Оила демократик жамият курилишининг асосий бугини - Tilshunoslik - Referatlar

Оила демократик жамият курилишининг асосий бугини

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104 KB

Ko'chirib olish

Оила демократик жамият қурилишининг асосий бў ғ ини Р е ж а : 1 . Демократик давлат ва фуқаролик жамиятида оиланинг ўрни ва ҳуқуқий асослари . 2. Оилада меҳр-мурувват туйғусининг шаклланиши. 3. Оилада тенглик ва қадр-қиммат мутаносиблиги.

Дунёда юз берадиган ҳар қандай ўзгаришлар, хоҳ у иқтисодиётда, хоҳ маънавий-сиёсий соҳаларда бўлсин, ўз таъсирини даставвал оила муҳитида намоён этади. Сўнгги йилларда иқтисодиётда глобаллашув жараёнларининг фаоллашуви, маънавият ва ахлоқий тарбиядан ғарб маънавиятига хос бўлган индивидуализмнинг кучайиши ҳаётимизнинг барча жабҳаларига ва айниқса, оила муҳитига сезиларли таъсир кўрсатмоқда. Дарҳақиқат, оила барча ислоҳатлар, ўзгаришлар, таназзул ва тараққиётларнинг ибтидоси ва интиҳоси ҳисобланади. Мамлакатимизнинг порлоқ истиқболини таъминлашда бошқа ижтимоий институтлар билан бир қаторда оила омилига ҳам катта эътибор қаратилаётганлиги бежиз эмас. Шундай экан, оила муҳитида, мамлакатимизнинг умумий ривожланишига муносиб ҳисса қўша олишга қобил ва тайёр шахсларни шакллантириш учун биринчи галда нималар қилишимиз лозим? Даставвал, ўсиб келаётган ёш авлод онги, шуури, маънавиятида Ватан туйғусини мустаҳкам қарор топтириш иши халқимиз учун тақдириломон вазифа саналади. Негаки, қадим-қадимдан оила- муқаддас Ватан саналган. Зеро, оилага садоқат, ота-она тўйғусининг дебочасидир. Оилага самимий садоқат бўлмаган жойда, фарзандлар олдида ота-она ҳурмати йўқ. Бундай ҳолатда на қариндошларга, на маҳаллага ва на Ватанга муҳаббат таркиб топади. Шу боисдан ҳам Президентимиз И.А.Каримов «Оилага эътиборимизни тубдан ўзгартириш, оилаларни аввало ижтимоий ҳиҳатдан ҳимоялаш, эъзозлаш, қўллаб-қўвватлаш-бугунги кунимиз учун ва эртанги истиқболимиз учун нақадар муҳим ва долзарб эканлигини яхши тушунишимиз ва англашимиз даркор», дея алоҳида қайд этганликлари бежиз эмас. Оила омилининг мустаҳкамланиши бир томондан, оилага давлат ва жамият эътиборининг кучайишига боғлиқ бўлса, иккинчи жиҳатдан, оиланинг субъектив, яъни, ички имкониятларини тўлароқ юзага чиқариш билан боғлиқдир. Оиланинг ички имкониятлари деганда оила таркиби,

оила аъзоларининг ижтимоий мўлжаллари, ўз олдиларига қўяётган мақсадлари, фарзандлар тарбияси, таълим, шахснинг индивидуал тараққиёти, ахлоқий тарбия, меҳр, садоқат, сабр, муҳаббат омилларининг оила муҳитида амал қилиши тушунилади. Даставвал, оила таркиби ва фаровонлик масаласига тўхталсак. БМТ нинг ЮНИСЕФ ташкилоти томонидан ўрганилган ҳолатлар натижасига кўра, Ўзбекистон аҳолисининг ярмидан кўпроғи, яъни 11 миллиони 18 ёшгача бўлганларни ташкил этиб, ҳар бир оила боқувчиси ўзи билан ўртача 5,2 кишини боқиш масъулиятини зиммасига олиб яшайди. Таққослаш учун мамлакатимизга аҳоли нуфузи бўйича бирмунча яқинроқ бўлган Руминия ёки Польшани мисол қилиб олсак, бу давлатларда ҳар бир боқувчи зиммасига 0,5 болани боқиб, ўстириш тўғри келмоқда. Польшанинг 35 миллион аҳолисининг 22 миллиони, Руминиянинг 23 миллион аҳолисининг 16 миллиони моддий, ёки номоддий ишлаб чиқариш соҳаларида машғул бўлиб келаётган бўлсалар, Ўзбекистоннинг 25 миллион аҳолисидан 5 миллион яқинигина ишлаб чиқариш, бошқарув тижорат, маориф, таббиёт сингари соҳаларда фаолият юритмоқдалар. Табиийки, бундай ҳолат вақтинча муайян иқтисодий қийинчиликлар туғдирса-да, ҳар ўтган йил моддий ва номоддий ишлаб чиқаришга миллионлаб янги ишчи кучларининг келиб қўшилишига ва пировард натижасида мамлакатимизнинг умумий салоҳияти даражасини узлуксиз равишда ошувига олиб келади. Билъакс, истиқлол шарофати билан маънавий тикланиш жараёнлари жадал кечаётган мамлакатимизда оила институти ижтимоий ҳаётда тобора мустаҳкамроқ ўрин эгалллаб бормоқда. Бу борада Юртбошимиз И.А. Каримов асослаб берган оила омилини мустаҳкамлаш концепцияси эътиборга сазовордир. «Оила ҳаётнинг абадийлигини, авлодларнинг давомийлигини таъминлайдиган, муқаддас урф-одатларимиз сақлайдиган, келажак насллар қандай инсон бўлиб етишишига бевосита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғидир»

Оила мустақил ижтимоий институт бўлиб шаклланганидан буён то истиқлол давримизгача кўп қиррали ва мураккаб йўлни босиб ўтди. Ҳар бир тарихий даврда оила аъзоларининг ўзаро муносабатлари хилма-хил мазмун билан бойиб борди. Оиланинг жамиятдаги муҳим ижтимоий институт сифатидаги ўрни ҳақида мутафаккирларимиз кўп ибратли гаплар айтишган. Хусусан, бу борадаги чуқур фикр мулоҳазалар Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри», Абу Райҳон Берунийнинг «Минералогия», «Геодезия», «Ҳиндистон», «Ўтган авлодлар обидалари», Абу Али ибн Синонинг «Ахлоқ», «Ахлоқ фани», «Оила хўжалиги», Алишер Навоийнинг «Ҳайрат-ул аброр» ва «Маҳбул-ул қулуб» асарларида ўз ифодасини топган. ХХ аср бошларида юртимиз миллий озодлик курашчилари бўлган жадидлар оила институти орқали жамиятни ислоҳ қилиш учун астойдил курашганлар. Оиланинг ҳуқуқий асослари мамлакатимиз Конститутциясининг 66-бандида «Вояга етган, меҳнатга лаёқатли фарзандлар ўз ота-оналари ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбурдилар», деб махсус қайд этилади. Шу ўринда қайд этиш жоизки, дунё Конституцияларининг бирортасида ҳам бундай мазмундаги ҳуқуқий модда алоҳида ажратиб кўрсатилмаган бўлиб, масаланинг бу тарзда қўйилиши Ўзбекистонда ота-она ва фарзанд муносабатлари умумдавлат даражасидаги фавқулодда муҳим масала эканлигидан далолатдир. Жадидлар ҳаракатининг йирик назариётчиси профессор А.Фитрат ўзи яшаган давр ҳаёти ҳақида куйиниб халқнинг аҳволи аянчли, юртнинг умумжаҳон жараёнларидан анча орқада қолган, маънавий қашшоқланиш юз берган деб ёзади. Бу тасодифий эмас эди. Негаки, ўтган асрнинг бошида, яъни А.Фитрат яшаган даврда Шарқ оилаларига ғарб турмуш тарзи сингдирила бошлаган эди. У ўзининг «Оила ёки оилани бошқариш тартиблари» асарида оила асосини тўғри қуриш, оилада ёш авлодга жисмоний, ақлий ва ахлоқий тарбия бериш орқали мана шу турғунликдан қутилиш, жамиятни ислоҳ қилиш мумкинлигини баён қилган. «Миллат

тақдири мана шу миллат вакиллари яшаган оиланинг ҳолатига боғлиқдир… Қаерда оила муносабати кучли интизомга таянса, мамлакат ва миллат ҳам шунча кучли ва тартибли бўлади» 1 , деб ёзади у мазкур асарда. Фитрат ўз фикрини давом эттириб, «Агар бир мамлакат аҳолиси ахлоқсизлик ва жоҳиллик билан оилавий муносабатларни заифлаштириб юборса ва интизомсизликка йўл қўйса, шунда бу миллатнинг саодати ва ҳаёти шубҳа остида қолади», деб ёзади. Муаллиф оилавий ҳаёт ўз қонун ва қоидаларига эга эканлигини, бу қонунларга риоя қилиш орқалигина одамларни жаҳолатдан қутқариш мумкинлигини баён этади. Оила институтининг барқарорлиги жамиятнинг барча соҳаларига ўз таъсирини ўтказади. ғарб олимлари тадқиқотларида оиланинг инқирози хусусидаги нуқтаи назарлар кенг баён этилмоқда. Хусусан, 1859 йилда «Бостон Куатерли Ревью» журнали шундай деб ёзган эди: «Эски маънодаги оила ҳаётимиздан йўқолмоқда ва бу нафақат институтларимизнинг эркин характерини хавф остида қолдиради. Бундай фикрлар кўпгина ғарб мамлакатлари бўйлаб акс-садо бериб ўтди. 1980 йилда Британияда консерваторлар партияси оила тушунчасини сиёсий жиҳатдан муҳокама қилди. 1986 йилда Англияда бош вазир лавозимида ишлаган Маргарет Тэтчэр консерваторлар партияси конференциясида: «Бизнинг сиёсатимиз оиладан, унинг эркинлигидан ва унинг хотиржамлигидан бошланади» деганди. Бошқа томондан, оиланинг танқидчилари оила институтининг тушкунлигини ва ҳатто бора-бора йўқолиб кетишини башорат қиладилар. Оиланинг йўқолиши тўғрисида ҳали асосланмаган ҳолда шунчалик кўп гапирилдики, бундай умумий мулоҳазаларга танқидий ёндашиш лозим. Табиийки, оила институти бугунги кунда фундаментал ўзгаришларни бошдан кечирмоқда. Аммо ғарб дунёсида юз бераётган ижтимоий ўзгаришларни ўз ҳолича Шарқ оламига, хусусан Ўзбекистон турмуш тарзига айнан кўчириб талқин этиш тўғри эмасдир. 1 Абдурауф Фитрат. Оила.-Т.: Маънавият, 1998, 8-бет.

Оила миллат шарафини юқори мартабага кўтарадиган меҳр-мурувват ва маданият ўчоғи ҳам ҳисобланади. Моҳият эътиборига кўра эса, оила икки жинсга мансуб инсонларнинг яъни, эркак ва аёлнинг ўзаро ҳамжиҳатликда яшай бошлаши, муҳаббати, бир-бирларини англаган ҳолда турмуш кечириши ва кўпайиш истагининг, жамиятни тўлдириш, авлодларни мунтазам янгилаб туриш, энг муҳими, «уни ҳам иқтисодий, ҳам маънавий-ахлоқий жиҳатдан мукаммаллаштириш йўлида биргаликда қиладиган ҳаракатининг ҳосиласидир». Оиланинг мустаҳкамлиги жамият ва давлат барқарорлиги билан мантиқий уйғун ҳодиса саналади. Халқимизнинг узоқ йиллик, мураккаб тарихий-маданий тажрибаси мобайнида юз берган воқеа-ҳодисалар моҳиятини жамиятнинг илк бўғини бўлган оиладан излаш тенденциясини кўплаб мутафаккирларимиз асарларида учратамиз. Миллатимиз бошига тушган очиқ қисмат даставвал оила тарбиясидаги камчилик оқибати эканини маърифат аҳллари яхши англашган. Бундан халос бўлишда оила тарбияси ҳал қилувчи аҳамият касб этади, деб умид қилишган. Фитратнинг «Оила ёки оилани бошқариш тартиблари» асарида бу ҳақда ибратли мулоҳазалар илгари сурилади. «Ҳар бир миллатнинг саодати ва иззати, албатта, шу халқнинг ички интизоми ва тотувлигига боғлиқ- деб ёзади у,- тинчлик ва тотувлик эса, шу миллат оилаларининг интизомига таянади. Қаерда оила мустақиллиги кучли интизом ва тарбияга таянса, мамлакат ва миллат ҳам шунча кучли ва муаззам бўлади», Бу муддао амалида, табиийки, оила бошлиғининг ибрати алоҳида ўрин тутади. Оила аъзолари ўртасида ўзаро ҳурмат, меҳр - мурувват ва оқибат омиллари соғлом муҳитни яратади. Зеро, соғлом тарбия оила аъзолари ўртасида якдиллик, мақсадлар бирлигини юзага келтиради. Акс ҳолда эса ичдан емирилиш, маънавий инқироз ҳолатлари юз беради. Фитрат оилани миллат манфаатига хизмат қилувчи, шу руҳни тарбияловчи бешик эканлигини алоҳида таъкидлайди. Оиладаги ижтимоий фойдали тарбия эса жамиятни мустаҳкамловчи омил бўлиб, унинг уйғоқлиги,

ҳаракатчанлиги, маърифий комиллигига тақалишини таъкидлайди. «Қайси миллатнинг умумий саъй-ҳаракати ва амали кўп бўлса, куч-қудрат ва иззати ҳам шунча салмоқли ва буюк бўлади»,-дейди у ва юртдошларини шунга даъват этади. Табиийки, ўша даврда ҳамма ҳам буни англаб етмаган, бу йўлда жонбозлик кўрсатадиган фидоийларга йўл берилмаган истибдод сиёсати эса миллий якдилликнинг барча кўринишлари ривожига монелик қилган. Шу боисдан ҳам Фитрат Ватану мамлакатни дилдан севувчи, унинг шаъни шарафини ҳимоя қилувчи фидоий фарзандларни кўплаб тарбиялаб вояга етказиш лозим, деган фикрни асослаб беради. Фитрат жамият аъзоларининг фидоийлиги ва онглилиги миллий тараққиётга, эл-юрт ободлигига олиб келишига ишонган. Фитрат ХХ аср бошларида одамларни Туркистонда амал қилган тарқоқлик, хурофот ва ақидаларни, мутелик ва парокандаликни инкор этувчи, жамиятни соғломлаштирувчи кучга эга бўлган оилага янгича бир кўз билан қарашга ундайди. Ота-онанинг бирламчи вазифаси-фарзандини жамиятга нафи тегадиган қилиб ҳаётга тайёрлаш, уни онгли ва ҳушёр шахс қилиб жамиятга қўшишдан иборат. «Халқнинг ҳаракат қилиши, давлатманд бўлиши, жаҳонгир бўлиши, заиф бўлиб хўрликка тушиши, фақирлик жомасини кийиб, бахтсизлик юкини тортиб эътибордан қолиши, ўзгаларга тобе, қул ва асир бўлиши-болаликдан ўз ота-оналаридан олган тарбияга боғлиқ», - деб билади у. Демократик жамият қуришнинг муҳим тамойилларидан бири эркин фуқаро шахсини шаклантириш билан боғлиқдир. Эркинлик эса оиладаги ижтимоий тарбия йўналишининг маҳсулидир. Ана шу жараён халқимизнинг турмуш тарзи, демографик ҳолатига ҳам боғлиқдир. Бу борадаги муҳим муаммо - ўзбек оилаларининг кўп фарзандлилигидир. Чунки аҳолининг кўпайиб боришида, унинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётида оиладаги серфарзандлик муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистонда никоҳдан ўтиш, оила қуриш ҳолларининг юқорилиги ҳам оила сонининг кўпайишига, бу эса ўз навбатида, туғилишнинг ўсишига

боғлиқ. 1960 йилда республика бўйича оила аъзоларининг ўртача сони 4,7 кишини ташкил қилган бўлса, 1992 йилда -5,5 1994 йилда 5,4 кишини ташкил этди. 2000 йил маълумотларига кўра эса, оила аъзоларининг ўртача сони 5,2 кишидан иборатдир. Мамлакатимизда 1998 йилнинг «Оила йили» деб эълон қилиниши ва шу муносбат билан оила манфаатларини таъминлаш борасида амалга оширилаётган тадбирларнинг амалиётга татбиқ этилиши, республикамизда оила, оналик ва болаликни ижтимоий муҳофаза қилиш, демократик қадриятларнинг шаклланишида муҳим ўринга эга бўлмоқда. Мустақиллик йилларида оила масалаларини илмий-амалий ўрганишда миллий ва диний қадриятларимизнинг аҳамиятига катта эътибор берилиши эса бу борадаги ката имкониятларни вужудга келтирмоқда. Бу имконият оила аъзолари маънавиятини юксалтиришга, уларнинг ҳуқуқий ва тиббий онгини шакллантиришга, соғлом турмуш тарзини яратишга хизмат қилмоқда. Айниқса, ёшларимизда оилавий ҳаётга бўлган ҳурмат ошмоқда. Аёлларнинг ижтимоий ҳаётдаги мақомини оширишга қаратилган барча имконият ва саъй-ҳаракатларни бирлаштириш, уларни турмуш шароитларини яхшилаш орқали жамиятнинг янгиланишида аёллар иштирокини кучайтириш учун шароит яратиш устувор вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда. Маълумки, мамлакатимизда И.А.Каримов ташаббуси билан 1999 йилни «Аёллар йили» деб эълон қилинган эди. Аёллар йили муносабати билан қабул қилинган Давлат дастури мамлакатнинг сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳаётида, бозор иқтисодиётини шакллантириш ҳамда жамиятнинг маънавий-маърифий асосларини мустаҳкамлашда аёлларнинг мақоми,ўрнини мустаҳкамлашга қаратилди. «Сайлов кампанияси жараёни сиёсий партиялар томонидан кўрсатиладиган номзодларнинг камида 30 фоизи Хотин-қизлар бўлиши шартлиги тўғрисидаги қонунчиликда белгиланган тартиби ижобий аҳамият касб этганлигини намоён қилди. Қонунчилик палатасига номзоди қўйилган Хотин-қизлар жами 159 киши кучли интилувчанлик ва юксак

профессионализмни намойиш этди, сиёсий етукли ақл-заковатда рақибларидан қолишмади. Натижада Қонунчилик палатасига сайланган депутатларнинг қарийб 18 фоизини хотин-қизлар ташкил этди, бу эса 1999 йилда Олий Мажлисга бўлган сайловлардагидан икки ярим баравар кўпдир». Ўзбекистон президенти И.А.Каримов оила омилига, имкониятларига алоҳида тўхталиб «Ватан туйғуси оилавий меҳрдан бошланади», деб таъкидлаган эдилар. Оила Ватан тарбияси муҳим аҳамиятга эгадир. Ватанга бўлган меҳр даставвал ота-онага, ака-укаларга, яқин қариндошларга, қўшниларга бўлган муносабатдан бошланади. Табиийки, мустақилликка эришилган сўнгги ўн икки йил Янги қадриятлар асосида бошқача яшашдан иборат мураккаб жараёнларни бошдан ўтказиш даври бўлди. Биргина мадҳия мисолини олайлик. Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришига кўра, гимнлар ватан йўлида якка- ёлғиз жонини тикиб, қурбон бўлган фидоий қаҳрамонлар руҳига алқов, бағишлов, яна ҳам аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, тантанали марсиядир., бағишлов, яна ҳам аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, тантанали марсиядир. Табиийки, марсия айтиладиган пайтида арвоҳлар руҳининг ҳурмати учун одамлар ўз ўринларидан туриб, жўр бўлиб марсияни ижро этишган. Америка оилаларидаги эркин фуқаро шахсини шакллантиришда демократик қадриятларнинг қарор топишини қўйидаги мисолда ҳам кўриш мумкин. Америка оилаларида гимн ижро этилган пайтда ҳамма ўрнидан туриб қўлини кўксига қуйиб, бирга ихлос билан жўр бўлишади. Энди шу ҳолатни Ўзбекистонга кўчириб бир тасаввур этайлик. Эрталабки нонушта ёки кечки овқат пайтида телевизорда гимн ижро этилиб қолса, бирор киши ҳам ўрнидан туришни хаёлига келтирмайди. Агар масалага шундай ёндашаверсак бефарқлик намойиш этадиган бўлсак, гимн қадриятини мустақиллиик рамзи сифатида қалбимизга жо этишимиз қийин. Шу боисдан ҳам Америка оилаларидаги каби мазкур қадрииятларнинг шаклланиш

ўчоғларини оилаларга кўчириш Ватан туйғусини самаралироқ шакллантириш имкониятлари кенгаяди. Узоқ йиллар мобайнида амалга оширилган кузатишлар, халқимиз тарихининг синчковлик билан қилинган таҳлили шундан гувоҳлик беради-ки, оилада ота-онанинг фарзандлар билан қанча кўп вақт бирга бўлиши, ўзаро мулоқотлар, ўргатилган билим ва касбкорлар меҳр туйғусининг шунча мустаҳкамланишига олиб келади. Меҳр тарбияси ўзбек оилаларида турли даражада эканлиги ўтказилган социологик тадқиқотлар ҳамда кузатувлардан равшан кўринади. Шу нарса эътиборга лойиқки, республикамиз турли ҳудудларида истиқомат қилувчи зиёлиларнинг (ўқитувчилар, врачлар, инженерлар, бошқарув тузилмалари вакиллари, олий маълумотли тижоратчилар) ўз фарзандлари билан бир кундаги мулоқотлари ҳажми ўртача 10-15 минут атрофидаги кўрсаткични ифодалаётганлиги ташвишланарли ҳолдир. Маълумки, ҳаётга эндигина кириб келаётган ўсмирлар атроф-муҳит одамларда юз бераётган ўзгаришлар борасида ҳар кунда ўнлаб саволлар, жумбоқли ҳолатлар юзага келади. Ўсмир бундай саволларни вақт дефицити сабабли ота-онага бера олмаганлиги ва малакали жавобга эга булмаганлигидан жумбоқларнинг ечимини тасодифий шахслардан, аксарият ҳолларда ўз тенгдошларидан излашга мажбур бўладилар. Натижада, кичик ёшдаги болалар, ўсмирлар ҳар томонлама, тўғри, жамият ва шахс учун ижтимоий фойдали бўлган малакали жавобларга эга бўлмайдилар. Бунинг оқибатида эса ёшлар тарбияси муайян издан чиқиб, умумий ахлоқ, миллий анъаналар руҳига зид бўлган ҳолатлар юзага келади. Тарбия тизимида оила таркиби туғилажак фаразандларнинг ёш фарқлари ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Кўп йиллик кузатишлар, ҳуқуқий идоралар ҳужжатлари вояга етмаган ёшлар томонидан қилинган жиноий ҳатти-ҳаракатлар, тартиб бузарлик ҳолатларининг асл сабабларини ўрганиш шундан гувоҳлик беради-ки, оила муҳитида тинчлик, тотувлик, ўзаро меҳрга чанқоқ бўлганлик, ота-оналарнинг ўзаро адовати, ака-укалар ўртасидаги меҳрсизлик туфайли аксарият ёшларнинг жиноят кўчасига кириб қолишлари

маълум бўлди. Ака-укалар ўртасидаги меҳрсизлик даставвал ота-оналарнинг ўз фарзандларига эътибор бермасликлари, бу ишга жуда кам вақт ажратишлари билан изоҳланса, иккинчи томондан эса фарзандларига эътибор бермасликлари, бу ишга жуда кам вақт ажратишлари билан изоҳланса, иккинчи томонидан эса фарзандлари туғилишида бири ва иккинчиси ўртасидаги ёш фарқи масаласига халқимизда умуман аҳамият берилмаслиги ҳам жиддий масаладир. Руҳиятшунослик илмий нуқтаи назардан ўтказилган тадқиқотлар натижаларига кўра агар бола 1 дан 3 ёшгача бўлган вақтда иккинчи фарзанд туғилса, болалар ўртасида она ва отага эгалик қилиш, суюкли бўлиш, эркалик қилиш борасида бир қарашда кичик фақат туюлса-да, аммо бу фактнинг онг ортида мужассамлаушвига кўра жиддий ҳодиса-ўзаро рақобат ҳолати таркиб топади. Агар туғиладиган болалар ўртасидаги фарқ 4- 5 ёш бўлса, катта фарзанд томонидан ўз укасини ҳимоя қилиш руҳи шаклланиб ўз ота-онасидан укасини қизғанмаслик ҳолати таркиб топади. Бу билан эса, ака-укалар ўртасида жуда нозик бўлган меҳрнинг биологик омиллар орқали рахна топишининг олди олинади. Халқимизда унчалаик эътибор берилмайдиган, аммо, меҳр туйғусига раҳна солувчи яна бир жиҳат- бу ака-укалар ўртасидаги ўзаро жанжаллар, муштлашувлар ҳодисасидир. Ака ва ука ўртасидаги баҳслар агар вербал даражада, яъни фақат сўз талашлари фикр-қарашлар тортишуви тарзида юз бериш билан чекланилса меҳри туйғуси жиддий зарар кўрмайди. Мабодо, бу баҳс мушт тушириш даражасига етгудек бўлса, кичикларнинг катталарга бўлган укалик меҳр илдизига жиддий зарба берилади. Шу нарса эътиборга лойиқки, мушт урган томон меҳрини сақлаши мумкин бўлса-да, таёқ еган томон ўз акасига нисбатан меҳр туйғусини теран ҳис эта олмай қолади. Яқин қариндошлар, эр ва хотин ўртасидаги муносабатларда зўравонлик қилиш, уриш ҳодисасининг нечоғли зарарли эканлиги боис, муқаддас китобимиз бўлган Қуръони- Каримда ҳам зўравонлик қилмаслик, инсонни ўз яқинларига ва айниқса хотинларга зинҳор базинҳор қўл кўтармаслик зарурлиги тўғрисида алоҳида қайд этилади. (Қуръони Карим, (ғошия сураси, 22-оят).

Халқимиз тарихидан улуғ ва қудратли салтанатларнинг асосан ички омилларга кўра, оилавий тарбия муаммолари, оталар ва болалар, акалар ва укалар, опалар ва ака-укалар ўртасидаги меҳрсизлик, ўзаро нифоқлар, якдиллик руҳининг сустлиги сабабли завол топганлигини биламиз. Таассуфки айни шу сабабларга кўра Қорахонийлар, Хоразмшоҳлар, Темурийлар ва бошқа давлатлар инқирозга юз тутган эди. Оила барқарорлиги ва ватан салоҳиятини оширишда она омилининг роли беқиёсдир. Дарҳақиқат, она муқаддас ва чексиз эъзоз эҳтиромга муносиб зотдир. Халқимиз онага бўлган чексиз ҳурмати, самимий муҳаббати борасида кўпгина халқларга намуна бўларли анъана ва одатлар, маросимлар тизимига эга. Муштипар оналаримиз фарзандни ҳаётга келтирганидан сўнг то ўз вафотига қадар фақат жигарбанди тақдирини ўйлаб, унга омонлик, тинчлик, ризқ-рўз, барака тилаб яшаб ўтади. Оналарнинг фарзандларига яхшилик тилаб, Яратгандан паноҳ сўраши, ўзи емай боласига берувчилик, ўзи киймай кийдириши, ўзи кўрмай ўтсада боласи кўришига орзумандлиги ачинарли ҳақиқат. Аммо, бугун кун суръатлари, шиддаткор замон учун фарзандларнинг фақат миқдоран кўп бўлиши, уларнинг соғ-омон юришини таъминлашнинг ўзигина етарли бўлмай қолди. Замона шу шиддаткор суръатларга хос ва мос юксак маърифатни, бунёдкор, тиниб-тинчимас авлодни тайёрлашни талаб этмоқда. Бу эса давлат ва жамият зиммасига, энг аввало оилага, она омилига кўп нарсаларни боғлиқ қилиб қўймоқда. Онанинг мақсадлари, турмуш тарзи, ҳаёт мантиғи мазмунида давр руҳига мос бўлган тамойиллар, яъни фарзандларга таълим, тарбия беришни тубдан яхшилаш, уларга ёндашув услубларини ўзгартириш зарурлигини кун тартибига қўймоқда. Бу борада бугунги ҳолат манзараси ўзбек оилаларида турли даража ва кўринишларда бўлиб, уларни қуйидагича тавсифлаш мақсадга мувофиқдир. 1. Фарзандларини аниқ мақсадларини кўзлаб турли воситалар кўмагида ҳаётга фаол тайёрловчилар тоифаси. Бу тоифага мансуб оилаларда она барча ўзгаришларнинг уйғунлаштирувчи ва йўналтирувчи сифатида

намоён бўлади. Фарзандлар ўз вақтида аниқ белгиланган режа ва режим асосида мактабда ўқийдилар ёки университетларда танлаган ихтисосликларини пухта ўзлаштириш ишлари билан банд бўладилар. Режавий таълим қўшимча билим олишлар усули (репетиция, тўгараклар, уюшмалар) билан мунтазам равишда уйғунлаштирилади. Таълим олиш ҳолати ва мутахассислигини эгаллаш муаммолари оила муҳитида муҳокама этиб борилади, уйда дарс тайёрлаш қатъий тарзда мунтазам амалга оширилади. Урф-одат ва анъаналарга меъёр доирасида рационал амал қилинади. 2. Оила муҳитида тарбия, одоб-ахлоқ масалаларига таълим ишларидан кўра устунроқ аҳамият берувчилар тоифаси. Бундай тоифа вакиллари оилавий муҳитда тинчлик, осойишталик, ўзаро ҳурмат сақланиши, маҳалла юртда мавқе эътиборда бўлиш, анъана ва урф-одатларга қатъий амал қилиш, уйдаги гап кўчага чиқмаслигига жиддий аҳамият қаратиб яшайдилар. Бундай оилалар фарзандларининг эртанги куни уларни фаол ва бунёдкор шахс сифатида ҳаётга тайёрлашнинг аниқ режаларига эга бўлмасаларда, ўз болаларини жамиятга безарар қилиб ўсишидан огоҳ бўлиб яшайдилар. 3. Оилада ота-она ва фарзандлар ўртасидаги муносабатларда масофа мавжуд бўлган тоифа. Мазкур тоифага мансуб оилаларда ота ва она фарзандлари тарбияси ва таълим олиш савияси учун мактаблар масъул ва мажбур ҳисоблайдилар. Мактаблар ва бошқа таълим муассасалари билан ҳамкорлик қилмайдилар, ота-оналар мажлисларига келмайдилар. Фарзандларнинг ахлоқий ва маърифий ҳолатларини назорат қилмайдилар. Бундай оилаларда ҳар ким асосан ўзи учун яшайди. Республикамиздаги ҳуқуқ тартибот идоралари маълумотларига кўра, вояга етмаган ёшлар ўртасидаги тартиббузарлик, жиноятчилик кўчасига кириб қолиш ҳолатларининг ундан тўққиз қисми айни шундай тоифадаги оилалар муҳитида юзага чиқмоқда.

Мазкур таснифга кўра, биринчи тоифага мансуб оилалар миқдорининг бугунги кун талаблари даражасида фаол ортиб боришини таъминлаш ўта муҳимдир. Оила муҳитида ота ва оналарнинг фарзандлар тақдири учун фавқулодда масъуллиги масаласи ривожланган барча мамлакатларда доимий равишда кун тартибида туради. Хусусан, Японияда ўтказилган тадқиқотларга кўра, ўзаро таниш аёлларнинг бир-бирлари билан учрашиб, ўтказадиган суҳбат, мулоқотлари мажмуида ўттиз фоизгача вақт ўз фарзандларининг ўқиш ва ишларидаги аҳволи, йигирма фоиз вақт шахсий такомиллашув, яъни, ўзлаштирган янги касб-корлари, ўқиган китоблари, кўрган фильмлари ҳақида ва фақат йигирма фоизгача вақт таниш билишларнинг маиший ҳолати, кайфиятлари, соғлиги, турмуш ўртоғининг муаммолари масалалари банд этар экан. Таққослаш учун Ўзбекистон аёллари ўртасида Тошкент давлат маданият институти «социология» кафедраси олимлари томонидан ўтказилган тадқиқотда эса зиёли аёллар орасида 10 фоиз тижоратчилар ўртасида 5-7 фоиз, қишлоқ аёллари орасида 3-5 фоизигина вақт фарзандларнинг таълим борасидаги ўзлаштиришлари аҳволига ажратилар экан. Айни чоғда, аёлларимиз суҳбатлари мажмуида 40-50 фоизгача вақт маиший ҳаёт ташвишлари, қўшнилар муаммолари, дугона ва таниш билишлар тақдири сингари масалалар таҳлилига бағишланиши аниқланди. Бир қарашда унча ижтимоий жиҳатдан аҳамиятли туюлмайдиган мазкур қиёсий таҳлил оналарнинг ўз фарзандлари тарбияси, уларни катта ҳаётга мақсадли тайёрлаб бориш ишларидаги ўрнини, пировард натижада эса мамлакатнинг умумий тараққиёти ҳолатига бўлган бевосита ҳамда билвосита таъсирини белгилаб беради. Истиқлол шарофати билан мамлакатимизда оила институтига катта ижтимоий аҳамият бериб келинмоқда. Хусусан, 1998 йилнинг «Оила йили» деб эълон қилиниши мазкур масалага бевосита ва «Соғлом авлод», «Оналар ва болалар», «Обод маҳалла» йиллари мобайнида эса билвосита тарзда

доимий эътибор қаратиб келинмоқда. Айниқса, 2003 йилда мамлакатимиз маҳаллаларини иқтисодий, ташкилий ҳамда маънавий обод этиш муносабати билан оилаларни ижтимоий ҳимоялаш тизими янада такомиллашиб, инсон шаъни ва ғурурига мувофиқлаштирилди, ўсиб келаётган авлод маънавияти ҳамда маърифий-интеллектуал камолотини таъминлашнинг ҳуқуқий, ташкилий-педагогик ҳамда ижтимоий жиҳатлари мустаҳкамланди. Зеро, инсон ҳақ-ҳуқуқлари ҳурмат қилиш фуқаролик жамиятининг устувор тамойили ҳисобланади. Шу боисдан ҳам Бош Қомусимизнинг «Фуқаролик бурчлари» бобидаги 48-моддада «Фуқаролар Конституция ва қонунларга риоя этишга, бошқа кишиларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилишга мажбурдирлар», дея махсус таъкидланиши бежиз эмасдир.

А Д А Б И Ё Т Л А Р: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси.-Т.: «Ўзбекистон», 2003. 13-15-бетлар. 2. Ўзбекистон Республикасининг оила кодексига шарҳлар.-Т.: «Адолат», 2000 3. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т.3.-Т.: «Ўзбекистон», 1996. 175-181, 183-191, 202-226, 227-246-б. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.- Т.: «Ўзбекистон», 1997. 31-40, 125-135, 149-162-б. 5 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда.- Т.: «Ўзбекистон», 2000. 6,8-12, 14-15, 16-26, 28-38, 47-48-б. 6. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. Т.:«Халқ сўзи», 2002 йил 30 август. 7. Каримов И.А. Эл-юртга ҳалол, виждонан хизмат қилиш – ҳар бир раҳбарнинг муқаддас бурчи. Андижон вилоят халқ депутатлари Кенгашининг навбатдан ташқарии сессиясида сўзланган нутқ. «Ишонч», 2004 йил 26 май. 8. Каримов И.А. Қонун ва адолат устуворлиги фаолиятимиз мезони бўлсин. Сурхондарё вилоят халқ депутатлари Кенгашининг навбатдан ташқари сессиясида сўзланган нутқ. «Халқ сўзи», 2004 йил 2 июн. 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони, 2003 йил 24 январ.

O'xshashlar

Мустакиллик ва демократик жамият курилишининг «Узбек модели»

Узбекистонда демократик жамият барпо этишда утиш даврининг зарурлиги. Унинг хусусиятлари

Узбекистонда демократик жамият куриш назарияси ва амалиёти фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

Қонун устуворлиги демократик, фуқаролик жамияти қуришнинг асоси

Узбекистоннинг жахон хамжамияти билан хамкорлигида демократик тамойилларга асосланиши