Мустакиллик ва демократик жамият курилишининг «Узбек модели» - Tilshunoslik - Referatlar

Мустакиллик ва демократик жамият курилишининг «Узбек модели»

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

Мустақиллик ва демократик жамият қурилишининг «Ўзбек модели» Р е ж а : 1. Мустақиллик ва демократик жамиятга ўтишнинг ўзаро муштараклиги. 2. Демократик жамиятга ўтиш моделининг турли-туманлиги 3. Инсон эркинлиги ва манфаатларининг устуворлиги.

Мустақиллик эълон қилинган йил ва кун кўпмиллатли халқимиз ҳаётида тенги йўқ қутлуғ сана ҳисобланади. Шу тарихий санадан бошлаб, янги мустақил миллий ва замонавий давлатчиликни шакллантириш, унинг миллий тараққиёт стратегиясини белгилаш вазифаси кўндаланг бўлди. Маълумки, у ёки бу давлатнинг умумжаҳон тизимида эгаллаб турган мавқеини белгилаш учун кўп йиллар мобайнида ўша мамлакатнинг аҳолиси, ҳарбий имконияти, ижтимоий инфратузилмаси ва алоқа воситалари ҳамда географик жойлашиши ҳисобга олинган. XXI асрга келиб ер юзида шунчалик улкан силжишлар содир бўлдики, эндиликда, бу тўртта кўрсаткич давлатнинг жаҳон сиёсатида тутган ўрнини белгилашда бирдан-бир асос бўлмай қолди. Ер курраси бугун ҳар доимгидан кўра мураккаб ва таҳдидлидир. Шу боис бундай пайтда дунёда ўз ўрнини белгилаш йўлида бекаму кўст иш олиб бориш зарур. Агар мустақиллигимизнинг дастлабки пайтларини кўз ўнгимизга келтирсак, бу мураккаб даврда ўз ўрнимизни аниқ белгилаш жараёнида баъзан ноаниқликлар билан тўқнаш келган пайтлар ҳам бўлди. Бу табиий. Аммо кейинги тараққиёт йилларида Ўзбекистон ўз манфаатлари хавфсизлигини таъминлаш борасида зарур хулосалар чиқариш ва улкан марраларни қўлга киритишга эришди. Бу ўз навбатида халқаро миқёсида Ўзбекистоннинг обрў-эътиборини оширди. Ўзбекистон тажрибаси шуни кўрсатадики, у ёки бу мустақил давлатнинг жаҳон сиёсат майдонидаги ўрнини бошқа биров белгилаб бермайди. Бу йўлда жиддий муаммоларга эътиборини қаратган ва пайдо бўлган барча саволларга жавоб топ- ган ҳолда дунё воқеаларининг шиддатли ўзгаришларига давлатнинг ўзи ҳар доим тайёр туриши керак. Мамлакатимиз Президенти Ўзбекистон фуқароларининг ҳар бири учун олий неъмат бўлган мустақиллик тўғрисида сўз юритар эканлар, уни жамият ривожининг асоси, бугунги ва узоқ истиқболдаги тараққиётимизнинг шарти, барча ислоҳотларимизнинг мезони ва ниҳоят, барчамиз амал қиладиган бош тамойил деб атади.

Миллат фаолиятининг ўзаги бўлган мустақиллик жамият аъзолари олдига муттасил янги-янги вазифаларни қўйиб боради ва бажарилишини талаб қилади. Тараққиётнинг ҳар бир босқичи-бу муаммолар ва уларни бартараф этиш йўлидаги янги вазифалар демакдир, деб таъкидлайди давлатимиз бошлиғи. Катта ва кичик миллатлар, давлатлар ва қолаверса, халқаро ҳамжамият тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, вужудга келган муаммолар ечимида сусткашлик қимматга тушиши мумкин. Зотан, ҳар қандай муаммо бошқа қатор хавф-хатарларни келтириб чиқарадики, бу ўз навбатида, ҳар қандай давлат тараққиётини анча жиддий мураккаблаштиради. Демак, мамлакат тақдири учун масъулликни ўз зиммасига олган ҳокимият тузилмасин бу борада бир нафас ҳам беғамликка йўл қўя олмайди, доимо уйғоқ ва ҳаракатда бўлиши лозим. Мустақиллик-том маънода инсон эрки, озодлиги ва ҳақ-ҳуқуқлари билан боғлиқ бўлган улкан қадрият. Ҳар қандай мустақил давлат ўзини сиёсий мустақиллигини бевосита фуқаролар тақдири билан боғлиқ бўлган эркин жамият ва озод шахс тимсолида кўрсатмоғи лозим. Кўриб турганимиздек, мустақиллик миллий тараққиёт йўлини эркин танлаш учун беқиёс имконият яратдики, бу нуқтаи назардан мустақилликни демократия учун шарт-шароит деб ҳисобласак бўлади. Бундай тарихий пайтларда бугун ва келажак бир-бирига чамбарчас боғлиқ икки муаммонинг аниқ ечимига бориб тақалади. Биринчидан, у-демократия борасида жаҳон халқлари тажрибасини олиш ва иккинчидан, ундан омилкорлик билан боғлиқ вазифаларни хал қилиш керак. Улардан бири, яъни жаҳон демократик тажрибасидан фойдаланиш масаласи ниҳоят даражада мураккаб, миллатдан улкан интеллектуал ва руҳий қудратни талаб қилишни инобатга олиш алоҳида аҳамиятга эга. Зеро, бу масала бевосита миллатнинг демократияни жамият тараққиётининг муҳим воситаларидан бирига айлантириш қобилияти, салоҳияти билан ўлчанади. Демак, Ўзбекистонда бу масала қандай ечимини топди ва унда

Ўзбекистоннинг ҳиссаси қандай бўлганлигига эътиборни қаратиш фойдадан холи эмас. Маълумки, ўзида дунё тажрибасини мужассамлаштирган жамиятни идора этиш услуби сифатида демократик инсоният тараққиётига беҳисоб ҳисса қўшди ва ўзининг афзаллигини ҳар доим исбот қилиб келган. Лекин бу уни шунчаки қандай бўлса шундай Ўзбекистонга тадбиқ этсак бўлаверади дегани эмас. Бу муаммони муваффақиятли ечиш учун миллатнинг ақл- заковати иш бериши зарур эди. Хўш муаммо нимада? Муаммо шундаки, давлат ёки миллат умрбоқийликка йўғрилиши учун аҳолиси ва яшаш жойларидан ташқари, ўзига хос ва мос урф-одат ва ахлоқ қонунлар мажмуаси, бош қомус, яъни Конституция ҳамда уларга таяниб тузилган миллий бошқарув услуби яъни давлатчилик ва ҳаёт тарзини шакллантириш шарт. Демократияга нисбат қиладиган бўлсак, муваффақиятли фаолият юритиш учун Ўзбекистон айнан шу юқорида келтирилган омиллар билан ҳамоҳанглик касб этиши зарур эди ва шундай бўлди. Натижада демократия Ўзбекистон учун назариядан амалиётга ёки мавҳумликдан «ўзбекистон модели»га ўйланди. Қизиғи шундаки, миллий давлат бу ерда, яъни сиёсий муқобилсизлик вазиятини бошидан кечирган. Демократиянинг Ўзбекистон учун мақбул бошқарув услубига айланиши учун ҳисобга олиниши зарур бўлган социомаданий хусусийликлар эса, вазминлик, бағрикенглик, ўзаро ва мурувват, инсофлилик, атроф-муҳитга фалсафий муносабат, донолик, ўз қарори ва аждодлар ўгитига содиқлик ва жамоачилик кўникмаларидан таркиб топади. Демократиянинг «Ўзбекистон модели»нинг юртимизда равнақини таъминлаш учун, қолаверса географик жойлашув, унга монанд ҳолда асрлар оша шаклланган хўжалик юритиш воситалари ва кўникмалари ҳамда инсонлараро алоқалар ҳам ҳисобга олишни тақозо этади. Ана шундагина, демократия халқимизга беминнат хизмат қилиши мумкин. Мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ Ўзбекистонда «ислоҳотлар ислоҳот учун эмас, ислоҳот инсон учун» тамойили илгари сурилди ва у

изчиллиги билан амалга оширилди, яъни ҳар қандай ислоҳот, янгиланишлар энг аввало инсон онги ва тафаккури қалби ва туйғулари орқали амалга ошириилмоғи лозим. Бунинг учун дастлаб одамларни ислоҳотларга тайёрлаш, унга бутун имкониятларини рўёбга чиқариш учун шароит яратиш, эркинлик бериш зарур эди. Бу ўз-ўзидан жамиятни эркинлаштириш, демократик тамойилларни чуқурлаштиришни тақазо этади. Ана шу жиҳатларни назарда тутиб, Президент И. Каримов «Демократик ўзгаришлар ва янги демократик жараёнларни бошқаришни ва ҳаётга тадбиқ этишни уларни ҳимоялашни жамиятнинг ўзи англамоғи даркор»-деган эди. Ана шу нуқтаи назардан қараганда Ўзбекистон танлаган йўл инсон манфаатлари тўла ҳимоя қилинган, унинг эрки, озодлиги ҳар томонлама ҳуқуқий кафолатланган фуқаролик жамиятини шакллантириш йўлидир. Айтиш жоизки, Ўзбекистон тарихий тараққиёт тақазоси туфайли пайдо бўлган имкониятдан шу тариқа фойдаланди. Бу албатта, инсон онги ва тафаккуридаги мутелик ва тобелик руҳиятини ўзгартириш, турмуш тарзини янгилаш орқали очиқ жамиятни вужудга келтиришнинг яхлит ва тўлақонли тизимини ишлаб чиқишни, мазкур тизимни ижтимоий амалиётга йўналтириш йўриқларини барпо этишни тақазо этмоқда. Ўзбекистон фуқаролик жамиятини барпо этиш йўлида инсон онги ва қалби билан боғлиқ бўлган, уни ислоҳ қилиш, «янгилаш, маънавий-руҳий «таъмирлаш» каби сермашаққат йўлдан борди. Бу жуда катта сабр-бардош, сиёсий қудрат, сиёсий маданият ва сиёсий ирода талаб этадиган ижтимоий заруратдир. Президент И.А.Каримов «аҳолимизнинг сиёсий фаоллиги ҳали замон талаблари даражасида эмаслигини, ҳамон суст эканлигини қайта-қайта айтишга тўғри келмоқда. Тан олишимиз керак: эски андозалардан тўлиқ қутила олмаяпмиз. Барча муҳим қарорлар юқоридан қабул қилиниб, бизларни бор-йўғи итоатли ижрочиларга, баъзан ўйланмай қабул қилинган қарорлар қурбонига айлантирган маъмурий-буйруқбозлик, мустабид тузум иллатлардан жудо бўлишимиз қийин кечяпти», -деган эди. Бу жамиятни

эркинлаштириш ва шу асосда демократик жараёнларни чуқурлаштиришда энг катта ғов бўлаётган ижтимоий-сиёсий, маънавий-маърифий ҳолатлардан биридир. Миллий сиёсий маданиятнинг йўналиши, сиёсий онг даражаси жамият ҳаётида инсон иштирокининг қандайлигини белгилайди. Зотан, сиёсий маданият ва сиёсий онг юксак бўлган жойда одамлар ҳокимият ишида фаолроқ иштирок этишади. қарорлар қандай қилиниши, унинг ижроси қандай назорат қилинаётганлигини кузатиб боришади, муносабат билдиришади. Ўз ҳаётларига дахлдор бўлган маъмурий тадбирларга бефарқ қарашмайди. Аксинча, уларни тайёрлашда иштирок этишади, натижада қарорлари ижроси учун ўзлари манфаатдор сифатида маъсулиятни ҳис қилишади. Президент И.А.Каримов аҳолининг сиёсий фаоллигини кучайтириш, жамиятда манфаатлар ва қарама-қарши кучлар ўртасида мувозанатни таъминлайдиган кучли меҳанизмларни шакллантириш зарурлигига алоҳида эътибор бериб келмоқда. Бу механизм энг аввало, жамиятни эркинлаштириш орқали одамларнинг сайловларга муносабатни ўзгартиришни, яқин ўтмишимизга хос хусусият бўлган сохта сайловбозлик ва сиёсий ўйинлардан воз кечишни тақозо этади. Одамлар ўз манфаатлари ва мАқсадларини амалга ошириш, ҳақ-ҳуқуқлари ҳимоя қилиш учун сайловларда иштирок этиш зарурлигини англай бошладилар. Сайлаш ва сайланиш ҳуқуқи ҳар бир фуқаро сиёсий фаоллигини, жамият тараққиётига даҳлдорлигини белгиловчи омил сифатида намоён бўлмоқда. Ўзбекистонда сайловлар ўтказишнинг демократик тамойиллари жаҳон сайлов ўтказиш тажрибалари асосида дунёга келди ва шакилланмоқда. Фуқаролар эса уни тўла-тўкис қўллаб қувватламоқда. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш, унинг эҳтиёжларини қондиришда давлат қурилиши, бошқарув тизими ва жамиятни эркинлаштириш алоҳида аҳамиятга эга. Бу борада Президент И.А.Каримов мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ мамлакатнинг стратегик

мақсадларини аниқ ва равшан ифодалаб берди ва давлат ваколатларини аста- секинлик билан, босқичма-босқич нодавлат ва жамоат ташкилотлари зиммасига ўтказиш, фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш органларининг ролини ошириб бориш орқали демократик жараёнларни чуқурлаштириш зарурлигини айтган эди. Ана шу тамойилнинг ўзи фуқароларнинг бир жиҳатдан эркинлиги ва озодлигини таъмин этса, иккинчи томондан ўз ҳаётларини изга солишга, демакки, жамиятни бошқаришга иштиёқини кучайтиради. Шахс ўзини жамият ҳаётининг ҳамма соҳаларига дахлдор, унинг олдида-бурчли ва масъулиятли эканлигини англаб боради. Бу мамлакатда амалга оширилаётган сиёсий, иқтисодий ва ҳуқуқий ислоҳотлар сингари инсонни «ислоҳ» қилиш, янги жамият фуқаросини шакллантириш, эски тузумда туғилиб, дунёқарашлари чекланган инсонни «янгилаш», тасаввурини кенгайтириш сингари «инсоний ислоҳотлар»нинг самарасини кўрсатади. Президент И.А. Каримов тараққиётнинг Ўзбекистонга хос ва мос тамойилларни ишлаб чиқар экан, аввало, яратилажак жамият қандай бўлишига эътибор беради ва Ўзбекистонда бунёд этиладиган жамият барча «изм»лардан холи ва у қандай номланишидан қатъи назар, адолатли, халқчил, инсонпарвар жамият бўлмоғи лозим эканлигига алоҳида урғу беради. Шунинг учун ҳам, мамлакат ички ва ташқи сиёсатининг асосий йўналишлари пировард натижада чинакам мустақил Ўзбекистонда янги, адолатли жамият барпо этишга қаратилди. «республикада собитқадамлилик билан халқчил, адолатли жамиятни бунёд этиш-бош вазифадир»,-деб уқтиради Президент. Бу борадаги фикрини давом эттириб у «Ўзбекистон келажаки буюк давлат. Бу-мустақил, демократик, ҳуқуқий давлатдир. Бу инсонпарварлик қоидаларига асосланган, миллати, дини, ижтимоий аҳволи, сиёсий эътиқодларидан қатъи назар, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаб берадиган давлатдир. Халқ давлат ҳокимиятининг манбаидир»,-деган қоидани илгари сурди.

Ижтимоий ҳаёт, мамлакатда ҳаёт, мамлакатда юз берадиган жиддий ўзгаришлар ва инсон ҳаёти дахлсизлиги омилининг чуқурлашуви шахснинг давлат ва жамиятга бўлган муносабатларига доир янгидан-янги муаммоларни келтириб чиқаради. Одамлар эса ана шу муаммоларни бирин-кетин ҳал этиш жараёнида ўз эрки ва ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя бораверади. Жамият тараққиётига мос равишда аҳоли «тарбияланиб», шаклланиб, баркамоллашиб боради. Айни пайтда биз худди ана шундай жараёнларни бошдан кечираяпмиз. Юқоридаги хулосалардан келиб чиқиб Прездент И. А. Каримов мамлакатнинг сиёсий, иқтисодий ҳаётини, давлат ва жамият қурилишини янада эркинлаштиришнинг янги концепциясини ишлаб чиқди. Унда қўйидаги масалаларга алоҳида эътибор берилди: -демократик институтлар фаолиятлари қўламларини кенгайтириш; -аҳолининг сиёсий фаоллигини кучайтириш ва сиёсий маданиятини ошириш; -жамиятда манфаатлар, турли хил қарашлар, сиёсий ва эътиқодий рақобатлар ўртасидаги мувозанатни таъминлаш; -жамоат бирлашмалрининг ҳозирги босқичдаги ижтимоий мавқеини ошириш; -сиёсий партиялар фаолиятини такомиллаштириш; -иқтисодий ҳаётни эркинлаштириш; -давлат қурилишини эркинлаштириш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш; -ҳокимият бўлиниши принципининг инсоният томонидан умумэътироф этилган тамойилларини амалда қўллаш; -давлат ҳокимияти органларининг ваколатини нодавлат ва жамоат ташкилотларига ўтказиш ва бошқалар. Ўтиш даврида кўп миллатли мамлакатда миллатлараро муроса муҳитини яратишнинг демократик тамойиллари катта ижтимоий-сиёсий аҳамиятга эга. Айниқса Ўзбекистондан 130 дан ортиқ миллат ва элатга мансуб турли дунёқараш ва турмуш тарзига эга бўлган аҳоли яшайдиган, 10

дан ортиқ диний конфессиялар фаолият кўрсатаётган мамлакатда ижтимоий муроса муҳитини яратиш фавқулодда муҳим аҳамият касб этади. Мазкур муаммо мусатқилликнинг дастлабки кунлариданоқ ҳал этилиши долзарб масала сифатида давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Дарҳақиқат, жамиятда турли диний ва ғоявий қарашдаги аҳоли табақалари интилишларини уйғунлаштириш, уларни мамлакат тараққиётини белгилайдиган ғоя атрофида бирлаштириб йўналтириш фавқулодда катта салоҳият тақозо этиши равшан. Айни чоғда умумий фикрларга келиш ҳар бир инсон эркинлиги, шахсий талаблари ва рағбатини бўғиш ҳисобидан бўлмаслиги ҳам зарур. Зеро, инсон илоҳий ва табиий қисматига кўра мутлақ бетакрор ҳодисадир. Абу Мансур ал-Мотуридий мазкур масалага алоҳида урғу бериб инсонга берилган муқаддас ҳуқуқлардан бири ихтиёрий танлов, меъёрий мувозанатга интилиш ва ҳақни ўз рағбатига кўра топа билиш салоҳияти эканлигини таъкидлайди ва «… барча амалларни, хусусан, меъёрлар, эътиқодлар, қоидалар, фаолиятларни Аллоҳ яратади, аммо уларнинг барчасини инсон танлайди ва ўз ихтиёри билан амалга оширади. Танлаш ва ихтиёр қилиш жараёнларида инсоннинг масъулияти, эътиқодий жавобгарлиги намоён бўлади»,- дейди. Дарҳақиқат, миллатидан, ирқидан ва дунёқарашидан қатъий назар мамлакат фуқароси ўз эҳтиёжларини қондириш учун барча имкониятларга эга бўлиши, ўз ҳаётини ихтиёрий танлов асосида йўлга қўйиши керак. Айни пайтда у жамиятда барқарорлик мувозанатини сақлаш, муросага келиш ва бир-бирини тушуниш, баҳсли томон далилларга адолат мезонлари билан ёндошиш, умумий ҳамжиҳатлик руҳини таркиб топтиришга ўз ҳиссасини қўшиши лозим. Ана шу ҳолатнинг ўзи жамиятдаги демократик тартиботнинг маънавий қиёфасини кўрсатади. Миллат ўз-ўзини англаш, маънавий тикланиш жараёнларида миллий маҳдудлик ва худбинликка йўл қўймаслиги муҳим аҳамиятга эгадир. Миллий уйғониш жараёнини бошдан кечираётган ҳар бир халқ ўзининг миллий қадриятларини умуминсоний қадриятлар билан боғлиқ ҳолда ҳис қилиши

лозим. Миллатнинг миллат сифатида англаши даставвал инсоннинг инсон сифатида ўз-ўзини англашидан бошланади. Акс ҳолда миллий маҳдудлик, миллий калондимоғлик, миллий мансублиги орқали ўзига бино қўйиш иллатлари авж олади ва натижада демократик тамойиллар барбод этилади. Миллий қадриятлар инсоннинг инсон сифатида англаши, ўз-ўзини ҳимоя қила олиши, эришган зафар йўли ва мағлубиятлари, ситамли дамларининг ёдномаларидир. Ҳар бир халқ дунё ўзининг ана шу тарихий дастури билан кириб келади. Демак, инсон ўзини бошариятнинг узвий бир бўлаги деб ҳис этиши орқали миллий биқиқлик, тор манфаатпарастлик, худбинлик ботқоғидан халос этади. Шундагина у олам ва одам ўртасидаги муносабатлар, алоҳидалик ва умумийлик ўртасидаги боғлиқликлар ҳақида ўйлашга қодир бўлади. ана шу маънавий интеллектуал-руҳий, ахлоқий имкониятлар инсоний ҳар қандай тор доиралардан кенг олиб чиқади. Ўзбекистонда амалга оширилаётган ялпи янгиланишлар жараёнида демократик тамойиллар алоҳида ўрин тутади. У демократия жараёнларини чуқурлаштиришда, жамиятни эркинлаштиришда, фуқаролар сиёсий ва ижтимои фаоллигини оширишда муҳим аҳамият касб этади. Айни пайтда туб ўзгаришларнинг «ўзбек модели» сифатида жаҳон ислоҳотчилик тажрибасида ўзига хос ва ўзига мос ҳисса бўлиб қўшилади. Бошқача қилиб айтганда, жамиятни эркинлаштиришнинг бундан тамойиллари Ўзбекистонда вужудга келтирилди ва у ижтимоий бошқаришнинг халқаро андозаларига мувофиқ самарали йўналиши сифатида тан олинмоқда.

А Д А Б И Ё Т Л А Р : 1. И.Каримов. Халқ фаровонлиги-фаолиятимиз мезони. 7-жилд. 199. 2. И.Каримов Тарихий хотирасиз-келажак йўқ. 7-жилд. 1999. 3. И.Каримов. Ўз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурмоқдамиз. 8-жилд. 2000. 4. И.Каримов. Ўзгариш ва янгиланиш-ҳаёт талаби. 8-жилд.2000. 5.И.Каримов.Иқтисодиётни эркинлаштириш-фаровонлик пойдевори. 9- жилд.2001. 6. И.Каримов. Мақсадимиз тинчлик ва бунёдкорлик. 10-жилд. 2002. 7. И.Каримов. Биз дунёда ҳеч кимдан кам бўлмаган жамият қурамиз. 10- жилд.2002. 8. Форобий Абу Наср. Фозил одамлар шаҳри. 1993. 9. Ислом Каримов «Юксак маънавият енгилмас куч». Т. 2008.

O'xshashlar

Оила демократик жамият курилишининг асосий бугини

Узбекистонда демократик жамият куриш назарияси ва амалиёти фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

Узбекистонда демократик жамият барпо этишда утиш даврининг зарурлиги. Унинг хусусиятлари

Мустакиллик йилларида ижтимоий лингвистика

Узбек ва араб тилларида сифат