Fe’lning grammatik kategoriyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105 KB

Ko'chirib olish

Fe’lning grammatik kategoriyalari Reja: 1. Nisbat kategoriyasi . 2. Orttirma nisbat . 3. Bo‘lishli va bo‘lishsizlik kategoriyasi. 4. Mayl kategoriyasi . 5. Fe’llarning tuslanishi. 6. Fe’l zamonlari

Hozirgi o‘zbek adabiy tilida fe’lga xos grammatik kategoriyalar qo‘yidagilar: 1) nisbat kategoriyasi; 2) bo‘lishli va bo‘lishsizlik kategoriyasi; 3) mayl kategoriyasi; 4) zamon kategoriyasi; 5) shaxs-son kategoriyasi. 2-§. Nisbat kategoriyasi . Fe’ldan anglashilgan harakatning bajaruvchi va bajariladigan harakat o‘rtasidagi munosabatining ifodala-nishi fe’l nisbati deyiladi. Masalan: Sobir akasidan kelgan xatni Alisherga o‘qitdi gapida Sobir ega, Alisherga to‘ldiruvchidir. Ushbu gapda asosiy harakat bajaruvchi Alisher , ya’ni to‘ldiruvchi bo‘lib, Sobir , ya’ni ega harakat bajarilishida vosita bo‘lgan shaxs xolos. Jumladagi ikki bajaruvchi orasidagi harakat bajarish bilan bog‘liq ana shunday munosabat fe’lning nisbat shakli orqali ifodalanadi: o‘qi+t+di . Fe’l nisbati maxsus shakl yasovchi affikslar vositasida ifodalanadi. Bu affikslar fe’lning lug‘aviy ma’nosini batamom yangilamay, unga qo‘shimcha ma’no bo‘yog‘i qo‘shadi. Qiyoslang: yuv+(di)-yuv+in+(di) - yuv+il+(di) - yuv+ish+(di) – yuv+dir+(di) . Ba’zi fe’llarga nisbat qo‘shimchalari birdan ortiq qo‘shilib kelishi ham mumkin: yoz+dir+il+di, beza+n+tir+ish+di. Bunday holda fe’l nisbati oxirgi nisbat qo‘shimchasiga qarab belgilanadi. Fe’l nisbatlarning quyidagicha beshta turi bor: 1. Aniq nisbat . Harakatning ega orqali ifodalangan shaxs yoki narsa tomonidan bajarilganini yoki bajarilmaganini ifodalaydi. To‘ldiruvchi esa harakatning obyekti bo‘ladi. Aniq nisbat maxsus affiksga ega emas: o‘qidi, yozdi, kutdi kabi sof fe’llar ana shu nisbatdadir. 2. O‘zlik nisbat . Harakatning bir shaxs yoki narsaning o‘zida sodir bo‘lishini anglatadi. Bu nisbat quyidagi affikslar orqali hosil bo‘ladi: a) fe’l o‘zak-negiziga unlidan keyin -n , undoshdan keyin -in affiksini qo‘shish orqali: o‘ra+n, yuv+in; b) fe’l o‘zak-negiziga unlidan keyin - l , undoshdan keyin -il affiksini qo‘shish orqali hosil bo‘ladi: cho‘m+il, surka+l; d) fe’l o‘zak-negiziga unlidan keyin -sh , undoshdan keyin -ish affiksini qo‘shish orqali hosil bo‘ladi: joyla+sh, ker+ish. Yetakchi ko‘makchi fe’lli birikmalarga o‘zlik nisbati qo‘shimchasi, asosan, yetakchi fe’lga qo‘shilib keladi: suya+n+ib turmoq, yuv+in+ib kelmoq, qo‘zg‘a+l+ib ketmoq kabi.

Shuni ham ta’kidlash lozimki, tilimizdagi zavq+lan, achchiq+lan, foyda+lan, o‘ng‘aysiz+lan kabilar o‘ zlik nisbatdagi fe’llar hisoblanmaydi. Chunki z avqlanmoq, achchiqlanmoq kabi f e’llar tarkibidagi -n nisbat yasovchi emas, balki - la va -n bir butun holda (-lan) affiksidir. Shu bois, zavqlan, achchiqlan fe’llari aniq nisbat shakli hisoblanadi. Xuddi shuningdek, ba’zi o‘timli va o‘timsiz fe’llardan ham o‘zlik nisbati yasalmaydi: bor, yugur, o‘qi, hayda, ek, min, sug‘or kabilar, shular jumlasidandir. 3. Orttirma nisbat . Harakatning boshqa bir shaxs yoki narsa ta’sirida, tazyiqida bajarilishi, orttirilishini ifodalovchi fe’l shaklidir. Quyidagicha affikslar orqali hosil qilinadi: 1) - dir (tir): yozdir, kuldir; 2) - gaz (-giz, -g‘az, -g‘iz, -kaz, - kiz, -qaz, -qiz): ko‘rgaz, ketkiz, o‘tqaz; 3) -t: o‘qit, qurit, ishlab; 4) - iz: oqiz, tomiz; 5) - ir: botir, tomir,oqir; 6) – ar: chiqar, qaytar; 7) - sat: ko‘rsat. Ayrim fe’llarning orttirma nisbatni yasashda ko‘rsatilgan affikslardan faqat bittasini, boshqa fe’llarda esa bir nechtasini sinonim sifatida qo‘llash mumkin: ko‘n+dir - to‘la+t-to‘l+dir - to‘l+g‘iz kabi. Shuningdek, orttirma nisbat boshqa nisbatlar dan farqli ravishda fe’lga birdan ortiq affikslar qo‘shish bilan yasalishi mumkin: jo‘na+t+tir+di, yoz+dir+tir+di. Orttirma nisbat o‘timli yoki o‘timsiz f e’llardan ham yasaladi: uxla - uxlat, o‘qi-o‘qit kabi. Orttirma nisbat o‘timsiz fe’llardan yasalgan da, o‘timli fe’l yuzaga keladi: ko‘kar- ko‘kartir, uch - uchir kabi. Ayrim fe’llarda orttirma nisbat yasovchi affiks aniq ko‘rinib tursa-da, lekin hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan ularni morfemalarga ajratib bo‘lmaydi: tuzatmoq, surishtirmoq, uzatmoq kabi. Ayrim f e’llarda orttirma nisbat ko‘rsatkichini boshqa nisbat ko‘r satkichi bilan almashtirish mumkin: uyg‘ot- uyg‘on, yupat- yupan kabi. Lekin bu fe’llar ham hozirgi til nuqtai nazari dan morfemalarga bo‘linmaydi. Yetakchi va ko‘makchi fe’lli birikmalarga orttirma nisbat qo‘shimchasi, asosan, yetakchi fe’lga qo‘shiladi : ye+dir+ib qo‘ydi, aylan+tir+ib keldi. 4. Majhul nisbat . Harakat to‘ldiruvchi anglatgan narsa yoki shaxs tomonidan bajarilib, egaga o‘tadi yoki haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo‘ladi : O‘qish

boshlandi (bajaruvchisi noma’lum), yer haydaldi (harakat bajaruvchisi traktorchilar). Bu nisbatan -in / -n va -l / in affikslari or q ali h osil q ilinadi: tara+l, ulu+n, keltir+il, ol+in kabi. Fe’lning majhul va o‘zlik nisbatlariga xos ko‘rsatkichlar o‘zaro grammatik omonim bo‘lib, ba’zan ayni bir affiks ham o‘zlik, ham majhullik nisbatni yasashi mumkin. Bunday holda, fe’lning qaysi nisbatdaligi gap mazmunidan anglashiladi: Ot qoqildi- mix qoqildi. Majhullik va o‘zlik nisbatlari bir xil affiks bilan yasalganda, ularni farqlashda orttirma nisbat affiksini qo‘shib ko‘rish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Chunki majhullik nisbatdagi fe’l ayni paytda orttirma nisbatda ham qo‘llanishi mumkin, biroq o‘zlik nisbat bunday xususiyatga ega emas: polga mix qoq+tir+il+di . O‘zlik va majhullik nisbat affikslari ayni bir fe’lga qo‘shilib, ham o‘zlik, ham majhullik shaklini hosil qilishi mumkin: tara+n (o‘zlik) - tara+l(majhullik), yuv+n (o‘zlik) – yuv+il(majhullik) kabi. Yetakchi va ko‘makchi felli birikmalarda majhul nisbat ko‘rsatkichi, asosan, ko‘makchi fe’lga qo‘shiladi: so‘rab ko‘r+il+di, aytib qo‘y+il+di. O‘zlik nisbati kabi majhullik nisbat affikslari ham o‘timli fe’lni o‘timsiz fe’lga aylantiradi: o‘rinni bo‘shatdi- o‘rnidan bo‘shatildi. 4. Birgalik nisbat shakli -(i)sh affiksi yordamida yasaladi va harakatning birdan ortiq shaxs tomonidan bajari lishini bildiradi: yozishdi,tozalashdi. Birgalik nisbatdagi fe’llar mazmunan a) hara katni bajarishda birga ishtirok etish ma’nosi: tozalashdim, yuvishdim ; b) o‘ zaro, galma-gal bajarilgan harakat ma’nosi : urishdi, tortishishdi, talashishidi kabilarni ifodalaydi. Birgalik nisbat shaklidagi fe’l ko‘plik ifodalovchi -lar affiksi bilan sinonim hisoblanadi: keldilar-kelishdi, o‘qidilar-o‘qishdi. Yetakchi va ko‘makchi felli birikmalarda birgalik nisbat ko‘rsatkichi quyidagi tartibda qo‘shiladi: a) yetakchi fe’lga: kel+ish+ib qoldi, quv+ish+ib ketdi; b) ko‘makchi fe’lga: quvib ket+ish+di, kelib qol+ish+di; b) har ikkalasiga qo‘shiladi. Bunda yetakchi fe’ldagisi birgalik ko‘makchi fe’ldagisi esa ko‘plik ifodalaydi: kul+ish+ib qo‘y+ish+di, ayt+ish+ib qol+ish+di.

$4-§. Bo‘lishli va bo‘lishsizlik kategoriyasi. Tildagi har qanday fe’l bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi. Bo‘lishli shakl harakatning tasd ig‘ini, bo‘lishsiz shakl esa uning inkorini ifodalaydi: keldi- kelmadi . Fe’lning bo‘lishli shakli maxsus grammatik ko‘rsatkichga ega bo‘lmaydi. Chunki uning bosh shakli doimo bo‘lishli bo‘ladi. Bo‘lishsizlik esa q uyidagi kabi maxsus vositalar yordamida i fodalanadi: -ma affiksi deyarli barcha fe’l shaklla rida bo‘lishsizlik ifodalash uchun xizmat qiladi: kelmadi, kemagan, kelmabdi kabi. Fe’lning ba’zi vazifadosh shakllarining bo‘lishsizligini hosil qilishda –ma affikisining quyidagi morfologik shakllaridan foydalaniladi: -maslik affiksi harakat nomining bo‘lishsiz shaklini yasaydi: aytish- aytmaslik, borish-bormaslik kabi. -may\-mayin affiksi fe’lning –b(-ib) affiksi bilan yasaluvchi ravishdosh shaklining bo‘lishsiz shaklini yasashda ishlatiladi : bilib-bilmay, ko‘rib- ko‘rmay. - mas affiksi fe’lning –r//-ar qo‘shimchasi asosida hosil bo‘ladigan shaklining bo‘lishsiz shaklini hosil qilishda ishlatiladi: yurar- yurmas, borar- bormas. –ma affiksi yetakchi+ko‘makchi fe’lli birikmalarga quyidagicha qo‘ shiladi:1) yetakchi fe’lga qo‘shiladi: bormay tur; 2) ko‘makchi fe’lga qo‘shiladi: bora ko‘rma; 3) har ikkala siga qo‘shiladi: bormay qo‘yma.. Bunday birikuvda yetakchi yoki ko‘makchi fe’l yoki ularning har ikkalasi birgalikda ifodalaydigan ma’no o‘zaro farqlanadi: a) -ma affiksi yetakchi fe’lga qo‘shilganda, ana shu fe’lga xos harakat inkor etiladi. Biroq ko‘makchi felda bo‘lishlilik ma’nosi saqlanadi: yurmay qoldi, kelmay qo‘ydi kabi; b) b o‘lishsizlik shakli ko‘makchi fe’lga qo‘shilsa, bu fe’l bil dirgan ma’nodagi harakatning inkori ifodalanadi: kelib qolmadi, aytib qo‘ymadi; d) b o‘lishsilik shakli yetakchi va ko‘makchi fe’lga qo‘shilganda esa qat’iy bo‘lishlilik ifodalanAdi: aytmay qo‘ymadi, kelmay qo‘ymadi.$

-emas to‘liqsiz fe’li faqatgina –gan qo‘shimchali sifatdosh va -moqchi affiksli maqsad maylidagi fe’l larning bo‘lishsiz shaklini yasash uchun qo‘llanadi: ket gan emas, ketmoqchi emas kabi. Shuningdek, emas yordamida qiyoslanayotgan ikki harakat-hodisadan sifatdosh, ravishdosh yoki harakat nomi hamda narsa, bel gi, miqdor kabilarning inkorini ifodalashda ham foydalaniladi: o‘qib emas, yozib kelish kerak; qarashi emas, kulishi chiroyli; behi emas, olma; katta emas, kichik; o‘nta emas, to‘qqizta. yo‘q so‘zi faqatgina –gan// -yotgan qo‘shimchali sifatdosh ning bo‘lishsiz shaklini yasash uchungina qo‘llaniladi: 'yozgani yo‘q., borayotgani yo‘q. Bu fe’llar ning yuq so‘zi yordamida yasaluvchi inkor shaklida shaxs-son ko‘rsatkichlari fe’lning o‘ziga qo‘shila di: yozganim yo‘q, borganing yo‘q, kabi. na yordamchisi vositasida harakatning inkori alohida ta’ kid bilan ifodalanadi. Bunda fe’llar bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda qo‘llanishi mumkin. Fe’lning o‘zi bo‘lishsiz shaklda qo‘llanganda, na yordamchisi bog‘lovchi vazifasini bajara di va ma’noni kuchaytirish-ga xizmat qiladi: Na o‘qidi, na yozdi . B o‘ lishsizlik ma’nosining ifodalanishida o h angning h am alo h ida o‘ rni bor. Bunday hollarda inkor shakli bo‘lsa, tasdiq ma’nosi, tasdiq shakli bo‘lsa, inkor ma’nosi anglashiladi: Bu bosh bevafo dunyoda nimalarni ko‘rmadi deysiz.(tasdiq). Ketasiz-a, ketasiz,... sizni bu yerdan ketkizarmidik (inkor). 5-§. Mayl kategoriyasi . Ish harakatning voqelikka munosabatini ifodalovchi fe’l shakli mayl deyiladi. Fe’l mallari harakatning voqelikka munosabatini ifodalab, grammatik zamon, grammatik shaxs bilan uzviy bog‘lanadi. Bu uch hodisa fe’lning gapda kesimlik vazifasidan kelib chiqadi. O‘zbek tilida fe’l mayllarining to‘rt turi bor: 1) xabar mayli, 2) buruq-istak mayli, 3) shart mayli, 4) maqsad mayli. 1. Xabar mayli . Ish-harakatning uch zamondan birida bajarilish va bajarilimaganligini ifodalaydi. Xabar maylining maxsus grammatik ko‘rsatkichi yo‘q. U fe’lga uchala zamon va shaxs-son affikslarini qo‘shib tuslash orqali shakllanadi. Masalan: o‘qidim, o‘qiding, o‘qidi, o‘qiganman, o‘qigansan, o‘qigan,

o‘qimoqchiman, o‘qimoqchisan, o‘qimoqchi. Xabar maylidagi fe’lning asosiy sintaktik vazifasi gapda kesim bo‘lib kelishdir. 2. Buyruq-istak mayli. Ish-harakatni bajarish-bajarmaslik haqida buyurish, istash, so‘rash,iltimos, maslahat,chaqiriq kabi ma’nolarni ifodalaydi. B uyruq-istak maylidagi fe’l xabar maylidan farqli ravishda maxsus mayl ko‘rsatkichlariga ega bo‘lib, bu mayl quyidagicha tuslanadi: B i r l i k K o‘ p l i k 1- shaxs 2 - haxs 3- haxs yoz+ay, ishla+yin yoz (yoz+gin), ishla(ishla+gin) yoz+sin, ishla+sin yoz+aylik, ishla+ylik yoz+ing, ishla+ng, ishla+ngiz yoz+sin (lar), ishla+sin (lar) Birinchi shaxs birligi -(a)y va -(a)yin affiksi yor damida yasaladi: boray, so‘zlayin. Bu shaxsda so‘zlovchining harakatni bajarish istagi, ha rakatga bo‘lgan rag‘bati ifodalanadi: M ana bu kitoblarni o‘quvchilarga yetkazay. So‘zlovchining o‘ziga o‘zi buyruq berishi mantiqqa to‘g‘ri kelmay-di, shuning uchun birinchi shaxs sof buyruq ma’nosida ishlatilmaydi. Xususan, o‘zgaga bo‘lgan murojaatda istak bilan birga iltimos ham ifodalanadi: Siz bilan boray. Xuddi shuningdek hollarda buyruq, do‘q ham ifodalanishi mumkin: Bu qilig‘ingni ikkinchi ko‘rmay! Birinchi shaxs ko‘plik faqat istakni emas, hara katga da’vat, iltimos kabi ma’nolarni ham ifodalaydi. Chun ki bu shakl so‘zlovchidan tashqari u bilan birga bo‘lgan shaxslarni ham o‘z ichiga oladi: Bir yoqadan bosh chiqaraylik. Keling, mana shu ona-yer oldida so‘z beraylik. (P.Qodirov)

$Qat’iy buyruq ma’nosi ikkinchi shaxs vositasida ifodalanadi. Chunki bunda nutq qaratilgan shaxsning o‘zi qat nashadi: Salim qoraga ayting, fermada hi sob-kitobni to‘g‘rilab qo‘ysin. (H. F.) Bu shaklda sof buyruq bilan birga do‘q qilish, iltimos, hatto yalinish kabi munosabatlar ham ifodalani shi mumkin: Yo‘q ol, dedim! Ko‘ zi mga ko‘ ri nma ! (do‘q). St ol ust i ga qo‘ ya q ol (il timos). Yo rabbiy, il mi mni ziyoda qi lg‘ il (o‘t inch). Ikkiichi shaxsning –gin\\ -gil affiksi bilan yasaluvchi shaklida esa buyruq ma’nosi kuchsizlanadi. Bu shakl ko‘proq iltimos yoki oddiy undash, da’vat uchun qo‘llanadi: Boshingga qilich kelsa ham to‘g‘risini gapirgin. Otangga bo‘lmagil arzanda bandi, Bandidan chiqib bo‘l hunar farzandi. ( A.Jomiy) Uchinchi shaxsda harakatga undash, buyruq ma’nolari ik kinchi shaxs orqali bo‘ladi: O damlar bilan yaxshi tanishsin, keyin menga uchrasin. (H. F.) Uchinchi shaxsning sof buyruq uchun qo‘l lanishi, asosan, majhul nisbatdagi fe’llarda uchraydi: Tuyaning dumiga bog‘lab sazoyi qilinsin. (As.M.) Shuningdek, 3-shaxs istak, iltimos kabi ma’nolarni ifodalash uchun ham qo‘llanadi: Farzandlarimiz murod-maqsadlariga yetishsin, qo‘sha qarishsin. Buyruq-istak maylining birinchi va uchinchi shaxs so‘roq, taxmin, o‘ylash kabi ma’nolarni ifodalovchi vositalar bilan qo‘llana oladi. Ikkinchi shaxs shakli esa bunday xususiyatga ega emas. Bunga bu shaxs shakllarining ma’no xususiyatlari sabab bo‘ladi. Masalan, ertaga kelaymi, ertaga kelsinmi, ertaga kelaymikin, ertaga kelsinmikin kabi qo‘llanish ko‘p uchraydi. Buyruq-istak maylining bo‘lishsiz shakli harakatning bajarilish ehtimoli borligi, unga ogohlantirish kabi ma’ nolarda ham qo‘llanadi: Otlariga ishonib biror falokatga yo‘liqishmasin, tag‘in. Yordamchi fe’llardan faqat edi to‘liqsiz fe’li buyruq-istak mayli-dagi fe’llarning ikkinchi va uchinchi shaxs shakli bilan qo‘llana oladi: borgin edi, borsin edi kabi. Bunday qo‘llanish natijasida: 1) buyruq-istak mayli shakliga xos ma’no butunlay yo‘qoladi: bor - borgin edi, aytma - aytmagin edi; 2) buyruq - istak maylida harakatning bajarilishi mantiqan kelasi zamonga, edi to‘liqsiz fe’li$

bilan qo‘llanganda esa o‘tgan zamonga oid bo‘ladi: kelsin - kelsin edi; 3) buyruq- istak shakli edi to‘liqsiz fe’li bilan yoki usiz qo‘llanganda ham istak ma’nosi ifodalanadi. Shart mayli biror ish-harakatning yuzaga chiqishi uchun undan oldin bajarilishi shart bo‘lgan harakatni ifodalaydi. Shart mayli -sa affiksi va shaxs-son qo‘shimchalarining qo‘shilib tuslanishidan hosil bo‘ladi. B i r l i k K o‘ p l i k 1- shaxs 2- shaxs 3- shaxs Bor+sa+m bor+sa+ng bor+sa+0 bor+sa+k bor+sa+ngiz bor+sa+(lar) Fe’lning bu shakli quyidagi ma’ nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi: 1. Shart mayli shaklidagi fe’l boshqa biror harakatning bajarilishi uchun shart bo‘lgan harakatni bildiradi : Mana bu kanal bitsa, yangi yer ochilsa, paxta ham ko‘payadi (A.R). 2. Shart maylidagi fe’l payt ma’nosini bildiradi va payt ergash gapning kesimi vazifasini bajaradi: Ertalab derazadan qarasam, hammayoq oppoq qor ekan. 3. Istak ma’nosini bildiradi. Bunday holda edi to‘liqsiz fe’li ishtirok etib bu ma’noni kuchaytiradi: Qani edi bir parcha soya-salqin joy topilsa…(H.G‘). 4. Agar edi to‘liqsiz fe’li bilan qo‘llangan shart maylidagi fe’l bo‘lishsiz shaklda qo‘llansa, gumon manosi hosil bo‘ladi: Biror qaltis gap aytib, sharmanda qilmasa edi. 4. Maqsad mayli -moqchi affiksi yordamida yasaladi va harakatning bajarish maqsadini, niya tini, mo‘ljalini bildiradi: B i r l i k K o‘ p l i k 1- shaxs 2 -shaxs 3 -shaxs bor+moqchi+man bor+moqchi+san bor+ moqchi bor+moqchi+miz, bor+moqchi+siz bor+moqchi+(lar)

Fe’lning bu shakli faqat maqsad, mo‘ljal ma’nosini bildiradi. - moqchi affiksli fe’l edi to‘liqsiz fe’li bilan qo‘llan ganda, o‘tgan zamon ifodalanishi mumkin. Lekin bunda hara kat o‘tgan zamonga (o‘tgan zamonda bajarilishi) emas, balki maqsad o‘tgan zamonga oid bo‘ladi: bormoqchi edim, bormrqchi eding, yubormoqchi edi. -moqchi affiksi bilan yasalgan shakl bo‘l fe’lining o‘tgan va hozirgi zamon shakllari bilan qo‘llanganda ham harakat ning emas, balki maqsadning hozirgi zamon yoki o‘t gan zamonga oidligi ifoda-lanadi: bormoqchi bo‘layapman, bormoqchi bo‘laman, bormoqchi bo‘ldim. Fe’l mayllari sinonimiyasi. Fe’l mayllarini hosil qiluvchi affikslar nutq talabiga ko‘ra o‘zaro sinonim sifatida ham ishlatiladi: 1. Xabar maylidagi fe’l buyruq-istak mayli manosini ifodalashda ishlatiladi: Qani, yigitlar, ketdik! Kechagi qiliqlaring uchun bugun hech yoqqa chiqmaysan, tushundingmi! 2. Xabar maylidagi fe’l shart mayli vazifasida qo‘llanadi: Va’da berdingmi- bajar . Boshga bir ish tushdimi, yagona yo‘l- uni jasorat bilan yengishdir. 3. Buyruq-istak maylidagi fe’l xabar mayli vazifasida ishlatiladi: Bolani o‘qitish o‘rniga xizmatingizni qildiring, yana urdiring! Sizda insof bormi? (xizmatingizni qildiribsiz, urdiribsiz) 4. Buyruq–istak maylidagi fe’l shart mayli vazifasida qo‘llanadi: Kimlardir mehnat qilsin-u, rohatini siz ko‘rasizmi?! Avval qo‘ng‘iroq chalsin, keyin hammamiz birga tashqariga chiqamiz. 5.Shart maylidagi fe’l xabar mayli ma’nosini ifodalashga xizmat qiladi: Kenjaboyning o‘g‘li yugurib kelsa-yu, to‘ni bilan sumkasini qo‘limga tutqazsa bo‘ladimi? (O.) (qo‘limga tutqazdi). 6. Shart maylidagi fe’l buyruq-istak mayli vazifasida qo‘llanadi: Sabr qilsang, g‘o‘radan halvo pishar (sabr qil, g‘o‘radan halvo pishadi). 6-§.Fe’llarning tuslanishi. Fe’l mayllari, odatda, grammatik shaxs, zamon ma’nolari bilan bog‘liq holda ifodalanadi. Shuning uchun ham ularni yuzaga keltiruvchi grammatik shakllar shaxs-son affikslari deb yuritiladi. Fe’llarning

shaxs-son affikslari bilan o‘zgarish esa, tuslanish deyiladi. Demak, shaxs-son affikslarining jami tuslovchilardir. O‘zbek tilida tuslovchilar quyidagicha uch guruhga birlashadi. 1.To‘liqsiz tuslovchilar: B i r l i k K o‘ p l i k I shaxs II shaxs III shaxs o‘qidi+m o‘qidi+ng o‘qidi+0 o‘qidi+k o‘qidi+ngiz o‘qidi+(lar) 2.To‘liq tuslovchilar: B i r l i k K o‘ p l i k I shaxs II shaxs III shaxs o‘qib+man o‘qib+san o‘qib+di o‘qib+miz o‘qib+siz o‘qib+di (lar) 3.Buyruq-istak mayli bilan tuslanish: Birlik Ko‘plik I shaxs II shaxs III shaxs o‘qi+y// -yin o‘qi // o‘qi+gin o‘qi+sin o‘qi+ylik o‘qi+ngiz o‘qi+sin(lar) Bu tuslovchilardan birinchi guruhi (to‘liqsiz tuslovchilar) mayl va zamon bilan aloqador bo‘lsa, -di va -sa affiksli sof fe’llarga qo‘shiladi. Ikkinchi guruhli (to‘liq shakl) esa, ravishdosh, sifatdosh va kesim vazifasidagi boshqa so‘zlarga qo‘shiladi. Uchinchi guruh tuslovchilar faqat buyruq - istak mayli uchun xosdir. Shaxs-son affikslari sinonimiyasi . Shaxs-son affikslari o‘zaro sino-nimik munosabatda bo‘lish xususiyatiga ega bo‘lgan fe’l shakllaridan-dir. Xususan, ular o‘rtasidagi ma’nodoshlik quyidagilarda ko‘zga tashlanadi: 1. Fe’lning 1-shaxs ko‘plik shakli uning birligi o‘rnida qo‘llanilib, kamtarlik, manmanlik, o‘zini katta olish kabi ma’nolarni ifodalaydi: Shu masalalarning mazkur ishda qanday hal etilganligi haqida fikrlar bayon etilishini juda istaymiz

(A.Hojiyev). Mehmonni ishga solar ekanmiz -da,-dedi Yo‘lchini birga olarkan Yormat. 2. Fe’lning1-shaxs birligi o‘rnida 2- yoki 3-shaxs birligi va ko‘plik shakli qo‘llanadi. Bunday holda shaxsning nutqi o‘ziga qaratilgan bo‘ladi: Mo‘lla Tursun, mana oliy ma’lumot haqidagi diplomni ham olding // Mo‘lla Tursun, mana oliy ma’lumot haqidagi diplomni ham oldilar. 3. Fe’lning 2-shaxs ko‘pligi 1-shaxs ko‘plik o‘rnida ishlatiladi. Bunda shaxs ma’nosi mayl ma’nosi bilan birga ko‘chadi: - Qani, yigitlar, ishni boshladik,- dedi boshliq ishchilarga. 4. Gap tarkibida kishi, odam so‘zlari ega vazifasida qo‘llanganda 1-shaxs birlik o‘rnida 2-shaxs ishlatiladi: Bu gaplarni eshitib, hayron bo‘lasan kishi. 6-§. Fe’l zamonlari ish harakati nutq so‘zlanib turgan paytdan avval, nutq so‘zlanib turgan paytda yoki nutq so‘zlanib turgan paytdan keyin bajarilgan, bajarilmaganligiga munosabatni ifodalovchi fe’l shaklidir. Shunga ko‘ra, fe’l zamonlari, dastlab, uch guruhga bo‘linadi: 1) o‘tgan zamon, 2) hozirgi zamon, 3) kelasi zamon. O‘tgan zamon - nutq so‘zlanib turgan paytdan avval bo‘lib o‘tgan yoki bo‘lmagan harakatni anglatadi. O‘tgan zamonning quyidagicha besh turi mavjud: 1) yaqin o‘tgan zamon, 2) o‘tgan zamon hikoya fe’li, 3) uzoq o‘tgan zamon, 4) o‘tgan zamon davom fe’li, 5) o‘tgan zamon maqsad fe’li. 1. Yaqin o‘tgan zamon nutq so‘zlanib turgan paytdan oldin, so‘zlovchining ko‘z o‘ngida yoki bevosita ishtirokida sodir bo‘lgan harakatni ifodalaydi. U -di affiksini fe’llarga qo‘shish va tuslash orqali hosil bo‘ladi: o‘qi+di+m, o‘qi+di+ng, o‘qi+di. 2. Uzoq o‘tgan zamon ancha avval, qachondir bo‘lib o‘tgan yoki bo‘lmagan harakatni ifodalaydi: Bu shakl -gan sifatdoshi + edi, ekan, emish singari to‘liqsiz fe’llarni qo‘shish va tuslash orqali hosil qilinadi: o‘qi+gan+man, o‘qi+gan ekan+man, o‘qi+gan emish+man, o‘qi+gan edi+m kabi. 3. O‘tgan zamon hikoya fe’li nutq so‘zlanib turgan paytdan ilgari kutilmaganda, qisqa vaqt oralig‘ida bo‘lib o‘tgan hikoya qilish, tasvir-lash orqali

hosil bo‘ladi. Bu shakl - b / ib yoki- b/-ib + edi to‘liqsiz fe’li orqali yasaladi: ol+ib+man, ol+ib+san, ol+ib edi+m, o‘qi+b edi+ng kabi. 4. O‘tgan zamon davom fe’li nutq so‘zlanib turgan paytdan ilgari davomli bo‘lgan, takrorlanib turgan harakatni ifodalaydi. Bu shakl –r (-ar), - yotgan, - moqda affikslari + edi to‘liqsiz fe’li yordamida yasaladi: bil+ar edi+m, bil+ar eding; ol+ayotgan edi+m, ol+ayotgan edi+ng; ol+moqda edi+m, ol+moqda edi+ng kabi. 5. O‘tgan zamon maqsad fe’li nutq so‘zlanib turgan paytdan avval maqsad qilingan harakatni ifodalydi. Bu shakl –moqchi, -digan affikslari va to‘liqsiz fe’li yordamida yasaladi: ol+moqchi edi+m, ol+moqchi edi+ng; ol+adigan edi+m, ol+adigan edi+ng kabi. Hozirgi zamon ish - harakatning nutq so‘zlanib turgan paytda bajaradigan, bajarilmaganini ifodalaydi. Hozirgi zamon fe’lining quyi-dagi ikki turi mavjud: 1) hozirgi-kelasi zamon, 2) hozirgi zamon davom fe’li. 1. Hozirgi - kelasi zamon nutq so‘zlanayotgan payt va undan sung sodir bo‘ladigan harakatni ifodalaydi: -a / -y ravishdosh affiksini olgan fe’lni tuslash orqali shakllanadi: ol+a+man, ol+a+san; ishla+y+man, ishla+y+san. 2. Hozirgi zamon davon fe’li nutq so‘zlanayotgan paytda davom etib turgan harakatni ifodalaydi va fe’lning o‘zak-negiziga –yap, -moqda, -yotib,-yotir affikslarini qo‘shib tuslash orqali hosil bo‘ladi: ishla+yap+ man, ish+la+yap-san; ishla+moqda+man; ishla+yotib+man; o‘qi+yotir+ man kabi. Kelasi zamon harakatning nutq so‘zlanib turgan paytdan so‘ng bajaralish yoki bajarilmasligini ifodalaydi. Bu zamonning ikki turi mavjud:1) kelasi zamon maqsad fe’li, 2) kelasi zamon gumon fe’li. 1. Kelasi zamon maqsad fe’li bajarilishi maqsad qilib qo‘yilgan harakatni ifoda etadi va fe’lning o‘zak negiziga – moqchi, --digan -ajak affikslarini qo‘shib tuslash orqali hosil bo‘ladi: ishla+moqchi+man, ishla +moqchi+san; ishla+yajak . 2. Kelasi zamon gumon fe’li harakatning bajarilishi mo‘ljali, taxminini ifodalaydi va –r,-ar affiksini fe’lga qo‘shib tuslash orqali yasaladi: ol+ar+man, ol+ar+san, ol+ar, ol+ar+miz kabi .

Fe’l zamonlari sinonimiyasi. Boshqa fe’l shakllarida bo‘lganidek, zamon shakllari o‘rtasida ham grammatik ma’nodoshlik munosabati mavjud: 1. O‘tgan zamon fe’lini hosil qiluvchi –di affiksi, hozirgi zamon o‘rnida qo‘llanadi: Hozir qorong‘uda qayoqqa bordigu, nimayam qildik// qayoqqa boramizu, nimayam qilamiz. 2.O‘tgan zamon fe’lini hosil qiluvchi -gan affiksi hozirgi zamon ma’nosida ishlatiladi: Birov kitob o‘qigan, kimdir shaxmat atrofida. 3.Hozirgi zamon shakli kelasi zamon ma’nosida qo‘llaniladi. Bunday hol, asosan, ket bor, yubor,boshla kabi fe’llar doirasida uchraydi: Ertaga Buxroga ketayapmiz . 4.Kelasi zamon fe’li o‘tgan zamon ma’nosida qo‘llanadi: Rais majlisni ochiq deb e’lon qiladi, hamma o‘rnidan turadi, O‘zbekiston gimni yangraydi . 5. Kelasi zamon fe’li hozirgi zamon ma’nosini ifodalaydi: Ha, bu yer-da hayot qaynaydi… Talabalar baxtiyor yoshlik gashtini surmoqdalar.

ADABIYOTLAR 1. М.Мирзаев, С.Усмонов, И.Расулов Узбек тили. Т., «Укитувчи» 1978. 2. Ш. Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов, , Х.Дониёров Хозирги њзбек адабий тили. Т ., « Укитувчи » 1980. 3. М.Ирскулов Тилшуносликка кириш. Т., «Укитувчи» 1992. 4. А.Баскаков, А. Содиков, А.Абдуазизов Умумий тилшунослик. Т., «Укитувчи» 1981. 5. Х.Неъматов, О.Бозоров Тил ва нутк. Т., «Укитувчи» 1993. 6. У.Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев Хозирги њзбек адабий тили.. 1-кисм. Т., «Укитувчи» 1979. 7. N. Turniyozov A.Rahimov O‘zbek tili (ma’ruzalar matni) 8. www.ziyonet.uz 9. www.nur.uz

O'xshashlar

Morfologik tipologiya: fe’lning kategoriyalari

Ot so‘z turkumi Otning grammatik kategoriyalari

Fe’lning vazifadosh shakllari

Grammatika. Grammatik ma’no va grammatik shakl. Grammatik kategoriya

Grammatik shakl va grammatik kategoriya