Modal so’zlar - Tilshunoslik - Referatlar

Modal so’zlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.5 KB

Ko'chirib olish

Modal so’zlar Reja: 1. Undov so’zlar 2. Taqlid so’zlar 1

Olmosh Ot, sifat, son, ravish o’rnida qo’llanib, ularni ko’rsatishga xizmat qiluvchi va ularning vazifasini bajaruvchi so’z turkumi olmosh deyiladi. Olmoshlar narsani, uning belgisi va miqdorini anglatmaydi, balki faqat ularni ko’rsatish, ularga ishora qilish uchun xizmat qiladi.Olmosh quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Olmoshda yasalish yo’q, ya’ni olmosh yasalmaydi. Ammo olmoshlardan sanoqli affikslar orqali ot, ravish, fe’l yasalishi mumkin: kamlik, manmanlik, sensiramoq, mensimoq (mensimaslik), shunday. 2. Olmoshlar ba’zi so’zlarga qo’shilib, boshqa so’z turkumiga ko’chishi mumkin: qaerda, ozmuncha, o’zboshimcha, manmanlik qilmoq. 3. Olmoshlar otlarga xos so’z o’zgartiruvchilar bilan o’zgaradi, ya’ni olmoshlar turlanadi. Olmoshlar kelishik affikslarini oladi va ular belgili qo’llanadi. 4. I, III shaxs kelishik olmoshlari egalik affiksini (qo’shimchasini) olmaydi. Unisi, shunisi, qaysisi olmoshlari tarkibida ikkitadan egalik qo’shimchasi mavjud. 5. Olmoshlar gapda bajargan vazifasiga ko’ra to’rt xil bo’ladi: a) ot xarakteridagi olmoshlar (ot o’rnida qo’llanuvchi olmoshlar): men, sen, biz, siz, ular, kim, nima, hech kim, hech nima, allakim, kimdir; b) sifat xarakteridagi olmoshlar : qanday, qaysi, bu, shu, shunday, ba’zi, butun, qancha, hech qanday,hech qaysi, allaqaysi, allaqanday; v) son xarakteridagi olmoshlar : necha, nechanchi, qancha, shuncha, o’shancha; g) ravish xarakteridagi olmoshlar : nega, qalay, qani, hech qachon, qachon. Olmosh gapda ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi bo’lib keladi. Kishilik olmoshlari, o’zlik olmoshlari kelishik qo’shimchalarini oladi. Kishilik va ko’rsatish olmoshlari juft holda ham keladi. Ko’rsatish, so’roq, o’zlik, belgilash olmoshlari takror holda ham qo’llanadi. 6. Olmoshlar tuzilishiga ko’ra ikkiga bo’linadi: sodda va qo’shma olmoshlar. 2

Sodda olmosh lar bir o’zakdan tuzilib, tub yoki yasama bo’ladi: men, sen, u , biz, o’sha, bunday, shunday. Yasovchi qo’shimchani olgan olmoshlar boshqa turkumga ko’chadi: o’z-o’zicha (ravish), sizsiramoq (fe’l). Qo’shma olmosh lar birdan ortiq o’zakning birikishidan hosil bo’ladi: a) olmosh-boshqa turkumdagi so’z: mana bu, mana shu, qay vaqt, ana shu, allaqaysi: b) olmosh-olmosh: har kim, har qanday, har nima, hech kim, hech qaysi. Olmoshlar takrorlanib, juftlanib kelganda ko’proq boshqa turkumga-ravishga (o’zidan-o’zi, o’sha-o’sha), fe’lga (sansanlamoq) ko’chadi. Boshqa turkumga oid so’zlarning olmoshga ko’chishi pronominalizatsiya deyiladi . Masalan , odam, kishi, inson, nafas, ish kabi otlar ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi kabi sifatlar, bir soni olmoshga yaqinlashadi. Ko’nglimni so’ragani bir inson topilmadi (hech kim). Sizni bir odam chaqiryapti (kimdir). Odam ketgisi kelyapti (men). Shularni ko’rib, diling yayraydi kishi (men). Olmosh turlari Olmosh ma’no va grammatik xususiyatlariga ko’ra yetti turga bo’linadi: 1. Kishilik olmoshlari: men, sen, u, biz, siz, ular. Kishilik olmoshlari egalik affiksini olmaydi. Ba’zan III shaxs kishilik olmoshi otlashib, egalik affiksini olishi mumkin: Unisi 10 ga kirdi. 2. O’zlik olmoshi : o’zlik olmoshi egalik affiksini olib, har uchala shaxs kishilik olmoshini ko’rsata oladi. O’zlik olmoshi kelishiklar bilan turlanishi uchun avval egalik affiksini qabul qiladi: O’zimning o’zingni, o’zining. O’zlik olmoshi aniqlovchi, kesim, to’ldiruvchi vazifasida keladi. 3. Ko’rsatish olmoshlari: bu, shu, o’sha, mana shu, mana bu, ana shu, ushbu, ana u. Ko’rsatish olmoshlari shaxs, narsa buyum yoki ularning belgisini ko’rsatish, 3

ta’kidlash uchun xizmat qiladi. Ko’rsatish olmoshi asosan, aniqlovchi, kesim vazifasida keladi. 4. So’roq olmoshlari: kim?, nima?, qanday?, qanaqa?, qachon?, qaysi?, qancha?, necha?, qaer?, nega?, qalay?. So’roq olmoshlari shaxsga (kim?), narsa buyumga (nima?), belgiga (qanday?, qanaqa?, qaysi?), miqdorga (necha?, qancha?), vaqtga (qachon?), maqsad va sababga (nega?, nimaga?), o’ringa (qani?) munosabat bildiradi. Badiiy asarlarda nechuk, ne, na so’roq olmoshlari ishlatiladi. So’roq olmoshlari kelishik, egalik affikslari bilan turlana oladi. 5. Belgilash-jamlash olmoshlari: har kim, har, har nima, har qanday, har qaysi, har bir; hamma, bari, jami, barcha, butun, yalpi. Belgilash olmoshlari gapda ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi va hol bo’lib keladi. 6. Bo’lishsizlik olmoshlari: hech kim, hech qanday, hech nima, hech qaysi. Bu olmoshlar ot, sifat, son kabi so’z turkumlari anglatgan ma’no haqidagi inkorni bildiradi. Ma’no jihatdan belgilash olmoshlariga zid. Bo’lishsizlik olmoshi ot vazifasida keladi. 7. Gumon olmoshlari: allakim, allaqanday, allaqaysi, kimdir, nimadir, allanima, allaqachon, allaqanaqa. Gumon olmoshlari predmet, belgi yoki hodisa haqidagi noaniq tasavvurni bildirib, ularga umumiy va taxminli ishora qiladi. Gumon olmoshlari ot, sifat xarakterida bo’ladi. Belgilash, bo’lishsizlik, gumon olmoshlari sodda yoki qo’shma holda bo’ladi. Fe’l Ish-harakatni bildirgan so’zlar turkumi fe’l deyiladi. Fe’l quyidagi xususiyatlarga ega. Fe’l tuslanadi. Fe’l turkumidagi so’zlarning shaxs-son qo’shimchalarini olib o’zgarishi tuslanish deyiladi. Shaxs-son qo’shimchalari tuslovchi qo’shimchalar 4

deyiladi. Tuslanish fe’lning mayl, zamon va shaxs-son formalarini olib o’zgarishidir. Shaxs-son tushunchasi (kategoriyasi) Shaxs-son tushunchasi fe’l anglatgan harakat-holatning bajaruvchiga bo’lgan munosabatini ifodalaydi. I shaxs-so’zlovchi; II shaxs-tinglovchi, III shaxs-nutq jarayonida ishtirok etmayotgan shaxs. I shaxs: bordim bordik, boryapmiz II shaxs: bording, boryapsan bordingiz, boryapsiz III shaxs: bordi, boryapti bordilar, boryapti(lar) Zamon tushunchasi Zamon tushunchasi harakat-holatning nutq vaziyatiga munasabatini ifodalaydi. Fe’lning uch zamoni farqlanadi: o’tgan zamon(nutq jarayonigacha bo’lgan harakat); hozirgi zamon (nutq jarayonida sodir bo’layotgan harakat), kelasi zamon (nutq jarayonidan keyin sodir bo’ladigan harakat). 1. O’tgan zamon fe’llari quyidagicha: a) aniq o’tgan zamon shakli- di : yozdik, ko’rdik. b) uzoq o’tgan zamon shakli – gan: yozgandingiz, ko’rgandingiz. v) o’tgan zamon hikoya shakli- (i) b : yozibsiz, ko’ribmiz; yozib edik, ko’rib edik. g) o’tgan zamon davom fe’li- a(r)-edi, (-mas-edi): ko’rinar edi, ko’rinmas edi. 2. Hozirgi zamon fe’llari quyidagicha: a) aniq hozirgi zamon shakli -yap -shaxs-son affiksi: -yotir,-yotib; boryapman, borayotirman, borayotibman; - moqda : bormoqda. b) hozirgi- kelasi zamon shakli: kelasi zamon aniq shakli: -a, -y; yozadi; ishlaymiz; kelasi zamon gumon shakli; -(a)r, (-mas); yozarman, yozmasman. 3.Kelasi zamon shakllari quyidagicha: 5

a) aniq kelasi zamon shakli -ajak(-yajak): borajakmiz, o’qiyajakmiz; -gu(-g’u,-ku,- qu) : kelgum(dir), kelgumiz, kelgusi; b) kelasi zamon maqsad shakli-moqchi: kelmoqchiman, aytmoqchisan; v) kelasi zamon gumon shakli:-r,-ar: o’qirman, boraman. Ba’zi hollarda bir zamon shaklining boshqasi o’rnida qo’llanishi uchrab turadi. Harakatning qaysi zamonga oidligi esa umumiy holatdan anglashilib turadi. Masalan: Hozir qorong’ida qayoqqa bordigu, nimayam qildik -kelasi zamon. Shundan so’ng bilmadim, qancha vaqt shirin xayollar osmonida qanot qoqib yurdim -hozirgi zamon. Bugun kechqurungi poezd bilan jo’nab ketyapmiz -kelasi zamon. Fe’llar ma’no va leksik- grammatik xususiyatlariga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1) mustaqil fe’llar; 2) yordamchi fe’llar. 1. Mustaqil fe’llar mustaqil, lug’aviy ma’no bildiradi, gapning biror bo’lagi vazifasida keladi: keldi, aytdi, o’qidi. 2. Yordamchi fe’llar harakat bildirmaydi (mustaqil ma’noga ega emas). Ular turli grammatik ma’no ifodalash uchun xizmat qiladi. Yordamchi fe’llar uch xil: a) bog’lama vazifasida keluvchi, so’z yasalishida ham ishtirok etuvchi yordamchi fe’llar: bo’l, qil, ayla, et ; b) fe’llarga birikib, turli qo’shimcha ma’no ifodalovchi fe’llar yoki ko’makchi fe’llar: o’qib, chiqmoq, aytib bermoq . Ko’makchi fe’llar turli modal ma’nolarni ifodalaydi. Hozirgi o’zbek tilida butunlay ko’makchiga aylangan (mustaqil ma’nosini yo’qotib, faqat ko’makchi sifatida qo’llanadigan) fe’l yo’q. Mustaqil fe’llar ko’makchi vazifasida ham qo’llanadi. Ko’makchi fe’l bog’lanib kelgan fe’l etakchi fe’l deyiladi: gapirib (etakchi) bermoq (ko’makchi). Ko’makchi fe’llar etakchi fe’lga asosan -i (b),-a,-y ravishdosh qo’shimchalari yordamida birikadi. Ko’makchi fe’l etakchi fe’lga ravishdosh orqali birikkanda, tuslovchi qo’shimchalar ko’makchi fe’lga qo’shiladi: yozib oldik . Etakchi fe’lga ko’makchi fe’l grammatik shaklsiz (qo’shimchasiz) birikishi ham mumkin: yozdi-oldi, aytdi-qo’ydi . Boshla ko’makchi fe’li deyarli barcha fe’llar bilan qo’llana oladi. 6

v) fe’l va fe’l bo’lmagan so’zlar bilan qo’llanib, turli ma’nolar ifodalovchi, yordamchi vazifalarda qo’llanuvchi edi, ekan, emish (emas, esa) yordamchi fe’llari to’liqsiz fe’l hisoblanadi. Fe’llar o’timli va o’timsiz bo’ladi. O’timli (ob’ektli) fe’llar ish-harakatning biror ob’ektga o’tganligini bildiradi va tushum kelishigidagi so’zni boshqaradi: ber (qalamni), o’rgan (hunarni), yoz (qoidani). O’timsiz (ob’ektsiz) fe’llar bunday xususiyatga ega bo’lmaydi: kul, yugur, qayt. Orttirma nisbat qo’shimchalari o’timsiz fe’lni o’timli fe’lga aylantiradi: kuldir, yugurtir, qaytar. Fe’l nisbatlari (darajalari). Ish-harakatning sub’ekt (bajaruvchi) va ob’ekt (bajarilayotgan narsa)ga munosabati fe’l nisbatlari deyiladi. Bu munosabat maxsus shakllar orqali ifodalanadi. Fe’l nisbatlari 5 xil. 1. Bosh (aniq) nisbat -munosabat ifodalanmaydi: bildi, ko’rdi, yuvdi, osdi, kiydi. 2. O’zlik nisbat -(i)n,- (i) l: yuvindi, kiyindi. Ish-harakatning bajaruvchida (bajaruvchining o’zida, o’z ustida) amalga oshirilishini ko’rsatuvchi nisbat. 3. Majhul nisbat -(i) n, (i) l: yuvildi, kiyildi. Majhul nisbatda bajaruvchi noma’lum bo’ladi. 4. Orttirma nisbat -dir (-tir),-gaz (giz,-g’iz,-kaz,-kiz,-qaz,-qiz);-t,-iz,qir,-ar,-sat. Orttirma daraja ish-harakatning boshqalar tomonidan bajarilganini bildiradi. Orttirma nisbat so’zga birdan ortiq qo’shilishi mumkin: jo’nattirdi, yuvdirtirdi. 5. Birgalik nisbat - (i) sh. Ish-harakatning birgalikda bajarilishini ko’rsatadi: yuvishdi. So’zga birdan ortiq nisbat qo’shimchasi qo’shilganda shu so’zning qaysi nisbatdaligi nisbat hosil qiluvchi oxirgi qo’shimchaga qarab belgilanadi: yuvintirishdi (birgalik nis.) Fe’llar bo’lishli yoki bo’lishsiz bo’ladi. Bo’lishlilik harakatning tasdig’ini, bo’lishsizlik inkorni bildiradi. Bo’lishlilikning maxsus ko’rsatkichi yo’q. Bo’lishsizlik ko’rsatkichi- ma . Maqsad ravishdoshidan boshqa barcha fe’llar bo’lishsizlik ko’rsatkichini qabul qiladi. Harakat nomining bo’lishsiz shakli- maslik: ko’rinmaslik. 7

Etakchi-ko’makchi fe’ldan tashkil topgan birikuvlarda-ma affiksi uch xil qo’llanadi: 1) etakchi fe’lga qo’shiladi: aytmay tur; 2) ko’makchi fe’lga qo’shiladi: ayta ko’rma; 3) har ikkalasiga qo’shiladi: aytmay qo’yma. Fe’l mayllari : Harakat bilan sub’ekt orasidagi bog’liqlikning voqelikka munosabati fe’l mayllari deyiladi. Fe’l mayllari 4 xil: 1) aniq mayl (xabar mayli, ijro mayli). Aniq maylning maxsus grammatik ko’rsatkichi yo’q: keldi, aytdi, yozdi; 2) buyruq-istak mayli buyruq, xohish-istak, maslahat ma’nolarini ifodalaydi. I- ay(ayin): boray(lik) I- aylik: boraylik II- (gin): bor(gin) II- ing(iz): boringiz III- sin: borsin III -sinlar: borsin(lar) 3) shart mayli ish-harakatning bajarilish shartini bildiradi:- sa. I- borsam I- borsak II- borsang II- borsangiz III- borsa III- borsalar 4) maqsad mayli -moqchi bajaruvchining maqsadini bildiradi:bormoqchiman, bormoqchisan. Fe’lning vazifaviy shakllari fe’lning ma’lum bir vazifa uchun xoslangan shakllaridir. Ular uch xil: harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh. 1) harakat nomi fe’lning otga yondosh shaklidir. Harakat va holatning nomini bildiradi. Harakat nomi -(i)sh, -(u)v, -moq qo’shimchalari bilan hosil bo’ladi: kelish, borish, yozuv, saylov; kelmoq, bormoq. Harakat nomining uchala shakli ham bo’lishsizlik ko’rsatkichi -ma ni qabul qilmaydi. Harakat nomining bo’lishsiz shakli -maslik qo’shimchasi yordamida yasaladi; Aytish-aytmaslik-mening ishim. Dildor Nizomjonga ko’rinmaslikka harakat qilardi. -moq affiksi mumtoz asarlarda -mak shaklida qo’llangan: yashamak siri . -moq affiksi bilan yasalgan harakat nomi fe’lga yaqin turadi. Harakat nomi tuslanmaydi; 2) sifatdosh fe’lning sifatga yondosh (yaqin) shaklidir. Sifatdosh qo’shimchalari: -gan(-kan,-qan), -digan, -yotgan,-r(ar), -ajak, -gusi, -g’usi, - (u)vchi, kelgan (qiz), kulayotgan (odam), kelgusi (avlod), kutuvchi. 8

O’tgan zamon sifatdoshi: kutgan kishi. Hozirgi zamon sifatdoshi: kutayotgan kishi. Kelasi zamon sifatdoshi: kutadigan kishi. -ajak,-gusi, -g’usi qo’shimchali sifatdoshlar qadimiy hisoblanadi. Sifatdosh otlashadi: Bilgan bilmagan ishlar, bilmagan barmog’in tishlar . Sifatdoshning bo’lishsiz shakli: -mas. Aytar so’zni ayt, aytmas so’zdan qayt . 3) ravishdosh fe’lning ravishga yondosh shakli. Ish-harakatning belgisini bildirgan fe’l shakli ravishdosh deyiladi. Ravishdosh qo’shimchalari; -(i)b, -a,-y,-gach(-kach,-qach), guncha(-kuncha,-quncha); ko’rib, yoza olmoq, kelgach, borguncha. –a, -y, -b(ib) yakka yoki takror holda qo’llanadi; o’ynab-o’ynab, ayta-ayta, o’ynay-o’ynay. -b(-ib), -a, -y qo’shimchali ravishdoshlar tuslanadi, ya’ni shaxs-son qo’shimchalarini oladi: yuboribdi, kutaman, o’qiyman. -gani(-kani,-qani), -gali, - guncha(-kuncha, quncha),-gach(-kach,-qach) qo’shimchali ravishdoshlar tuslanmaydi. -i(b) qo’shimchali ravishdoshning bo’lishsiz shakli-may,(-masdan) orqali hosil qilinadi. She’riyatda-mayin shakli ham uchraydi: Qanotini qush qoqmayin uyg’onar el polvonlari. -gani orqali maqsad ravishdoshi yasaladi: Ko’rgani keldim. Maqsad ravishdoshining bo’lishsiz shakli yo’q. Fe’l yasalishi. Fe’llar affiksatsiya va kompozitsiya usuli bilan yasaladi. 1. Affiksatsiya. Bu usul yordamida fe’l bo’lmagan so’z (ot, sifat, son, ravish, taqlidiy so’z, olmosh, undov)lardan fe’l yasaladi; fe’ldan fe’l yasalmaydi. Fe’l yasovchi affikslar quyidagicha: -la; ishla, gulla, oqla. Eng faol affiks bo’lib, barcha so’z turkumlaridan fe’l yasay oladi. -lan, -lash ; zavqlanmoq, bahslashmoq.-lan bir vaqtning o’zida ham fe’l, ham o’zlik nisbatni; -lash esa fe’l va uning birgalik nisbatini hosil qiladi. Shunga qaramay rivojlanmoq, og’irlashmoq fe’llari bosh (aniq) nisbatda, deb qaraladi. -(a)r ; sifatdan fe’l yasaydi; ko’karmoq, yoshar. 9

-(a)y; sifat, ravish, otdan fe’l yasaydi; kengaymoq, ko’paymoq, qoraymoq, kuchaymoq. -a; ot, sifatdan fe’l yasaydi; sanamoq, o’ynamoq, oshamoq, qonamoq, atamoq, qiynamoq. -sira; ot va olmoshdan fe’l yasaydi; suvsiramoq, uyqusiramoq, sensiramoq, yotsiramoq. -k(-ik), -q(-iq) ; kechikmoq, birikmoq, zo’riqmoq. -ira yaltiramoq, qaltiramoq, miltiramoq, yarqira. -i ot va sifatdan fe’l yasaydi; changimoq, boyimoq, tinchimoq. 2. Kompozitsiya usuli bilan qo’shma fe’llar yasaladi. Qo’shma fe’llar qismlari qaysi so’z turkumlaridan iboratligiga ko’ra ikki xil yo’l bilan hosil bo’ladi: a) fe’l bo’lmagan so’zning fe’l bilan birikuvidan: taklif qilmoq, qarshi olmoq, bayon bermoq. b) birdan ortiq yetakchi fe’lning birikuvidan: sotib olmoq, olib kelmoq. Ravish Ish-harakatning, holatning belgisini, belgining belgisini bildiruvchi so’z turkumi ravish deyiladi. Ravish morfologik jihatdan o’zgarmas bo’lib, asosan fe’llarga bog’lanib keladi, hol vazifasini bajaradi. I. Ravishlarning ma’no turlari olti xil: holat ravishi, miqdor-daraja ravishi, o’rin ravishi, payt ravishi. 1. Holat ravishi: ish-harakatning qay tarzda, qay holatda bajarilishini bildiradi; qanday? qay holda?, qay tarzda? so’roqlariga javob bo’ladi. Holat (tarz) ravishlari: tez, sekin, yayov, piyoda, bekorga to’satdan, qo’qqisdan, astoydil, do’stona, qahramonlarga, yuzma-yuz, ochiqdan-ochiq, zo’rg’a. 2. Miqdor-daraja ravishi : harakat-holatning miqdoriy belgisini yoki belgining ortiqligini bildiradi: qancha? qanday? so’roqlariga javob bo’ladi: ko’p, mo’l, ancha, kam, bir oz, picha, hiyla, sal, juda, eng, g’oyat, nihoyat, o’ta. 10

3. O’rin ravishi : harakat va holatning bajarilish o’rnini, harakat yo’nalgan tomonni bildiradi; qaerga? qaerdan? qaerda? so’roqlariga javob bo’ladi: uzoqda, pastda, tubanda, oldinda, unda-bunda, yuqoridan, quyidan, yaqindan, orqadan, to’g’riga, to’g’ridan, yuqoriga, ilgari, olg’a. 4. Payt ravishi harakat va holatning bajarilish paytini bildiradi; qachon? qanchadan beri? so’roqlariga javob bo’ladi: hozir, boya, bugun, kecha, avval, oldin,endi, erta, indin, saharlab, ertalab, doim, hali-beri. 5. Maqsad ravishi ataylab, jo’rttaga, qasddan. 6. Sabab ravishi noiloj, noilojlikdan,atayin. II. Ravishlar belgini darajalab ko’rsata oladi; qiyosiy daraja: -roq . Biz nariroq surildik; eng: Bahorda eng avval bodom gullaydi. -gina (-kina,-qina) affikslari orqali hosil qilingan shakllar harakat-holatning kuchsizlanganini yoki ta’kidlanganligini anglatadi: U sekingina shivirladi. III. Ravish yasalishi quyidagicha: 1)affiksatsiya usuli bilan ot, sifat, olmosh kabi turkum so’zlaridan ravish yasaladi. -cha: qisqacha, yangicha, o’zicha, boshqacha, eskicha, shoshgancha, bolacha, yigitcha, yashirincha, atroflicha, o’zimcha. -larcha ; qahramonlarcha, o’rtacha, qardoshlarcha. -chasiga; yangichasiga, toshkentchasiga, eskichasiga. -ligicha; xomligicha, tirikligicha, butunligicha. -lab; ertalab, saharlab, ko’plab, yaxshilab, kilolab, tonnalab. -ona ; do’stona, fidokorona, g’olibona, xolisona. -an: taxminan, umuman, majburan, asosan... -lay: (-layin ); butunlay, tiriklay, xomlayin. -in ; yashirin, oldin. -incha ; ko’pincha, aksincha -chang ; ko’ylakchang, kovushchang. -dek,- day; tog’dek, otday, lochinday, avvalgidek. 11

-iga (-siga); baravariga, qatorasiga, yoppasiga. -aki ; yuzaki, yodaki, og’zaki. 2) kompozitsiya usuli bilan qo’shma ravishlar yasaladi. Quyidagi qo’shma ravishlar qo’shib yoziladi: birpas, birmuncha . Quyidagi qo’shma ravishlar ajratib yoziladi: har doim, har vaqt, har qachon, har kuni, har zamon (da), hech vaqt, hech qachon, bir oz, bir nafas, bir vaqt, bir talay, bir qancha. Yuzma-yuz, so’zma-so’z, uchma-uch, dam-badam, qo’lma-qo’l, birma-bir, quruqdan-quruq, to’g’ridan-to’g’ri, kundan-kunga, o’z-o’zidan kabi so’z lar ham ravish hisoblanadi. YORDAMCHI SOZLAR Yordamchi so’zlar turkumiga ko’makchi, bog’lovchi, yuklama kiradi. Yordamchi so’zlar mustaqil (leksik) ma’no bildirmaydi, faqat grammatik ma’no iodalash uchun xizmat qiladi. Ko’makchi Gapda vosita, maqsad, sabab, vaqt, makon kabi sintaktik munosabatlarni ifodalash uchun qo’llanadigan so’zlar ko’makchilar deb ataladi. Ko’makchi o’zi bog’lanib kelgan so’zdan keyin kelib, so’zlar orasidagi birgalik, payt, sabab, maqsad kabi munosabatni ifodalashga xizmat qiladi. Ko’makchi ikki xil bo’ladi: 1. Sof ko’makchi 2. Ko’makchi vazifasidagi so’z (funksional ko’makchi). 1. Sof ko’makchi mustaqil ma’no anglatmaydi, kelishik affikslariga yaqin turadi. Sof ko’makchilar quyidagicha: a) asl ko’makchilar: bilan, uchun, qadar, sari, sayin; b) ot ko’makchilar: burun, ilgari, keyin, boshqa, tashqari; v) fe’l ko’makchilar: qarab, ko’ra, qaraganda, yarasha, boshlab. Bosh kelishik dagi so’zlar (ba’zan qaratqich kelishikdagi olmosh) bilan qo’llanadigan so’zlar (ko’makchilar): bilan, uchun, kabi, singari, yanglig’ (poetik 12

uslubga xos), sayin, orqali, sari, uzra, sababli, bo’yi, orqali, tufayli, chog’li, osha, bo’ylab, bo’yicha, ichra, degan, chamasi, haqda (to’g’rida, xususda), haqida, to’g’risida, holda, yo’sinda. Jo’nalish kelishigi dagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar: tomon, qadar. ko’ra, dovur, qarshi, qarab, yarasha, qaraganda, muvofiq. binoan, qaramasdan, qaramay, doir, asosan, qarata. Chiqish kelishigi dagi so’zlar bilan qo’llanadigan ko’makchilar: so’ng, keyin, boshqa, tashqari, bo’lak, ilgari, burun, avval, beri, buyon, ko’ra. 2. Ko’makchi vazifasidagi so’zlar : old, o’rta, yon, orqa, tomon, ich, ust, tepa, ost, tag, ora, bosh, o’rin, yoqa, qosh. Bog’lovchi Qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar va gap bo’laklarini bog’lash uchun xizmat qiladigan yordamchi so’zlar bog’lovchi deyiladi. Bog’lovchilar qo’llanishiga qarab yakka bog’lovchilar va takroriy bog’lovchilarga ajratiladi. Yakka bog’lovchilar : va, hamda, lekin, ammo, biroq. -ki (-kim), chunki, agar, toki, balki, go’yo, basharti, holbuki, vaholanki, yoki, yoxud, yo, gar. Takroriy bog’lovchilar : dam.., dam..., ba’zan,..., ba’zan, ham.., ham, bir.., bir, yoki..., yoki, yo.., yo, goh.., goh, xoh.., xoh. Bog’lovchilar vazifasiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1) teng bog’lovchilar; 2) ergashtiruvchi bog’lovchilar. I. Teng bog’lovchilar grammatik jihatdan teng bo’lgan gap bo’laklarini, teng munosabatli sodda gaplarni bog’laydi. Teng bog’lovchilar a) uyushiq bo’laklarni b) qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog’lash uchun xizmat qiladi. Teng bog’lovchilar quyidagicha: 1. Biriktiruv bog’lovchilari: va, hamda (bilan, ham, -u,-yu,-da). 2. Zidlov bog’lovchilari: ammo, lekin, biroq, balki, holbuki (-u,-yu). 13

3. Ayiruv bog’lovchilari: yo, yoxud, yoki, yoinki, goh..., goh, ba’zan...,ba’zan, xoh..., goh..goh, dam..., dam, bir..., bir. II. Ergashtiruvchi bog’lovchilar ergashgan qo’shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarni bog’laydi, tobelik munosabatini ifodalashga xizmat qiladi. Ergashtiruvchi bog’lovchilar quyidagicha: 1. Aniqlov bog’lovchilari: ya’ni,-ki,-kim 2. Sabab bog’dlovchilari: chunki, shuning uchun, negaki, zeroki, nainki. 3. Shart (va to’siqsizlik) bog’lovchilari: agar, agarda,basharti, agarchi (garchi), garchand, modomiki. 4. Chog’ishtiruv bog’lovchilari: go’yo, go’yoki. Yuklama Ayrim so’z yoki gapga qo’shimcha ma’no ifodalash uchun qo’llanadigan yordamchi so’z yuklama deyiladi. Yuklama tuzilishi jiihatidan ikki xil: a) affiks holidagi yuklamalar:-mi,-chi,-a (-ya),-da,-u (-yu),-oq (-yoq)-gina (-kina,-qina): b) so’z holidagi yuklamalar: axir, faqat, xuddi, nahotki, hatto, hattoki. Affiks holidagi yuklamalar chiziqcha bilan yoziladi; faqat -mi,-oq (yoq),-gina yuklamalari so’zga qo’shib yoziladi: borasanmi? Yuklama turlari 1. So’roq va taajjub yuklamalari:-mi,-chi,-a,-ya, nahot, nahotki. 2. Kuchaytiruv va ta’kid yuklamalari:-da,-u (-yu),-ku,-oq (yoq), hatto, hattoki, axir. 3. Ayiruv va chegaralov yuklamalari: faqat, faqatgina,-gina (-kina,-qina). 4. Aniqlov yuklamasi: xuddi, naq. 5. Gumon yuklamasi: -dir. 14

6. Inkor yuklamasi: -na..., na Faqat yuklamasi o’rnida yolg’iz so’zi qo’llanishi mumkin: Yolg’iz o’zi aytmaganiga achindi. MODAL SO’ZLAR Fikrning voqelikka munosabatini bildirgan so’zlar modal so’zlar deyiladi. Modal so’zlar ma’no jihatdan quyidagi turlarga bo’linadi. 1. Fikrning aniqligini, realligini tasdiqlovchi modal so’zlar: albatta, shubhasiz, so’zsiz, shaksiz, haqiqatdan, darhaqiqat. 2. Fikrning taxminligini, gumonligini, noaniqligini bildiruvchi modal so’zlar: ehtimol, chamasi, shekilli, aftidan, haytovur, chog’i. 3. Fikrning o’zaro munosabatini va tartibini bildiradi(yoki fikrning oldingi fikrga bog’liqligini bildiradi): demak, xususan, aksincha, masalan, jumladan, chunonchi, binobarin, xullas, avvalo. Demak, xullas, masalan, jumladan, umuman, chunonchi kabi modal so’zlar fikrni umumlashtirish, xulosa bildirish, dalil keltirish ma’nolarini bildiradi. Avvalo, dastlab,.. kabilar fikrning tartibini bildiradi. 4. Modallikni ifodalaydi: lozim, mumkin, shart, zarur. 5. Tasdiqni bildiradi: bor, mayli, xo’p, ha. 6. Inkorni bildiradi: yo’q, aksincha. 7. Afsuslanish, ajablanishni bildiradi: afsuski, attang, ajabo. Modal so’zlar quyidagi sintaktik vazifalarda keladi: a) diologlarda so’z-gap vazifasida(-ha); b) kirish so’z vazifasida. Kirish so’z vazifasida turli so’z turkumlari, jumladan modal so’z kelishi mumkin. Modal so’zlar quyidagi so’z turkumlari bilan bog’langan; shular asosida shakllangan. a) ot bilan : xaqiqatdan, darxaqiqat, chamasi, aftidan, afsus. b) sifat bilan: shubhasiz, so’zsiz, shekilli. v) fe’l bilan: demak, demoqchi. g) ravish bilan: albatta, avvalo, ayniqsa. d) yordamchi so’zlar bilan: balki, koshki, haytovur. 15

UNDOV SO’ZLAR His-hayajonni, xitobni bildirishga xizmat qiladigan so’zlar undov so’zlar deyiladi: undovlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1) leksik (lug’aviy) ma’no anglatmaydi; 2) gap bo’lagi vazifasida kelmaydi va gap bo’laklari bilan grammatik jihatdan bog’lanmaydi; 3) undovda ohang muhim o’rin tutadi; 4) kelishik, egalik, shaxs, zamon kabi grammatik ma’nolarni bildirmaydi. Undovlar tuzilishiga ko’ra: a) sodda: (oh, uh); b) tarkibli: (evoh, bay-bay, eh,uh, hay-hay) bo’ladi. Undovlar ma’nosiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1.His-hayajon undovlari: oh, uh, e, be, voy, o’hu, ehe, a, o, obbo. 2.Buyruq-xitob undovlari: a) chaqiriq undovlari: hey,hoy, hay, ey. hayvon-parrandalarni haydash- chaqirish undovlari: qurey-qurey, xo’sh-xo’sh. b) buyruq undovlari: ts, sh-sh-sh, tiss..s. v) tabrik, tashakkur, xayrlashuv undovlari: rahmat, marhamat, hormang, balli, ofarin, qulluq. Undov otlashadi: Oh-voyingni hech kim eshitmaydi. TAQLID SO’ZLAR Taqlid so’zlar ikki xil: 1. Holatga (obrazga) taqlidni bildiruvchi so’zlar: yalt, yarq, milt-milt, bilq, dir-dir. 2. Tovushga taqlidni bildiruvchi so’zlar: tars, turs, chars, gumbur-gumbur. Taqlidiy so’zlar tuzilishiga ko’ra yakka, takror, juft holda bo’ladi (yalt,qars- qars, chars-churs, taka-tum-tak). 16

Taqlid va undov so’zlari nomlash xususiyatiga ega emas. Taqlid so’zlardan ot, fe’l va boshqa turkum so’zlari yasaladi: shaq-ildoq, hiq-ildoq, yaltira-q, yiltira-q, miltira-q. Taqlid so’zlar gapda asosan, aniqlovchi, hol vazifasida keladi. Otlashganda esa quyidagi vazifalarni bajaradi: a) ega vazifasida: Qo’yning “ba-a”si eshtildi. Musichaning g’uv-g’uvi eshitildi. b) to’ldiruvchi: O’z g’uv-g’uviga o’zi shaydo bo’lgan guzarga yaqin qoldi. SINTAKSIS Grammatika til haqidagi fanning bir qismi bo’lib, morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologiyada so’z turkumlari, sintaksisda so’z birikmalari, gap turlari o’rganiladi, Grammatika grekcha so’zdan olingan bo’lib, “o’qish va yozish san’ati” degan ma’noni bildiradi. Sintaksis ham grekcha so’z bo’lib, “tuzish” demakdir. So’z birikmasi Ikki yoki undan ortiq mustaqil so’zning ma’no va grammatik jihatdan tobe munosabat asosida bog’lanishi so’z birikmasi deyiladi. So’z birikmasi gapdan quyidagicha farqlanadi. 1. So’z birikmasi kengaygan ma’no ifodalaydi. Gap esa fikr bildiradi. Shu bois, so’z birikmasi tugallanmagan ohang bilan, gap tugallangan ohang bilan aytiladi. 2. So’z birikmasi ergash so’z va bosh so’zdan iborat bo’ladi. Gapda esa bosh va ikkinchi darajali bo’laklar ishtirok etadi. Mustaqil so’zlar ma’no va grammatik jihatdan bog’lanib, so’z qo’shilmasi hosil qiladi. So’z qo’shilmasidagi so’zlar bog’lanishi ikki xil bo’ladi a) teng bog’lanish b) tobe bog’lanish. 17

Teng bog’lanishli so’z qo’shilmasida so’zlar o’zaro teng munosabatda bo’ladi: ezgulik va yaxshilik. Tobe bog’lanishli so’z qo’shilmasi (so’z birikmasi)da bir so’z boshqasiga tobe bo’ladi: bebaho xazina, umidvor nigoh. Ega va kesimning bir-biriga bog’lanishi so’z birikmasi hisoblanmaydi. So’z birikmasida bosh so’z va ergash so’z quyidagicha farqlanadi: a) bosh so’zning ma’nosini izohlab, ravshanlashtirib kelgan so’z ergash so’z, ma’nosi izohlanayotgan so’z esa bosh so’z hisoblanadi. b) oldin kelgan so’z ergash so’z, keyin kelgan so’z bosh so’z bo’ladi; v) bosh so’zdan ergash so’zga so’roq beriladi: ko’rkam xiyobon-qanday xiyobon? g) kelishik qo’shimchalari ergash so’z tarkibida, egalik qo’shimchasi bosh so’z tarkibida bo’ladi: me ning maqsad im . Bosh so’z qaysi so’z turkumiga mansubligiga qarab, so’z birikmasi ikki xil bo’ladi: 1. Otli birikma 2.Fe’lli birikma. 1. Bosh so’z ot, sifat, son, olmosh, harakat nomi bilan ifodalansa, otli birikma hisoblanadi: nordon anor, asalday shirin, fidokorlikda birinchi, yig’ilganlarning barchasi, topshiriqni bajarish. 2. Bosh so’z fe’l va uning ravishdosh, sifatdosh shakllari bilan ifodalansa, fe’lli birikma hisoblanadi: kecha kelding, kelajakni o’ylab, erta kelgan. Ergash so’zning bosh so’zga birikish usullari Ergash so’z bosh so’zga quyidagi usullar orqali birikadi: boshqaruv, moslashuv, bitishuv. 1. Boshqaruv . Bosh so’zning talabi bilan ergash so’zning ma’lum grammatik vositani olishi boshqaruv deyiladi. Boshqaruv ikki xil bo’ladi: a) kelishik yordamidagi boshqaruv: Bosh kelishik - ( bitishuv) Qaratqich kelishik -ning ( moslashuv) Tushum kelishik -ni (boshqaruv ) Jo’nalish kelishigi -ga-ka,-qa ( boshqaruv) O’rin-payt kelishigi -da (boshqaruv) 18

Chiqish kelishigi -dan (boshqaruv) Boshqaruv: olmani terish, ko’chaga chiqmoq, maktabda o’qimoq, ishdan qaytmoq; b) ko’makchi yordamidagi boshqaruvda ergash so’z bosh so’zga ko’makchi yordamida birikadi: kasb haqida insho, ko’prik orqali o’tish. Boshqaruvda ayrim hollarda grammatik vosita ifodalanmasligi mumkin: kitob o’qish. 2. Moslashuv. Bosh so’z bilan ergash so’zning shaxs-sonda mosligi moslashuv deyiladi. Moslashuvda bosh so’z bilan ergash so’z qaratqich kelishigi qo’shimchasi yordamida birikadi: dalaning fayzi. 3. Bitishuv. Ergash so’zning bosh so’z bilan grammatik vositasiz, faqat ma’no jihatdan birikishi bitishuv deyiladi. Bitishuvda so’zlar tartib va ohang yordamida birikadi. Bunda ergash so’z avval, bosh so’z keyin keladi; go’zal bog’lar. Bitishuvli birikmada so’zlar o’rni o’zgartirilsa, gap hosil bo’ladi: go’zal bog’lar-bog’lar go’zal . Birga ishlamoq, tezda kelmoq, to’satdan baqirmoq, zimdan kuzatmoq, qo’qqisdan boshlamoq kabi birikmalar ham bitishuv munosabatiga asoslangan. Ulardagi qo’shimchalar kelishik ma’nosini yo’qotgan. GAP So’zlar vositasida anglatilgan fikr gap deyiladi. Muomala vositasining eng kichik birligi gap hisoblanadi. Gap nisbiy tugallangan fikrni bildiradi. Gap quyidagi xususiyatlarga ega: 1. Gap muomala vositasining eng kichik, asosiy birligidir. 2. Nisbiy tugallangan fikrni ifodalaydi. 3. Grammatik shakllangan bo’ladi (bosh va ikkinchi darajali bo’laklardan iborat). 4. Tugallangan ohang bilan aytiladi. Gap quyidagicha tasniflanadi. I. Ifoda maqsadiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: darak gap, so’roq gap, buyruq gap. 19

1. Darak gap xabar, darak mazmunini bildiradi. Yozuvda darak gapning oxiriga nuqta qo’yiladi: Majlislar zaliga talabalar yig’ilishdi. 2. So’roq gap so’zlovchi o’zi bayon qilgan fikriga suhbatdoshining munosabatini bilishga qaratilgan bo’ladi. So’roq gaplar quyidagicha shakllanadi; a) so’roq olmoshlari yordamida: O’sha vaqtda necha yoshda eding? b) -mi, -chi, -a, -ya (so’roq yuklamalari) ishtirokida: Manzura kelmadimi? v) so’roq ohangi yordami bilan; -Uyga mehmon keldi. -Mehmon keldi? So’roq gaplar asosan dialoglarda (birdan ortiq kishining o’zaro muloqotida) qo’llanadi. So’roq gapning oxiriga so’roq belgisi qo’yiladi. So’roq gaplarning ba’zi ko’rinishlari javob talab qilmaydi; bunday gaplarning o’zida yashirin tarzda javobi bo’ladi. Bunday so’roq gaplar ritorik so’roq gaplar deyiladi. Ritorik so’roq gaplar mazmuniga ko’ra ikki xil: a) tasdiq mazmunidagi ritorik so’roq gaplar. Bunday gaplarning berilishi inkor shaklida bo’ladi: Onani kim sevmaydi? (Onani hamma sevadi); b) inkor mazmunidagi ritorik so’roq gaplar. Bunday gaplar tasdiq shaklida bo’ladi: Tinch uyda janjal bo’lishini kim istaydi? (Tinch uyda janjal bo’lishini hech kim istamaydi). 3. Buyruq gap buyruq, undash, taklif, maslahat, chaqiriq, iltimos, yalinish mazmunida bo’ladi: Yomon kunga qo’yma, o’rtoqjon, Toki yig’ib olayin darmon. Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot. Buyruq gaplarniing kesimi asosan buyruq maylidagi fe’l bilan ifodalanadi. Buyruq gaplarning oxiriga ko’pincha undov, ba’zan nuqta qo’yiladi. II. Gap emosionallikka ko’ra (his-tuyg’uni ifodalashiga ko’ra) his-hayajon gap (undov gap), his-hayajonsiz gaplarga ajraladi. His-hayajonsiz gaplar darak, so’roq, buyruq ohangi bilan aytiladi. His-hayajon gaplar oxiriga undov belgisi qo’yiladi. His-hayajon gaplar eh, oh, e, uh, o, uf, obbo, ey kabi undov so’zlari orqali hosil qilinadi. Eh, tabiat qanday go’zal! 20

III. Gap modallikka ko’ra yoki voqelikka munosabatiga ko’ra tasdiq va inkor mazmunida bo’ladi. Tasdiq va inkor tilda turli vositalar yordami bilan ifodalanadi (leksik, morfologik, sintaktik, intonasion vositalar). Gapning barcha turi tasdiq yoki inkor xarakteriga ega bo’ladi; Bodom gulladi.-Yomg’ir yog’madi. Qo’shiq aytasizmi?-Qo’shiq aytmaysizmi? IV. Gaplar tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: sodda gaplar va qo’shma gaplar. 21

ASOSIY ADABIYOTLAR 1. Azizov O. “ Tilshunoslikka kirish ” T., 1996 2. Abduazizov A.A. Tilshunoslikka kirish. –T.,1999 3. Акшина А . А . Пособие по курсу « Вв e дение в языкознание » - М .,1969. 4. Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики., -М.,1975 5. Baskakov N.A., Sodiqov A.S. “Umumiy tilshunoslik ”.-T., 1979 6. Баранникова Л.И. Введение в языкознание. Издательство Саратовского университета,-М.,1973. 7. Berdiyorov X., Xo’jayev P., Yo’ldoshev B. Umumiy tilshunoslik.- Samarqand, 1974. 8. Бондарко А.В.Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии.-Л.,1983. 9. www.ziyonet.uz 22

O'xshashlar

Modal so‘zlar, Undov so’zlar, Taqlid so‘zlar

Modal, undov va taqlidiy so’zlar Sintaksis

Yordamchi so’zlar

Yordamchi so’zlar

Undov so’zlar