Fe’lning modal ma’no ifodalovchi shakllari - Tilshunoslik - Referatlar

Fe’lning modal ma’no ifodalovchi shakllari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Fe’l ning modal ma’no ifodalovchi shakllari Reja: 1. Sintetik shakllar 2. Analititik shakllar 3. Ko‘makchi fe’l 4. To‘liqsiz fe’l. 5. Fe’llarning tuzilishiga ko‘ra turlari.

Yasalish usuliga ko‘ra bunday fe’l shakllarning ikki turi mavjud: 1) sintetik shakllar; 2) analitik shakllar. Sintetik shakllar harakatning turli modal ma’nolarini ifodalovchi affikslar asosida shakllanadi. Bular o‘z xususiyatiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: a) h arakatning takroriyligini, davomliligini ifodalov chi affikslar fe’lga –la, -kila (- gila, -rila, -qila) affikslarini qo‘shish orqali hosil qilinadi: ishqa – ishqala, sava – savala, turt – turtkila, cho‘z – chuzg‘ila, yugur – yugurgi la, tort – tortqila, tep – tepkila kabi; b) h arakatning kuchsiz darajasini ko‘rsatuvchi –(i)nqira, -(i)msira affikslari yordamida yasaladi: oqar - oqarinqira, qo‘rq - qo‘rqinqira, kul - kulimsira ka bi. Analititik shakllar fe’lning asosiy modal ma’no hosil qiluvchi shakllari bo‘lib, ularning ko‘pchilik qismini ko‘makchi va to‘liqsiz fe’llar vositasida yasaluvchi shakllar tashkil qiladi. Ko‘makchi fe’l yetakchi (mustaqil) fe’lga bog‘lanib, harakatning turlicha xususiyatlarga ega bo‘lgan modal ma’nolarini hosil qilish uchun xizmat qiladi. Biroq, o‘zbek tilida butunlay ko‘makchi fe’lga aylangan (mustaqil ma’nosini butunlay yo‘qotib, faqat ko‘makchi fe’l sifatida qo‘ llanadigan) fe’l yo‘q. Ayrim mustaqil fe’llar ko‘makchi fe’l vazifasida qo‘llanib, quyidagicha modal ma’nolarni hosil qiladi: 1) harakatning davomiyligi: ayta tur, ko‘ra tur ; 2) harakatning boshlanishi: ayta boshla, yoza boshla; 3) harakatning takrori: aytib yur, aytib tur; 4) harakatni tugallanishi: aytib bo‘l, yozib qo‘y; 5) harakatning bajarilish imkoniyati: yozib ko‘r, aytib ko‘r, ayta ol (moq); 6) harakatning shaxslararo yo‘nalishi: yozib ber, aytib ket, ola kel, olib bor kabilar . Mustaqil fe’llardagi bunday hodisa ikkita mustaqil fe’lning birikishidan hosil bo‘ladigan qo‘shma (olib chiq, tortib ol kabilarga) fe’llarga tashqi jihatdan

o‘xshash bo‘lsa ham, ular o‘rtasida quyidagicha farq mavjud: a) qo‘shma fe’llarni hosil qiluvchi qismlarning har ikkalasi ham mustaqil fe’l bo‘lib, ular birgalikda bitta yangi lug‘aviy ma’no ifodalashga xoslanadi; b) yetakchi ko‘makchi felli so‘z qo‘shilmalarida esa ko‘makchi fe’l o‘z mustaqil lug‘aviy ma’nosini yo‘qotib, modal ma’no ifodalovchi analitik unsurga aylanadi, ya’ni grammatikalizatsiyalashadi . Shu bois bunday so‘z qo‘shilmalaridagi birinchi fe’l yetakchi fe’l hisoblanib, u mazkur birikmadagi asosiy lug‘aviy ma’noni tashuvchi komponent hisoblanadi. O‘z mustaqil lug‘aviy ma’nosini yo‘qotib, modal ma’no ifodalovchi analitik unsurga aylangan fe’l esa ko‘makchi fe’l deyiladi : aytib berdi (aytib— yetakchi, berdi — ko‘makchi). Yetakchi fe’l vazifasida sodda fe’ldan tashqari qo‘shma fe’l (qaror qilib qo‘ymoq, olib chiqib ketmoq), takroriy fe’l (o‘yib-o‘yib olmoq, chimchib-chimchib olmoq) ishtirok etishi mumkin. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida quyidagi fe’llar ko‘makchi fe’l vazifasida qo‘llanadi: boshla, yot, tur, yur, o‘tir, bo‘l, bit, ol, ber, qol, qo‘y, chiq, bor, kel, ket, yubor, tashla, sol, tush, o‘l, o‘t, yet, ko‘r, qara, boq, yoz kabilar. Ko‘makchi fe’llar yetakchi fe’l bilan asosan –(i)b yoki –a, -y ravishdosh yasovchilari yordamida birikadi. Ba’zi ko‘makchi fe’llargina yetakchi fe’l bilan grammatik shakl yordamisiz biri kadi. Ko‘makchi fe’l yetakchi fe’l bilan ravishdosh shakli orq ali birikkanda, tuslovchi affikslar ko‘makchi fe’lga qo‘shi ladi. Yetakchi fe’lga grammatik shakl yordamisiz birikkanda esa yetakchi va ko‘makchi fe’l bir xil shaklda, ya’ni tuslovchi affiklar har ikkala fe’l takibida bo‘ladi: yozib ol dim, yozib olding, yozib oldi; yoza oldim, yoza olding, yoza oldi; yozdim-oldim, yozding-olding, yozdi-oldi kabi. Ba’zi ko‘makchi fe’llar, keltirilgan misoldagi kabi, yetak chi fe’lga har uch shaklda birikadi, ba’zilari esa faqat ra vishdosh shakli yordamida birikadi: o‘qib chiqdi, yoza boshladi. Bulardagi chiq, boshla ko‘makchi fe’llari yetakchi fe’l bilan o‘qidi-chiqdi, yozdi-boshladi shaklida birikmaydi. Ayrim ko‘makchi fe’llar yetakchi fe’l bilan –(i)b va –a, -y ravishdosh yasovchilari yordamida, ba’zilari esa faqat –(i)b yoki –a, -y affiksi yordamida birikadi. Masalan, ber

ko‘ makchi fe’li ravishdoshning har ikki shakliga birika olgani holda, qara ko‘makchi fe’li faqat –(i)b affiksli ravishdosh shakliga, yoz ko‘makchisi esa faqat –a affiksli ravishdoshga birikadi: yozib ber — yoza ber, o‘qib qara, yiqila yozdi. Shunga ko‘ra ko‘makchi fe’llarni quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin: 1) ravishdoshning –b (-ib) affiksli turiga birikadigan ko‘makchi fe’llar: yot, o‘tir, kel, yur, bo‘l, bit, chiq, yet, o‘t, yubor, tashla, tush, o‘l, qara, boq, qo‘y; 2) faqat ravishdoshning –a (-y) affiksli turiga birikadigan ko‘makchi fe’llar: boshla, bil, yoz ; 3) ravishdoshning ham –b (-ib) ham - a (-y) affiksli shakli bilan bog‘lana oladigan ko‘makchi fe’llar: tur, bor, ol, ber, qol, ko‘r, ket, sol kabilar. O‘zbek adabiy tilida ko‘makchi fe’llarning asosiy qismi yetakchi fe’l bilan –(i)b ravishdosh yasovchisi orqali birikadi. Yetakchi fe’lga faqat –a, -y ravishdosh yasovchisi yordamida biri kuvchi ko‘makchi fe’l, yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, uchtagina: boshla, bil, yoz (ayta boshladi, yoza bildi, to‘kila yozdi). Yetakchi fe’l bilan ravishdoshiing har ikki turi yor damida birika oladigan ko‘makchi fe’llar –(i)b yoki –a, -y affiksi yordamida birik kanda boshqa-boshqa ma’nolar ifodalaydi. Qiyoslang: yozib oldi-yoza ol di, kelib qoldi-kela qoldi, aytib ko‘r-ayta ko‘rma. Yetakchi va ko‘makchi fe’ldan tashkil topgan analitik shakllarda ko‘makchi fe’l birdan ortiq bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda ham har bir ko‘makchi fe’l o‘zidan oldingi fe’l bilan ravishdosh shakllari yordamida birikadi: aytib berib tUa qol. Ko‘makchi fe’l yordamida yasaluvchi analitik shaklning bir yetakchi va bir ko‘makchi fe’ldan hosil bo‘lgan turi juda ko‘p qo‘llanadi. Ikki va undan ortiq ko‘makchili shakl kam uchraydi. Birdan ortiq ko‘makchi fe’l qatnashgan shaklda har bir ko‘makchi fe’l o‘z ma’nosi bilan qatnashadi. Analitik shakl tarkibidan biror ko‘makchi fe’l tushirilsa, unga xos ma’no ham yo‘qoladi: aytib berib tura qol - aytib berib tur - aytib ber. Birdan ortiq ko‘makchi fe’lli analitik shaklda ravishdoshning –(i)b va –a, -y affiksi yordamida birikuvchi ko‘makchi fe’l ishtirok etsa, yetakchi fe’lga avval -(i)b affiksi yordamida birikuvchi ko‘makchi

fe’l, keyin –a, -y affiksi yordamida birikuvchi ko‘makchi fe’l qo‘shiladi: yozib bera qol, yozib ko‘ra boshladi, ishlab tura ber kabi. Aynan bir ko‘makchi bilan yasalgan analitik shakldagi fe’llar uyushiq bo‘lak vazifasida kelganda, ko‘makchi fe’l uyushiq bo‘laklarning so‘nggisi bilan qo‘llanish hollari ham uchraydi: Men uni bir necha yildan buyon yedirib, ichirib kelaman. To‘liqsiz fe’l. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida fe’l va fe’l bo‘lmagan so‘zlar bilan qo‘llanadigan edi, ekan, emish, emas, esa kabi to‘liqsiz fe’llar mavjud. Bulardan esa to‘liqsiz fe’li bog‘lovchiga aylangan. To‘liqsiz fe’lning edi, ekan, emish shakllari ham harakat ma’nosiga ega emas. Ular mustaqil fe’llarga qo’shilib turli ma’nolarni ifodalaydi va mustaqil fe’llarni har xil grammatik vazifalarga xoslaydi. To‘liqsiz fe’llar ot, sifat, son, olmosh kabi mustaqil so‘zlarlar bilan ham, mustaqil fe’llar bilan ham qo‘llana oladi: bog‘ edi, shular edi,besh edi, go‘zal ekan, kelgan ekan kabi. To‘liqsiz fe’l har bir shaklining o‘ziga xos xususiyati bilan birga ularning uchalasi uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlar ham bor: 1) to’lnqsiz fe’llar mustaqil lug‘aviy ma’noga ega emas. Bu fe’llar tarixan mustaqil ma’noli bo‘lsa-da, hozirgi paytda o’z ma’nosini yo‘qotib, yordamchi fe’lga aylangan; 2) to‘liqsiz fe’l o‘zicha harakat bildira olmasligi sababli fe’llarga xos bo‘lishsizlik, daraja, zamon kabi ma’nolarga va bu ma’noni ifodalovchi shakllarga ega bo‘la olmaydi; 3) garchi shaxs-son qo‘shimchalari to‘liqsiz fe’lga qo‘shilsa-da, ular bildirgan shaxs ma’nosi to‘liqsiz fe’lga emas, balki mustaqil fe’lga tegishli bo‘ladi: xabardor ekan+man, xabardor ekan+san, bilgan edi+m, bilgan edi + ng; bilar emish+man, bilar emish+san. Shu bois to‘liqsiz fe’l yakka holda tuslanmaydi. To‘liqsiz fe’l shakllaridagi birinchi tovush (e) noturg‘un, u ma’lum fonetik sharoitlarda, boshqa tovushning ta’siri bilan yoki boshqa tovushga o‘tishi yoki tushib qolishi mumkin. Bu hodisa, ayniqsa, og‘zaki nutqda ko‘p uchraydi: ishlar+di, ishlar+kan, ishlar+mish; ishlagan+akan, ishlasa+ydi. To‘liqsiz fe’l shakllari uyushiq kesimlar uchun umumiy bo‘lganda oxirgi kesim tarkibida qo‘llanadi. Bu kesimlar turli shakldagi fe’llar, shuningdek, otlar bilan

ifodalanishi mumkin: U Akmalning iztirob chekib yurganini ham bilar, lekin Gulsum ona bunchalik fig‘oni chiqib gapirishini birinchi ko‘rishi edi. (O. Yo.) Fe’llarning tuzilishiga ko‘ra turlari. Fe’llar tuzilishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: 1.Sodda fe’llar bir o‘zak morfemadan iborat bo‘lgan tub: o‘qi, kut, kel, ol va yasama: ishla, tozala, oqar, ko‘rsat so‘zlardan tashkil topadi. 2. Qo‘shma fe’llar ikki o‘zak morfemaning birikishidan hosil bo‘ladi va tarkiban quyidagicha tuzilishga ega bo‘ladi: a) ot yoki boshqa turkumga oid so‘zlar+fe’l: qaror qilmoq, ahd etmoq, taq etmoq, dod demoq, bayon qilmoq; b) fe’l+fe’l: ishlab olmoq, olib chiqmoq, borib kelmoq, sotib olmoq. Zamon va shax-son qo‘shimchalari qo‘shma fe’lning ikkinchi qismiga qo‘shiladi: borib keldim, olib chiqding kabi. Bunday qo‘shma fe’llar ikkita mustaqil ma’noli fe’lning bir umumiy ma’no doirasida birlashuvi va leksikalizatsiyasi asosida shakllanadi; 3. M urakkab fe’llar mustaqil va yordamchi (ko‘makchi) fe’l-larning analitik shakli asosida shakllanadi. Bunda aslida mustaqil lug‘aviy ma’noli bo‘lgan ikkinchi fe’lning grammatikalizatsiyalashu-vi sodir bo‘ladi: yuvib bo‘lmoq, ko‘rib qolmoq, bilib olmoq kabi. 4. Juft va takroriy fe’llar . Fe’llarning juft va takroriy shakllari ham mavjud. Ular quyidagicha xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1. Fe’lning turli ma’nolarga ega bo‘lgan analitik shaklini hosil qiladi: a) bir xil gammatik shaklga ega bo‘lib, fe’lning yetakchi ko‘makchi shaklini hosil qilib turli modal ma’nolar ifodalaydi: aytdi-qo‘ydi, yozdi-qo‘ydi, o‘tdi-ketdi, qirdi-tashladi; b) qismlari turli gammatik shaklga ega bo‘lgan mustaqil fe’llar takrorlanib, harakatni ta’kidlash, kuchaytirish uchun xizmat qiladi: aytsam- aytay, borsang-bor, ketsang-ket, olsang-ol. 2. Nutq jarayonida boshqa turkumga ko‘chgan (konversiyaga uchragan) holda ishlatiladi: a) fe’llarning juft va takorlanishi natijasida otga xos ma’no hosil qiladi: qo‘ydi-chiqdi, oldi-berdi, dedi-dedi, keldi-ketdi; b) ravishga

ko‘chadi: uzul-kesil, ag‘dar-to’ntar, bilinar-bilinmas, bora-bora, turib-turib, ura-sura, qotib-qotib . ADABIYOTLAR 1. М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Узбек тили. Т., «Укитувчи» 1978. 2. Ш. Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов, , Х.Дониёров Хозирги њзбек адабий тили. Т ., « Укитувчи » 1980. 3. М.Ирскулов Тилшуносликка кириш. Т., «Укитувчи» 1992. 4. А.Баскаков, А. Содиков, А.Абдуазизов Умумий тилшунослик. Т., «Укитувчи» 1981. 5. Х.Неъматов, О.Бозоров Тил ва нутк. Т., «Укитувчи» 1993. 6. У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев Хозирги њзбек адабий тили.. 1-кисм. Т., «Укитувчи» 1979. 7. N. Turniyozov A.Rahimov O‘zbek tili (ma’ruzalar matni) 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Fe’lning vazifadosh shakllari

Modal so’zlar

Ot so‘z turkumi Otning grammatik kategoriyalari

Grammatika

Fe’lning grammatik kategoriyalari