Мустакиллик йилларида ижтимоий лингвистика - Tilshunoslik - Referatlar

Мустакиллик йилларида ижтимоий лингвистика

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.5 KB

Ko'chirib olish

Мустақиллик йилларида ижтимоий лингвистика Режа: 1. Ўзбек тили-Ўзбекистон Республикасининг давлат тили. 2. Ўзбек тилининг халқаро майдондаги мавқеи 3. Ўзбекистонда ижтимоий тилшунослик масаласидаги саъйи ҳаракатлар.

Мамлакатимизнинг истиқлолга эришиши ўзбек халқининг маданий- маънавий ҳаётида улкан ижобий ўзгаришларнинг юзага келишига сабаб бўлди. Истиқлол туфайли миллий қадриятларимиз тикланмоқда. Халқимизнинг маънавияти, маданияти, ахлоқий эътиқодлари, миллий руҳ ва янги мазмун билан тўлмоқда.Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов «Халқнинг миллий маданияти ва ўзига хослигини ифода этувчи восита бўлмиш ўзбек тилини ривожлантириш, бу тилнинг давлат мақомини изчил ва тўлиқ рўёбга чиқариш» давлат аҳамиятига молик эканлигини таъкидлаган эди. Дарҳақиқат, ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши ҳаётимиздаги энг муҳим ўзгаришлардан бири бўлди. Негаки, асрлар давомида амалга ошмаган халқимиз орзуси рўёбга чиқди. Бир пайтлар оила, кўча ва оддий сўзлашувда ишлатилиб келинган ўзбек тили эндиликда дунё миқёсидаги йирик анжуманларни ўтказиш даражасидаги тил сифатида майдонга келди. Хўш, бунинг туб моҳияти нимада? Албатта, тил халқ ва миллатнинг кўзгуси. У ҳар бир халқнинг ва миллатнинг яшаш тарзини, ижтимоий муносабатлардаги ўрнини, турмушини, урф-одатларини ўзида намоён этади. Шундай экан, ўзбек тили ўзбек халқининг ижтимоий ҳаёт тарзини акс эттиришда муҳим аҳамият касб этиб келмоқда. Холбуки, Ўзбекистонда истиқомат қилаётган ҳар бир шахс ўзбек тилининг имкониятларидан тўла-тўкис фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлдилар. Демак, ирқидан, миллатидан, ёши ва жинсидан қатъий назар ўзбек тили шу она заминнинг барча кишилари учун ўз она тиллари сифатида ҳисобланиб келингани диққатга моликдир. Мустақиллик йилларининг дастлабки кунларидан бошлаб ўзбек тилининг имконият доираси янада кенгайиб борди. Хусусан, унинг ижтимоий тил фактори сифатидаги мавқеи ошиб бормоқда. Кейинги йилларда жаҳон тилшунослигида (инглиз, немис, француз, рус) бўлгани каби ўзбек тилининг барча сатҳлари бўйича кўплаб илмий изланишлар қилинмоқда, дарслик, қўлланмалар ҳамда мақолалар яратилмоқдаки, бунинг ўзи ўзбек тилининг тараққиётига сезиларли таъсир қилмоқда. Хусусан, ижтимоий лингвистика соҳасида олиб борилаётган

кўпгина тадқиқотлар ўзбек тили тараққиётидаги муҳим ва долзарб масалалар сирасига киради. Дарҳақиқат, Ўзбекистон кўп миллатли мамлакат бўлиб, юртимизда истиқомат қилаётган ҳар бир миллат ва ҳатто кичик этник гуруҳлар ҳам унинг равнақи йўлида ўз куч-қудратларини сарфлаб келишмоқда. Хусусан, давлатимизнинг олий таълим ва ўрта махсус билим юртларида ҳамда коллеж ва лицейларда ўзбек тилини ўқитиш ва ўргатиш ишлари билан боғлиқ масалалар амалга оширилиб келинмоқдаки, бу ҳам Ўзбекистонда ижтимоий лингвистика фанининг ролини ошиб бораётганлигидан далолатдир. Бугунги кунда ўзбек тили мамлакатимиздан ташқари кўпгина давлатларда ўқитилиб, ўргатилиб келинмоқда ва бу борада ҳамкорликлар қилиняпти. Хусусан, АҚШ, Германия, Россия каби давлатларда ўзбек тилини ўрганишга қаратилган ишлар ҳамда шу нуфузли мамлакатларда ўзбек тили марказларининг ташкил этилиши бунга яққол мисолдир. Шу билан бирга, Ўзбекистонда ижтимоий тил, тил қурилиши ва тил сиёсатида муҳим ўрин эгаллаётганлигини ҳам алоҳида уқтириб ўтмоқ лозим. Айниқса, ўзбек тилининг давлатимиз институтларида ўқитилиши ва ўргатилиши ёшларга тил ва тафаккур, тил ва диний ақидалар, тил ва ёш, тил ва жинс ҳақида тўла- тўкис маълумотларга эга бўлишида муҳим кўмак вазифасини ўтаб келмоқда. Куни кеча, яъни мустақилликка қадар асрлар давомида боболаримиз, авлод- аждодларимиз томонидан айтиб келинган миллий урф-одатларимизга дахлдор бўлган чиройли сўзлашлар таъқиқланиб келинди. Масалан: озиқ- овқат истеъмол қилгандан сўнг омин дейишнинг ўзини қоралаш, ёки «Ассалому-алайкум» деган кишига нисбатан ҳам ёмон кўз билан қарашлар мавжуд эди ва аксинча, улар ўрнида ўша Оврўпоча муносабатларда бўлиш маъқул деб келинди. Эндиликда булар ўрнида ўша асрий қўлланилиб келинган ўзимизнинг анъаналаримизга асосланмоқдамизки, бу эса ижтимоий тилшунослик фанининг мавқеини мустаҳкамлаш йўлидаги дадил ҳаракатлардир. Ўзбекистонда мустақиллик йилларида ижтимоий тилшунослик масаласида

қилинаётган саъйи ҳаракатлар тил ва жамият ўртасидаги муносабатларнинг умумлашувида муҳим аҳамият касб этиб келмоқда. Ўзбек тилининг жамият тараққиётидаги ўрнини белгилаш, унинг ижтимоий вазифани бажаришдаги муҳимлигини аниқлаш ҳам ижтимоий тилшуносликнинг ўзига хос хусусиятларидан биридир. Айниқса, инсоннинг лисоний хулқи, ижтимоий ҳаётда унинг тил материалларидан, сўз ишлатиш жараёнидан фойдаланиш жиҳатлари ҳам ижтимоий лингвистика аспекти доирасидаги масалалардан биридир. Бугунги кунга келиб, мамлакатимизда ижтимоий лингвистика фани ўзининг предметига эга бўлиши билан бирга яхлит фан сифатида шаклланмоқда. Шундай бўлса-да, мамлакатимизда ижтимоий лингвистика фанини ривожланиши учун айрим муаммолар ҳалигача ўз ечимини топгани йўқ. Бу фаннинг юртимиздаги тараққиёти йўлида анчагина ишлар қилинмоғи лозим. Хусусан, Ўзбекистонда ижтимоий лингвистика фанининг муҳим вазифалари сифатида қуйидагиларни бажариш мақсадга мувофиқдир. 1. Ўзбек тилининг ижтимоий мавжудлигини аниқлаш; 2. Ўзбекистонда билингвизм ва кўп тиллиликнинг ижтимоий хусусияти; 3. Ўзбек тилининг (нутқий) вазиятлари типологияси 4. Ўзбек миллий ва адабий тили ҳамда уларнинг ижтимоий вазифасини бажариш каби масалаларни тадбиқ этиш лозим. Замонавий социолингвистиканинг энг муҳим хусусиятларидан бири шундаки, у тилшунослик ва социологияга хос занжирсимон боғланиш ҳосил қилмасдан, уларнинг ягона назария, ягона объект тушунчасининг бирлиги ҳамдир. Тилнинг жамият ҳаётидаги ўрни, унинг жамият тараққиётига кўрсатадиган таъсири социологлар, этнографлар каби соҳа вакиллари учун тадқиқот манбаидир. Ўзбекистонда ижтимоий лингвистика фанининг тараққиётига муҳим аҳамият касб этади дейиш мумкин. Хуллас, юқоридагиларга асосланиб, Ўзбекистонда ижтимоий тилшунослик билан боғлиқ айрим масалаларни бажармоқ лозимлигини таъкидламоқчимиз:

1. Ўзбек тилининг ижтимоий муносабатларда ижтимоий-тарихий фактор сифатидаги ўрнини белгилаш. 2. Ўзбекистонда ижтимоий тилшуносликнинг ҳудудий диалектлар орқали белгиланиши. 3. Ҳозирги пайтда ўзбек тилининг Ўзбекистондаги барча миллат ва элатлар учун марказий ядро сифатидаги ўрни. 4. Ижтимоий тилшуносликнинг мустақил мамлакатимиз тараққиётидаги ўрнини белгилаш. 5. Ўзбекистонда ижтимоий лингвистика масалаларидан келиб чиққан ҳолатда, унинг тил сиёсатидаги ўрнини аниқлаш кабилар ҳозирги ўзбек ижтимоий лингвистикасининг асосий қонуниятларини ўрганишимизга асос бўлади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Жирмунский В.М. Вопросў социальной лингвистики. -М. :Наука, 1969. 2. Ларин.Б.А. История русского язўка и обҳее язўкознание: -М: Просвеҳение, 1977. 3. Мўминов С.М. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари. ДД.-Т.2000. 4. Никольский Л.Б. О предмете социолингвистики // Вопросў язўкознания. -М.: 1974. 5. Никольский Л.Б. Синхронная социолингвистика.-М.: Наука.1976. 6. Кожин А.Н Литературной язўк Московской Руси. -М: 1984. 7. Степанов Г.В. Типология язўковўх состояний и ситуаций в странах романской речи. -М.: Наука, 1976 8. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Ижтимоий лингвистика фанининг текшириш усуллари

Мустакиллик ва демократик жамият курилишининг «Узбек модели»

Тил - ижтимоий ходиса

Лингвистик типология

Тарихий-ижтимоий тилнинг босқичлари