. Шундан кейин туркларнинг келиб чиқиши, туркий тилнинг хусусиятлари, унинг сорт (тожик) тили билан муносабати, баъзи ўринларда туркий тилнинг орқаллиги ҳақида фикр юритади. Бунинг исботи сифатида туркий тилдаги синоним, омонимларнинг тараққий топганлигини келтиради. Умуман, Навоийнинг мазкур асарида олға сурилган асосий ғоялар қуйидагилардан иборатдир: 1. Ўзбек тилини форс-тожик тили билан чоғиштириб, унинг форс тилидан қолишмаслигини кўрсатиб, ўзбек тилида асарлар ёзишга бошқаларни ҳам чақиради. 2. Навоий икки тилни чоғиштирар экан, ўзбек тили луғат бойлигининг устунлигини кўрсатди. Асарда 100 та феъл келтирилиб анализ қилинади, шунингдек, ўзбек тилининг бошқа лексик қатламларида, яъни қушчилик, чорвачилик, кийим-кечакка оид кўпгина сўзларнинг ривож топганлигини исботлаб беради. Шунинг учун ҳам туркий тилни у хазина деб атайди. Лекин бу хазинанинг атрофини, Навоий тили билан айтганда, «илонлар» ва «тиконлар» ўраб олган. Навоий ана шу сўзларни «илон ва тиконлар»дан тозалаб ўз асарида қўллар ҳамда бу ишга бошқаларни ҳам чақиради. 3. Икки тилни қиёслар экан, Навоий ўзбек тилининг сўз ясалиш борасида устун эканлигини намойиш қилди. Бунда -чи ва -вул аффиксларининг сўз ясаш роли, айникса, буюк эканлигини кўрсатади. 4. Грамматик формаларнинг ҳосил қилинишида -ш, -т, -л Аффиксларининг аҳамияти ҳақида ҳам қимматли маълумот беради. Масалан, Биргалик нисбат ҳосил қилувчи аффикс ҳақида шундай дейди: Аммā

www.arxiv.uz күлмитрәк калимāтни адā қылалы: араб тилиниң сарфий истилāҳиның абвāбида бир бāбдирки, аңа муфāала бāбы от қуйуптурларки лафз бир мазкур болур, аммā икки киши феълига муштамилдирки (ўз ичига олувчи), бир навъ вāқеа болғай. Андақки, «муāзара»(мунозаралашиш, тортишиш, қарши келиш) ва «мушāарā (шеър айтишиш)», «муқāбал»(қарши келиш) ва «муҳāкама» (гаплашиш) ва кулмей бāбдур ва мунда азим вафāид (фойдали) ҳāсил. Ва фāрсигўйлар мунча фасāҳат ва балāғат даъвāсы билә бу фāйдадын маҳрум. Аммā түрк булағасы ва фāйдаға маарруҳ қилибдурлар ва масдарға бир иш ҳарфи илҳāқ қылмақ билә ул мақсудны тапыбдурлар. Андақки, «чапышмақ» ва « тапышмақ» ва «қучушмақ» ва «опушмақ» ва бу шое лафздур (А.Навоий.Танланган асарлар. 14-том. Ъ, 1967й, 116-бет) З.Ўзбек тилининг тарихий фонетикасига доир қимматли фикрлар мавжуд: вов ҳарфининг тўрт хил (ундош билан беш хил) талаффуз қилиниши, ёйнинг уч хил (и,и,е) талаффуз қилиниши ҳақида фикр юритади. 5. Омонимлар ҳақида шундай дейди: « Ва көк лафзыны ҳам неча маъни билә истеъмāл қылурлар. Бири көк-āсмāнны дерләр. Йана көк āҳангдур. Яна көк тегрәдә көкләмдүр. Йана көк қадағны дерләр, йана көк сабза ва олангны дағы дерләр » ва ҳ.о. 6. Ўзбек тилининг юқоридаги имкониятларини исботлашда Навоий форс-тожик тилини ҳеч вақт камситмайди, балки унга хҳрмат билан қарайди. «Муҳокаматул-луғатайн»да Навоийнинг диалогик карашлари ўзининг ёрқин ифодасини топган. Навоий тил масалаларига тилшунос сифатида эмас, балки адабиётшунос сифатида ёндошган. Бу асари билан ўзбек адабий тилини назарий жиҳатдан ишлаб чиқиш зарур эканлигани ўртага ташлаб, бу масалани ҳал қилмасдан туриб, адабий тилни яратиш ва уни ривожлантириш масаласи билан шуғулланиш мушкул эканини таъкидлайди. Шу жиҳатдан «Муҳокаматул луғатайн» ўзбек адабий тилининг балоғатга стишида ва етиштиришида у нинг кейинги тараққиётида муҳим аҳамиятга молик бўлди.

www.arxiv.uz Адабиётлар 1. А.Ю. Якубовский « К вопросу об этногенеза узбекского народа » 2. А.К.Баровков. « Алишер Навоий как осно в оположеник узбекского литературного яз ык а » , сб . Алишер Навоий М-Л, 1946 3. А.К.Баравков « Бадое-ул-луғат » , М, 1961 4. С.Е.Малов. « Мир Алишер Навои и история тгорских литератур и яз ы ков средней и Центарльной Аз и и » , М-Л, 1974 5. К.К. Юдахин . « Материал ы к вопросу о звуквом соситаве чагатайского яз ы ка » , « Культура и письменность Востока » , КН. IV , Баку, 1920 6. А.Усманов. « Муҳокаматул-ул-луғатайн » Алишер Навои, Т. 1948 7. А.М. Шербак. « Грамматика староузбекского яз ы ка » , М-Л, 1962. 8. А.М.Шербак. « К истории образования узбекского национального яз ы ка » , ВЯ, 1954, 9. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Миллий узбек адабий тили

Хозирги узбек адабий тили вокализми

Хозирги узбек адабий тили ёзув тизимлари

Алишер Навоий ва нутқ маданияти

Хозирги узбек адабий тили курсининг объекти, максади ва вазифалари