Тарихий-ижтимоий тилнинг босқичлари - Tilshunoslik - Referatlar

Тарихий-ижтимоий тилнинг босқичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Тарихий-ижтимоий тилнинг босқичлари Режа: 1. Тарихий-ижтимоий тилнинг ибтидоий давр босқичи. 2. Тарихий-ижтимоий тилнинг феодал даври босқичи. 3. Тарихий-ижтимоий тилнинг капитализм даври ҳаётидаги ўрни.

www.arxiv.uz Тарихий-ижтимоий тил босқичма-босқич тарзда ривожланиб келди. Тарихий ижтимоий тилни типик характердаги тил тарзида тушуниш ёки тил ҳолати ва вазиятининг типиклиги билан боғлаб, таққослаб ўрганиш ҳамда тилнинг умумтарихий тараққиёти асосида ҳали давлат шаклланмасдан олдин пайдо бўлганлигини билиш лозим. Гап тарихий-ижтимоий тил ва унинг босқичлари хусусида борар экан, тарихий ижтимоий тилнинг ибтидоий, қулдорлик, феодал, капиталистик тузум билан боғлиқ тарзда шаклланиб келганлигини таъкидлаб ўтиш жоиздир. Тарихий-ижтимоий тилнинг дастлабки босқичи ибтидоий жамоа тузуми даврида пайдо бўлган. Бу давр тарихий-ижтимоий тили ёзувсиз тил (диалект) сифатида юзага келган. Бу тилнинг юзага келишида қуйидаги омиллар асос бўлиб хизмат қилади, яъни ҳар бир уруғ ва қабила ўзининг маълум диалект қонуниятига асосланган эди ва ўз (диалект) тилига эга бўлган. Муҳими шундаки, ижтимоий тараққиётнинг ўсиши ва ривожланиши натижасида бу диалектлар бир-бирига яқинлаша бошлади, провардида эса уруғ ва қабилаларнинг аста-секин юзага келишига олиб келди. Натижада унинг ижтимоий доираси кенгайиб борди. Таъкидлаш жоизки, ибтидоий жамоа тузуми даврида ҳар бир қабила ва уруғ тиллари қондош ёки қариндош тиллар оиласига жипслашиб, диалектлар таъсири натижасида тараққий этиб келди ҳамда янги-янги қонуниятлар асосида диалектлардан мустақил тил доирасига ўтди. Тарихий-ижтимоий тилнинг иккинчи босқичи бевосита қулчилик тузуми билан боғлиқдир. Қулчилик тузумида синфий жамият пайдо бўлди. Давлат тузуми ўрнатилди. Бу даврда турли қабилаларнинг ўзаро бирлашиши натижасида бир неча диалектлар қўшилиб, умумтил қонуниятини юзага келишига асос бўлди, давлатда янги-янги этник гуруҳлар шакллана бошлади. Демак, қулчилик даврида қабила диалектлари бўлажак, яъни эртанги кун тилининг пайдо бўлишига замин яратди. Бунда асосан ҳудудий диалектлар,

www.arxiv.uz койне, вақтинча маълум бир тил вазифасини ўтовчи тилнинг таъсири натижасида иккитиллилик хусусиятлари асосидаги ёзувли тил юзага келди. Ижтимоий-тарихий типдаги бу тил қулчилик даврида ўзининг диглоссия ва икки тиллиликка асосланиши билан характерланади. Қулчилик тузумидан кейин феодал жамияти даврида тарихий- ижтимоий тилнинг функционал хусусиятлари кенгайди. Негаки, феодал тузуми жамоаларни ўзаро бирлаштирди, натижада ижтимоий-умумий ўзининг тарихий талабларига жавоб берадиган, имконияти кенг доирадаги тил шаклланди. Бу даврда юзага келган тилнинг асосий қонунияти феодализм тузуми талабларига жавоб бериши, шу билан бирга, иқтисодий, сиёсий, маданий ҳамда диний муносабатларда муҳим аҳамият касб этишдан иборат эди. Феодализм даврида тил халққа хизмат қилиши ҳақидаги ғоялар илгари сурилди. Айниқса, ҳудудий диалектлар ўртасидаги грамматик қонуниятлардан ҳамда фонетика ва фонологик қурилиши масаласида ҳам халқчил тил ғоялари ўз ифодасини топа бошлади. Шунингдек, лексикадаги ўзгаришларни инобатга олсак, бунда ҳам халқ тили анъаналари асосида ривож топа бошлаганлиги кўз ўнгимизда гавдаланади. Шуларни ҳисобга олган ҳолда, феодал тузуми даврида тарихий-ижтимоий тил халқ учун хизмат қилганлигини англаш лозим бўлади. Шуниси диққатга моликки, феодал тузуми даврида ижтимоий ҳаётда анча нотекисликлар юзага кела бошлади. Айниқса, ўзаро феодал урушлар ва унинг талофатлари мамлакатларда фан-техника ривожига салбий таъсир етказди. Бироқ тил тараққиётига ўзаро урушларнинг у қадар таъсири бўлмади. Зеро, феодал тузуми даврида асосан тил ёзув билан бирга муайян ҳаётда ривожланиб борди, шунга кўра, ўрта асрларда ҳар бир тил қариндош тиллар таъсирида бўлди. Шундай қилиб, феодал тузуми даврида тарихий- ижтимоий тил, тил вазиятининг барча талабларига кўра ҳудудий диалектлар, диалектлараро койне асосида юзага кели. Бу ҳолат йирик шаҳар марказларида ёзув асосидаги адабий тилнинг вужудга келишига олиб келди. Ҳам оғзаки, ҳам ёзма тил ривожланди.

www.arxiv.uz Тарихий-ижтимоий тилнинг навбатдаги босқичи бу капитализм тузуми даврига алоқадордир. Капитализм тузуми даврида халқ ва миллат тиллари пайдо бўлди. Бу даврда ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг ўсиши натижасида тил халқ мулки сифатида қарала бошланди. Халқ тили адабий тилнинг юқори бир кўриниши бўлиб, оғзаки, жонли сўзлашув каби ҳолатларда ҳам муҳим аҳамият касб этиб келди. Хусусан, XIV-XV асрларга келиб, ўзбек тилининг функционал хусусиятлари кенгайиб, ифодавий жиҳати ривожлана бошлади. Хулоса қилиб айтганда, тарихий-ижтимоий тил турли тарихий даврларни босиб ўтган. Албатта, бу тарихий даврлар орасида маълум фарқ ва ўхшашликлар мавжуд. Хусусан, ана шу тарихий-ижтимоий тилнинг юзага келишида ўзаро яқин тилларнинг бир-бирига муносабати, айниқса, диалектлардаги ўхшаш қонуниятлар тарихий-ижтимоий тил тараққиётига сезиларли таъсир қилиб келган. Бу ҳолатни тарихий-ижтимоий тилнинг барча босқичларида кузатиш мумкин. Шуларга асосланиб тарихий ижтимоий тил ва унинг босқичлари ўртасидаги айрим боғлиқ ва боғлиқ бўлмаган жиҳатларни қиёслаш асосида ўрганиш мумкин .

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т: Ўзбекистон, 1998. 2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М: Наука, 1966. 3. Аврорин В.А. Проблемў изучения функциональнўй сторонў язўка. // Вопросў определить социалингвистики. -М.: Наука, 1975. 4. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. –М: Просвеҳение, 1987. 5. Бодуэн де Куртене. Избраннўе трудў по обҳему язўкознания. М.:Наука, 1957. 6. Баскаков А.Н. Социально-экономические и этнолингвистические- русского двуязўчие и Азербайджане. «Социологические проблемў развиваюҳихся стран». –М: 1975, 273-274б 7. Виноградов В.В. Литературнўй язўк. -М: Наука, 1978. 8. Головин Б.Н. Обҳее язўкознание. -М.1979. 9. Дешериев.Ю.Д. Социальная лингвистика: К основам обҳей теории. - М.:

O'xshashlar

Тил - ижтимоий ходиса. тилнинг пайдо булиши. Дунё тиллари

Тилнинг лугавий бирликлари

Тилнинг функционал типологияси

Феъл ( тарихий )

Эски туркий тилнинг таянч диалекти