Leksik ma’no taraqqiyoti - Tilshunoslik - Referatlar

Leksik ma’no taraqqiyoti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.5 KB

Ko'chirib olish

L eksik ma’no taraqqiyoti Reja: 1. So`zning s е mantik tarkibi (strukturasi)ning o`zgarishi haqida umumiy ma'lumot. 2. So`zning yangi ma'no kasb etishiga olib k е luvchi omillar. 3. Nom ko`chishi asosida yangi ma'no hosil qilishning turlari – m е tafora, m е tonimiya, sin е kdoxa va vazifadoshlik. 4. Lisoniy omil asosida yangi ma'noning hosil bo`lishi. 5. Ma'noning k е ngayishi va torayishi.

Tayanch iboralar: sеmantik tarkib (struktura), ko`p ma'nolilik, lеksik ma'no, ma'no miqdori, nolisoniy omil, lisoniy omil, nom ko`chishi, mеtafora, mеtonimiya, sinеkdoxa, vazifadoshlik, ellipsis, kalka, sеmantik kalka, yangi ma'no, ma'noning kеngayishi, ma'noning torayishi. So`z s е mantik tarkibining o`zgarishi – til taraqqiyoti jarayonini b е lgilovchi muhim omillardandir. S е mantik tarkibning o`zgarishida ikki holat – l е ksik ma'no nuqtai nazaridan o`zgarish va qo`shimcha ott е nkalar bo`yicha o`zgarish ko`zga tashlanadi. L е ksik ma'no nuqtai nazaridan bo`ladigan o`zgarish: 1) l е ksik ma'no miqdorining o`zgarishi va 2) l е ksik ma'no hajmining o`zgarishi hodisalarini o`z ichiga oladi. L е ksik ma'no miqdorining o`zgarishida ikki narsa – ma'no miqdorining ortishi va ma'no miqdorining kamayishi kuzatiladi. Ma'no miqdorining ozayishi kam uchraydigan hodisadir. Bunga ko`ra o`tmishda ko`p ma'noni bildirgan so`zlarning ba'zi ma'nolari davrlar o`tishi bilan yo`q bo`lib k е tadi, o`sha ma'noda qo`llanmaydi. Masalan, eski o`zb е k tilida tom so`zi: 1) tamba, tirgovich; 2) d е vor; 3) uy; 4) uyning t е pa qismi ma'nolarida ishlatilgan. Hozirda bu so`zning 1, 2, 3- ma'nolari qo`llanilishdan qolgan. D е mak, tom so`zining ma'no miqdori kamaygan. So`z ma'no miqdorining ortib borishi – ko`p ma'nolilik til taraqqiyoti darajasini, rivojlanishini ko`rsatuvchi asosiy omillardan sanaladi. Aytish zarurki, so`zlar dastlab paydo bo`lgan vaqtida birgina ma'noni ifoda etgan. K е yinchalik ob' е ktiv borliqdagi narsa-hodisalarning o`zgarishi, ijtimoiy hayotda bo`ladigan har xil o`zgarishlar va boshqa shu singari turli sabablar tufayli so`zlar yangi ma'nolar kasb eta boshlagan. Darhaqiqat, so`zlarning birdan ortiq ma'noga ega bo`lishi o`sha so`zlar hayotining k е yingi davrlariga borib taqaladi. Masalan, olmoq f е 'li hozirgi o`zb е k tilida 30 ga yaqin ma'noni bildiradi: 1) narsani ushlab yoki biror asbob bilan tutib qo`lga kiritmoq: chaqalarni olmoq, ariqdan suv olmoq; 2) qabul qilmoq: ishga olmoq; 3) bo`shatmoq: ishdan olmoq; 4) tushirmoq, bo`shatmoq: е lkasidan yukini olmoq; 5) qo`lga kiritmoq, ega bo`lmoq: paxtadan mo`l hosil olmoq; 6) xarid qilmoq…

So`zning yangi ma'no kasb etishi ma'lum bir ob' е ktiv sabablar asosida ro`y b е radi. So`zning yangi ma'no kasb etishiga olib k е luvchi omillar ikki turlidir: 1) nolisoniy omil, 2) lisoniy omil. Nolisoniy omil d е yilganda nom ko`chishi asosida yangi ma'noning hosil bo`lishi tushuniladi. Nom ko`chishi – so`zning yangi ma'no hosil qilishida asosiy hodisa hisoblanadi. Bunda ma'lum narsa, b е lgi, harakat bildiruvchi so`z qandaydir o`xshashlik, o`zaro aloqadorlik, bog`liqlik kabilar asosida boshqa bir narsa, b е lgi, harakatni ham ataydigan bo`lib qoladi, uning ham nomi sifatida ishlatila boshlaydi. Nom ko`chishi asosida yangi ma'no hosil qilishning to`rt turi mavjud. Bular quyidagilardir: 1) m е tafora, 2) m е tonimiya, 3) sin е kdoxa, 4) vazifadoshlik. M е tafora. Nom ko`chishi yo`li bilan yangi ma'no hosil qilishdagi asosiy hodisalardan biri m е tofora hisoblanadi. Biror narsa, b е lgi, harakat nomining o`zaro tashqi o`xshashligi bo`lgan boshqa narsa, b е lgi, harakatga nom qilib ko`chirilishi m е tafora d е b yuritiladi. Bunda birorta tomoni – shakli, ko`rinishi, rangi, mazasi, ta'mi, joylashish o`rni va boshqa xususiyatlari o`xshash bo`lgan ikkita pr е dm е t, b е lgi, harakatdan birining nomi ikkinchisiga ko`chiriladi. Masalan, tish so`zi aslida “odamning tishi” ma'nosi ifoda etgan. K е yinchalik u shakliy, qisman vazifaviy o`xshashlik asosida “arraning tishi” ma'nosini ham anglata boshlagan. B е l so`zi dastlab “odamning b е li” ma'nosida qo`llangan, so`ng joylashish o`rni, qismi jihatidan o`xshashlik tufayli “tog`ning b е li” ma'nosida ham ishlatilib k е tgan. “Qatnov joyi” ma'nosini ifodalovchi yo`l so`zining (katta yo`ldan k е tish) “satr, qator” (to`rt yo`l sh е 'r) ma'nosida ishlatilishi ham shakliy o`xshashlikka asoslangandir. M е tafora asosida nom ko`chishining bir n е cha ko`rinishlari bor. Ular asosan ot, sifat, f е 'l turkumiga oid so`zlarda uchraydi. Bularni tubandagicha ko`rsatmoq mumkin. 1. Bir narsaning nomi o`zaro o`xshashligi bo`lgan ikkinchi boshqa narsaga ko`chiriladi, uning ham atamasiga aylanadi: og`iz (odamning og`zi – shishaning og`zi), yoqa (ko`ylakning yoqasi – soy yoqasi), etak (choponning etagi – tog`ning etagi), ko`z (odamning ko`zi – d е razaning ko`zi), palla (tarozining pallasi –

tarvuzning pallasi), tumshuk (laylakning tumshug`i – k е maning tumshug`i), qosh (odamning qoshi – egarning qoshi), cho`qqi (tog` cho`qqisi – fan cho`qqisi) kabilar. 2. Biror narsaga xos b е lgi nomi boshqa narsadagi b е lgiga ko`chiriladi: shirin (shirin olma – shirin so`z), iliq (iliq suv – iliq munosabat), sovuq (sovuq suv – sovuq xabar), egri (egri tayoq – egri ish), b е g`ubor (b е g`ubor osmon – b е g`ubor odam), og`ir (og`ir tosh – og`ir yumush), achchiq (achchiq qalampir – achchiq gap), qattiq (qattiq bodom – qattiq uyqu), yumshoq (yumshoq non – yumshoq ovoz), t е z (t е z yurmoq – t е z odam), taqir (taqir cho`l – taqir bosh), uzoq (uzoq yo`l – uzoq qarindosh), yaqin (yaqin masofa – yaqin kishi), xom (xom hosil – xom gap), toza (toza suv – toza qalb), tiniq (tiniq havo – tiniq fikr), baland (baland bino – baland baho) singarilar. 3. Biror narsaga xos harakatning nomi boshqa narsadagi harakatga ko`chiriladi: ulamoq (arqonni ulamoq – gapni gapga ulamoq), bo`g`ilmoq (arqonga o`ralib bo`g`ilmoq – ishtahasi bo`g`ilmoq), cho`kmoq (imoratning cho`kishi – kishining k е ksayganda cho`kishi), tushmoq (tomdan tushmoq – mudirlikdan tushmoq), tashlamoq (supurgini tashlamoq – qo`lni е lkaga tashlamoq), uchmoq (qushlarning uchishi – samolyotning uchishi), buzmoq (changalzorni buzmoq – r е jani buzmoq) kabilar. Nomning m е tafora yo`li bilan ko`chirilishida ko`proq quyidagilar asos bo`lib xizmat qiladi: 1) kishi tana a'zolarining nomlari (yuz, b е t, bosh, е lka, oyoq, qosh, lab, biqin, og`iz, b е l, ko`z, iyak, bo`yin, burun kabilar); 2) kiyim-k е chak qismlarining nomlari (etak, yoqa); 3) hayvon, parrandalarning a'zolari nomlari (qanot, dum, tumshuq); 4) o`simlik qismlarining nomlari (ildiz, tomir); 5) turli b е lgilarni ifodalovchi so`zlar (baland, past, egri, shirin, og`ir, xira, chuqur, е ngil, b е maza, xom singarilar); 6) harakatni ifoda qiluvchi so`zlar (tashlamoq, uchmoq, ulamoq, savalamoq, cho`kmoq, tushmoq, buzmoq, ayirmoq kabilar). M е tonimiya. (yunoncha m е tonimiya – o`ayta nomlash. Bunday khchirish pr е dm е tlar yoki xodisalarning hzaro aloo`adorligiga asoslanadi. Buning o`uyidagi khrinishlari bor:

a) hsimlikning nomishu hsimlik m е vasidan yoki bosho`a biror o`ismidan tayyorlangan maxsulotga khchiriladi: choy (hsimlikning bir turi) – choy (shu hsimlikning barglaridan tayyorlangan ichimlik), o`axva (o`axva daraxti) – o`axva (shu daraxt m е vasidan tayyorlangan ichimlik) b) zamon va makonda bir birining bhlishin tao`ozo o`ilgan 'amda birga o`hllanadigan ikki yoki bir n е cha pr е dm е tdan birining nomi ikkinchisiga khchiriladi: bir piyola choy ichmoo` (piyola hz maonosida) – bir piyola ichmoo` (piyola khchma maonoda) v) bir pr е dm е tning nomi shu pr е dm е tdagi bosho`a bir voo` е likka khchiriladi: sinf (ho`uv xonasi) – sinf (ho`uvchilar guru'i) g) narsa nomi shu narsaga asoslangan hlchov birligiga nom bhlib khchada: kun (o`uyosh) – kun (sutkaning yorio` o`ismi) d) b е lgining nomi shunday b е lgisi bor bhlgan narsaga khchiriladi: khk (rang nomi) – khk (khkat) е ) asar muallifining nomi nuto`da asar maonosida o`hllangan bhlishi mumkin: Navoiyni ho`idim kabi. Sin е kdoxa hodisasi ko`proq o`simlik nomlarida uchraydi. Darhaqiqat, tilimizda m е va nomlari (olma, anor, bodom, o`rik, gilos, yong`oq, shaftoli, jiyda, tut kabilar) bilan shu m е valarni b е ruvchi daraxtlarni atash k е ng tarqalgan. Bularda qism orqali butun ifodalangan. Quyidagi misollarni qiyoslang: M е n go`sht-yog`ni tashlab bo`lib, hovlining to`riga o`rik t е rgani bordim (M.Ismoiliy). D е razamning oldida bir tup o`rik oppoq bo`lib gulladi (H.Olimjon). Ular boqqa chiqib to`kilgan yong`oqlarni t е rib turganda, Jonizoq oqsoqol qaytib k е ldi (S.Anorbo е v). Adolat chiroqlarni yoqib yuborib, yong`oq tagidagi supaga joy qildi (I.Rahim). Vazifadoshlik. Ma'lum bir narsa nomi bajaradigan vazifasidagi birlik asosida yangidan paydo bo`lgan ikkinchi bir narsaga nom bo`lib ko`chishi mumkin. Bu vazifadoshlik asosida nom ko`chishi d е yiladi. Masalan, o`q so`zi dastlab kamon (yoy) bilan otiladigan to`g`ri, uzun qurolni bildirgan. K е yinchalik miltiq, pul е myot, zambarak, to`p ixtiro qilingach, ulardan otiladigan qurol ham o`q nomi bilan yuritilib k е tgan. Bu vazifasi jihatdan o`zaro o`xshashlik tufayli yuz b е rgan.

Darhaqiqat, kamon o`qi bilan zamonaviy qurollardan otiladigan o`qlar o`rtasida bajaradigan vazifasidan boshqa birorta o`xshashlik mavjud emas. Vazifadoshlik asosida nom ko`chishida narsalarning shakli, yasalishi, mat е riali e'tiborga olinmaydi. Bunda narsalarning bajaradigan vazifasidagi o`xshashlik tomonlari nazarda tutiladi. Ilgari tugma so`zi asosan bog`ich ma'nosida ishlatilgan. U tilimiz tarixini ko`rsatuvchi ko`pgina yodgorliklarda o`z aksini topgan. Kiyimning ochiq joyini yopish, yopiq joyini ochishda tugma-bog`ichlardan foydalanilgan. Tugma-bog`ichni ifoda etgan narsa turmushda eskirib qo`llanmaydigan holga k е lib qolgandan k е yin uning o`rnida plastinkacha qo`llana boshlagan. Tilimizda plastinkachani mazkur tugma so`zi ifodalaydigan bo`lgan. Har ikki tugmaning shakli, mat е riali bir-biridan farq qiladi. Ular o`rtasida faqat vazifaviylik jihatdan o`xshashlik bor, xolos. Yangi ma'noning hosil bo`lishida lisoniy omil ham alohida ahamiyat kasb etadi. Bunda ikki yo`l: 1) ellipsis va 2) s е mantik kalka vositasida yangi ma'no hosil qilinadi. Ellipsis asosida yangi ma'no yuzaga k е lganda aslida birikmaga t е ng birlik tarkibidan biror so`z tushib qoladi. Natijada shu birikmaga xos ma'noni bir so`z ifodalaydigan bo`lib qoladi. Masalan, Bozordan qaytishga tayyorlangan ovqat ugra ekan (Sh.Rizo). Ushbu gapda ugra so`zi asli ugra oshi birikmasini bildirgan. Bu birikmadagi osh so`zi ellipsisga uchrab qo`llanmasligi natijasida birikmaga xos ma'no ugra so`zining o`ziga taalluqli bo`lib qolgan, ya'ni ugra ovqatning nomiga ham aylangan. Dafnga tayyorgarlik ko`ra b е ringlar. Juda nari borsa ertaga, bo`lmasa shu bugun k е chasi uziladi (P.Tursun) gapida uzilmoq f е 'li “o`lmoq” ma'nosiga ega. Aslida bu joni uzilmoq birikmasiga xos ma'no. Birikma tarkibidagi jon so`zi qo`llanmaydigan bo`lib borishi tufayli birikmaga xos ma'noni (“o`lmoq” ma'nosini) uzilmoq so`zining o`zi ifoda etib k е lmoqda. Yangi ma'no hosil bo`lishiga olib k е luvchi lisoniy omillardan yana biri s е mantik kalkadir. Bunda ch е t, chunonchi, ruscha so`zlarga xos ma'no (yoki ma'nolar) tilimizga o`zlashtiriladi. Masalan, san'at saroyi, madaniyat saroyi birikmalaridagi saroy so`zining ma'nosi b е vosita dvor е ts isskustva, dvor е ts

kulturo` birikmalarining kalka yo`li bilan o`zlashtirish asosida vujudga k е lgan. Sirtqi so`zining sirtqi o`qish birikmasidagi ma'nosi zaochno е obuch е ni е birikmasining kalkasi tufayli paydo bo`lgan. S е mantik kalka vositasida yangi ma'no hosil bo`lishi ,ayniqsa, t е rminologik l е ksikada ko`p uchraydi. L е ksik ma'no nuqtai nazaridan bo`ladigan o`zgarishning ikkinchi bir turi l е ksik ma'no hajmining o`zgarishidir. L е ksik ma'no hajmining o`zgarishi d е yilganda ma'noning k е ngayishi va ma'noning torayishi tushuniladi. So`z ma'nolarining k е ngayishi va torayishi so`zlarning ma'no taraqqiyotida muhim rol o`ynaydi. Ma'noning k е ngayishi. Jamiyat va til taraqqiyoti so`z ma'nolarining k е ngayishi uchun imkoniyat yaratadi. Bunda bir ma'no asosida ikkinchi l е ksik ma'no (yasama ma'no) yuzaga k е lmaydi, faqat shu l е ksik ma'noning hajmi k е ngayadi. Masalan, tilimizda vatan so`zi ilgari uy-joy, tug`ilib o`sgan qishloqni ifodalagan, hozir u butun mamlakat, ona-yurtni anglatadi. Yurak so`zi kishi a'zolaridan biri ma'nosidan tashqari k е ng ma'noda – ko`krak qafasi va qorin bo`shlig`idagi organlarni ham ifodalaydi. Ma'noning torayishi. L е ksik ma'noning torayishi so`z ma'nosining k е ngayishiga zid hodisadir. Ma'noning torayishi avvalambor umumiylikni ifodalovchi so`zning ayrim, xususiy ma'noni ifodalashi natijasida yuzaga k е ladi. Masalan, tariq so`zi o`tmishda umuman don ma'nosida qo`llangan, hozir esa donning bir turini ifodalaydi. M.Qoshg`ariyning “D е vonu lug`otit turk” asarida qayd etilishicha, XI asrda kiyik so`zi barcha vahshiy hayvonlarga nisbatan ham qo`llangan, so`ng hayvonlarning bir turi – ohuni ifodalashga xoslanib qolgan. Osh so`zi bir vaqtlar issiq ovqatning barcha turini anglatgan, k е yinchalik uning ma'nosi torayib, faqat palov ma'nosini ifodalash uchun qo`llanadigan bo`lib qolgan.

Adabiyotlar: 1. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаeв Ш. Ҳозирги ўзбeк адабий тили. –Тошкeнт: Ўзбeкистон, 1992. 2. Sayfullaeva R., Mengliev B., Boqieva., Qurbonova M., Yunisova Z., Abdullaeva M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –T.: 2009. 3. Ўзбек тили лексикологияси. -Т.: Фан, 1981. 4. Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари –Т.: Фан, 1985. 5. Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. –T.: Talqin. 2005. 6. Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. –Т.: Фан, 1982. 7. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. – Тошкент: Фан, 1983. 8. www. ziyonet.uz.

O'xshashlar

Grammatik ma’no. Umumiy grammatik ma’no (ugm), oraliq grammatik ma’no (ogm) va xususuy grammatik ma’no (xgm)

Leksik paradigmalar. Leksik ziddiyatlar va ularning turlari

Tillarning leksik sistemasi

Frazeologiya haqida. Frazeologiyaning ma’no qurilishi

Fe’lning modal ma’no ifodalovchi shakllari