Исҳоқхон Ибратнинг ҳаёти ва ижоди (1862-1937) - Tilshunoslik - Referatlar

Исҳоқхон Ибратнинг ҳаёти ва ижоди (1862-1937)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

Исҳоқхон Ибратнинг ҳаёти ва ижоди (1862-1937) Режа: 1. Ибратнинг ҳаёт йўли 2. Ибрат шеърияти 3. Исҳоқхон Ибратнинг илмий мероси 4. Ибрат жадид адабиётига самарали ҳисса қўшган адиблардан бири 5. Ибрат миллий уйғониш ва маърифатчилик ҳаракати йўлбошчиси сифатида 6. “Тарихий маданият” асарида келажакнинг романтик акс эттирилиши

Адабиётлар 1. И.Каримов. Ҳалоллик ва фидоийлик фаолиятимизнинг асосий мезони бўлсин. Тошкент, 1994. 2. Б.Қосимов. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат ва фидоийлик. Тошкент, 2000 3. Б.Қосимов ва бошқалар. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. Тошкент, 2004 4. Б.Назаров ва бошқалар. ХХ аср ўзбек адабиёти. Тошкент, 1999. 5. Жадид адабиёти. Тўплам. Тошкент, 1995 6. Ш. Ризаев. Жадид драмаси. Тошкент, 1997 7. Б.Қосимов. Исмоилбек Гаспирали. Тошкент, 1992 8. А. Алиев. Истиқлол ва маданий мерос. Тошкент, 1997 9. О.Шарафиддинов. ижодни англаш бахти. Тошкент, 2004 2. Туркистон вилоятининг газети. 1908 й 56 сон 3. Исҳоқхон Ибрат. Луғати ситта алсина. Т., Ильин типографияси, 1901 2 б 4. Исҳоқхон Ибрат. Санъати Ибрат, қалами Мирражаб Бандий. Тўрақўрғон, Матбааи Исҳоқия, 1908, 12-бет 5. “Вақт” газетаси, 1913, 1324-сон

Исҳоқхон тўра Ибрат – миллий уйғониш даврининг фаол ижодкорларидан бири, серқирра истеъдод соҳиби. Шоир ва маъорифчи Иброҳим Даврон (1874-1922) Ибрат ҳақида қуйидагиларни ёзади: “Исҳоқхон Тўра улуми диния ва фанния ва адабияда устози комиллиги билан бутун Фарғона ва дигар жиҳат Осиёйи Вустода инкор ўлунмас даражада бир мавқеъи мумтози тутмушдир. Исҳоқхон тўра улими динияда мударрисдур, фунуни дуниявийда, билошубҳа, архитектор, техник ва механик ва физиқия илминда тилифонист, тилиғрофист ва яна химик деса яна оздур, чунки бу илмларни билур. Исҳоқхон тўра олим ва фозил бир зоти олий бўлуб, бу турфа фазоили инсонияга молик... Баъзи ихтироти ҳам бордур” 1 Исҳоқхон 1862 йили Наманган вилояти Тўрақўрғон туманида туғилди. Унинг ота-оналари Жунайдкллахўжа ва Ҳурибиби даврининг ўқимишли кишилари эдилар. Исҳоқхон дастлаб ҳижо усулига асосланган маҳалла мактабида ўқиди, аммо саводини онасининг қўлида чиқарди. Ҳурбиби мактабдор бўлиб, ўз мактабида фақат қуруғ ёдлаш билангина чекланмай, қизларга ёзиш ва ҳуснихатни ҳа ўргатар эди. Шунинг учун Исҳоқхон онасини кўп асарларида устози сифатида ҳурмат билан тилга олади. 1878 йили у Қўқондаги ХИХ аср бошларида барпо этилган Муҳаммад Сиддиқ Тунқатор мадрасасига ўқишга киради. Исҳоқхоннинг Қўқон мадрасаларида таҳсил кўрган йиллари (1878-1886) ўзбек адабиётида, маданий ҳаётда, маорифида катта ўзгаришлар содир бўлаётган даврга тўғри келади. унинг бу адабий-маданий ҳаётдан баҳраманд бўлганлиги шубҳасиз. У Қўқон адабий муҳитининг йирик намоёндалари Муқимий, Фурқат, Муҳйи, Завқий, Нодим, Ҳазинийлар билан яқин алоқада бўлган, адабий мушоираларда иштирок этган. У ўқиш давомида буюк Шарқ олимлари асарларини мустақил мутоалаа қилди, араб, форс ва рус тилларини чуқур ўрганди, рус ва ўзбек тилларида чиқадиган “Туркистон вилоятининг газети”, “Туркестанский ведомости” каби ҳамда Туркистон ўлкасида янги тарқалаётган Исмоилбек 1 Туркистон вилоятининг газетаси. 1908, 56-сон

Гаспиралининг “Таржимон” газетаси билан биринчи марта Қўқон мадрасасида ўқиб юрган кезлари танишди. 1886 йили мадрасани тугатиб, Тўрақўрғон қайтган Ибрат ўз фаолиятини қишлоқда маърифат тарқатишдан бошлайди, ўша йили қишлоқда мактаб очади. Унинг мактаби “усули қадим” – “усули таҳажжи”, яъни ҳижо методига асосланган мактаблардан бирмунча фарқ қилар эди. Исҳоқхон тўра Қўқонда ўқиб юрган вақтларида ўлкада очилаётган рус мактабларидаги ўқув усулларининг маҳаллий мактабларда ҳукм сураётган ҳижо ҳамда қуруқ ёдлаш усулларидан устунлигини сезган эди. Шунинг учун у ўз мактабига нисбатан илғор ҳисобланган товуш (савтия) усулини тадбиқ қилди. Аммо бу мактаб узоқ фаолият кўрсата олмади. Мутаассиблар уни ёпишга муваффақ бўлдилар. Исҳоқхон Ибрат ўзининг “Луғати ситта алсина”, “Жомеъул-ҳутут” ва “Тарихи Фарғона” асарларида ёзишича, 1887 йили, яъни 25 ёшида онасини маккага олиб бориш учун шайланади. Бироқ онаизорига Ватанга қайтиш насиб этмади. Ҳурбиби ўпка шамоллаш касали билан Жидда шаҳрида вафот этди. Исҳоқхон Шарқ мамлакатлари сафарига чиқишдан асосий мақсади, биринчидан, онасининг ҳажга олиб бориш ҳақидаги илтимоси бўлса, иккинчидан, чет эл ҳаёти, маданияти билан яқиндан танишиш, бу мамлакатларни ўз кўзи билан кўриш истаги эди: “Умрим нақдини ҳавас бозорида кечирмак тақазоси-ла ўлуб, синним йигирма беш кечмиш экан, ҳавои тақазои муҳтарама душуб саёҳат этдум...” 2 – деб ёзади у. Исҳоқхон Ибрат онасини Жидда шаҳрида дафн этиб, Шарқ мамлакатлари бўйлаб сафарини давом эттирди. Шу билан бирга Истанбул, София, Рим каби Европанинг марказий шаҳарларида бўлди. Анча вақт Афғанистоннинг Кобул, Арабистоннинг Жидда каби шаҳарларида истиқомат қилди. Макка шаҳридан Қизил денгиз ва Ҳинд океани орқали Ҳиндистонга келди. 1892-1896 йиллдар Ҳиндистоннинг энг катта порт шаҳрларидан Бомбей ва Калкутта яшади. Бу ерда кўп ишлатиладиган арбаъ лисон, яъни 2 Исҳоқхон Ибрат. Луғати ситта алсина. Т., ильин типографияси, 1901, 2-бет

тўрт тилни: араб, форс, ҳинд-урду ва инглиз тилларни мукаммал ўрганди. Исҳоқхон Ибратнинг Шарқ ва Ғарб халқлари тилларини анча мукаммал билганлиги эътироф этиб, замондоши Иброҳим Даврон шундай ёзади: “Фазоили инсониядан соада қози тўра жаноблари туркча, форсча, ҳиндча, русча лисон билиб, яна русча, фарансузча, арманича ва бошқа хатлар ёзмоққа моҳирдурлар” 3 Исҳоқхон тўра ибрат 1896 йили Ҳиндистондан бирма орқали Хитойга, сўнгра Кошғарга ўтади ва Наманганга қайтиб келади. Чет элдан қайтгач, 1896 йили олти тилни ўз ичига олган “Луғати ситта алсина” (“Олти тилли луғат”) номли асарини ёзди. Асар анча қийинчиликлар билан 1901 йил Тошкентда Ильин босмахонасида чоп этилди. Ибрат илғор педагог сифатида фаолиятини давом эттириб, 1907 йили ўз уйида “усули савтия” методига асосланган мактаб очди. Унда 30 нафар қишлоқ болаларини ўқитди. Ибрат ўз мактабига янгича ўқитиш усулларидан хабардор бўлган педагог Ҳусайн Макаевни таклиф қилди. Ҳусайн Макаев ва унинг рафиқаси Фотима Макаева ва Исҳоқхон ибрат мактабда ўқитувчи сифатида фаолият кўрсатдилар. 1907 йили ибрат Оренбургга боради ва Ризо Фахриддиннинг “Шўро” жўрнали фаолияти билан танишади. У Оренбургга Гауфман деган матбаачидан пулини 10 йил мобайнида тўлаш шарти билан литографик машина сотиб олади. Осҳоқхон литографик машина билан ҳарфларни катта машаққатлар билан Оренбургдан Қўқонга поездда, Қўқондан Тўрақўрғонга туяларда олиб келади. 1905 йили ўзи қурдирган ҳаммом ўрнида чопхона ташкил қилди ва “Матбааи Исҳоқия” номи билан ишга туширди. Ибрат “Мақсад бу ишдан эрди оламға илм касри” деб таъкдлаганидек, бу матбаа ўз фаолиятини илм-маърифат тарқатишдан бошлади. Унинг биринчи маҳсулти “Санъати Ибрат, қалами Мирражаб Бандий” савод чиқаришга бағишланган бўлиб, 1908 йили босмадан чиқди. Бу тўғрида ўша йили матбаага мудирлик қилган Охунзода Абдурауф Шаҳидий қуйидагиларни ёзади” “Қобилият ва салоҳиятлари қавий, заковат ва 3 “Туркистон вилоятининг газетаси”. 1908, 56-сон

фатонатлари жойида бўлган ғайратли талабалар ва ёш муаллимларимиз ва аҳли китобот ва ҳаттотларимизга таълим ва таълими китобот хусусида биринчи ҳадиямизни ожизона тақдим айладик”. 4 Бу асар савод чиқариш ва ҳуснихат намуналарини ўрганишда муҳим қўлланма вазифасини ўтаган. Халқ ўртасида китоб ва ўқув қўлланмаларига бўлган талабнинг ошиб бориши натижасида литографияга 1910 йили Наманган шаҳрига кўчирилди ва типолитографияга айлантирилди. Маориф ва маданиятнинг равнақ топиши, халқ онгининг шаклланиши ва ривожланишида газетанинг улкан аҳамиятини тушунган Исҳоқхон тўра 1913 йили “Матбаи Исҳоқия” қошида “Ал-тижор ал-Наманган” номида газета чиқаришга ҳаракат қилади. Бу ҳақида Уфада чиқадиган, наинки Ўрта Осиё, умумтуркий дунёда машҳур бўлган “Вақт” газетаси катта мамнуният билан қуйидагиларни ёзади: “Наманга мўтабариндин Исҳоқ қози ҳазратлари “Ал-тижор ал-Наманган” исминда бир газета чиқарарға сўраб ариза берди. Бу зот 1908 йилда Нманганда бир матбаа очиб, атар, ўзбек тилларинда бўлғон адабиёт, китоблари олдирди. Ҳозир газета чиқармоқ ҳаддиндадир. Чин кўнгилдан муваффақият тилаймиз” (“Вақт” газетаси, 1913, 1324-сон). Афсуски Исҳоқхон тўра газета нашр қилишга муваффақ бўла олмади, лекин ўз уйида анча бой кутубхона ташкил қилди ва уни “Кутубхонаи Исҳоқия” деб атади. Исҳоқхон Ибрат 1897-1924 йилларда узлуксуз Тўрақўрғон қозиси лавозимида фаолият кўрсатди. Қатор публицистик мақолаларида, шеърларида тузум иллатларини маҳаллий ва мустамлака амалдорларининг қабиҳ ишларини фош этди. Ибрат ўғрилик, порахўрлик, зўравонлик билан шуғуланувчи ярамас одамларнинг қози ёки мингбоши бўлиб олишларига кенг йўл очиб берган чор ҳукумати қонун-қоидаларидан қаттиқ норозилигини дадил ифодалади. Мунавварқори Абдурашидҳонов Беҳбудийнинг “Ойна” журналида, Исҳоқхонтўра Ибрат Тошкент жадидлари раҳбарлик қилган “Садойи 4 Санъати Ибрат, қалами Мирражаб Бандий. Тўрақўрғон, Матбаи Исҳоқия, 1908, 12-бет

Туркистон”, Фарғонадаги “Садойи Фарғон” газеталарида ўз асарлари билан иштирок этди. Исҳоқхон Ибрат жаҳон илми ва маданиятида яратилган ҳар бир илғор янгиликдан ўз халқини баҳраманд этишга ҳаракат қилди. 1908 йили ташкил қилинган “Фотографияи Исҳоқия” 1910 йили Тўрақўрғон аҳоли учун бунёд этилган истироҳат боғи буни тасдиқлайди. Бу билан бирга у отасидан қолган катта ерни гулбоғ қилди, фаввора қурдурди 150 туп манзарали дарахтлардан хиёбон яратди, европа усулида катта иморат қурдурди. Ибрат ҳаётининг сўнгги йиллари анча таҳликали ўтди. Биринчидан, қарилик. Иккинчидан, 1935 йиладан эътиборан у барча лавозимлардан четлатилган, қарилик нафақаси ҳам тайинланмаган эди. Бунинг устига ҳукумат маъмурияти унга ишончсизлик билан қарар эди. Шоир тепасида ҳам қатағон булутлари қуюқлашиб борарди. Минглаб ўзбек зиёлиларининг ёстиғини қуритган қатағоннинг энг даҳшатли кезлари – 1937 йилнинг илк баҳорида Исҳоқхон Ибрат ҳам қамоққа олинди. 75 ёшни қоралаган нуроний шоир – маърифатпарвар ҳибсҳонанинг ҳам жисмоний ҳам руҳий азобларига бардош бера олмади. Унинг суди ҳам бўлмади. Шўролар қамоқхонасида икки ой ётиб ҳаёт билан видолашди. Ибрат - истеъдодли шоир. У уч – ўзбек, форс ва араб тилларида эркин ижод қилган. Ўз шеърларини тўплаб девон тузган. Унинг девони бизгача етиб келмаган. Шунга қарамай шоирнинг катта ҳажмдаги шеърлари ХХ аср бошлари вақтли матбуотида босилиб чиққан, баёзларга киритилган. Ибрат ўз шеърларининг кичик қисмини 1909 йили ўз матбаасида “Илми Ибрат” номи билан босмадан чиқарган. Шоирнинг катта ўғли Аббосхон томонидан 1910 йил тузилган баёзга Ибратнинг 17 шеъри киритилган. Ибрат Навоий ғазалларига назиралар боғлаган. Ибратнинг аксар шеърлари ишқ мавзуида бўлиб, асосан ёр, гул, бубул образларига мурожаат қилади. Масалан: Ўшал булбул қилар афғон, саҳар вақти чаман ичра, Қўнар гул деб тикан узра, саҳар вақти чаман ичра.

Қилар бағрини булбул қон, тикан узра берай деб жон, Бўлур гул завқидин қурбон, саҳар вақти чаман ичра. Ўшал булбул бўлур доғлар, чаманни гашт этиб боғлар, Қизил гулни тилаб йиғлар, саҳар вақти чаман ичра. Чиқар булбулни афғони, чаман ичра оқиб қони, Тасаддуқ гул учун жони, саҳар вақти чаман ичра. Муҳаббат бирла маст эрди, ани йўлида жон берди, Қизил гулдан хабар сўрди, саҳар вақти чаман ичра. Шоир бу билан чекланмайди. Қуйидаги байтларда шоир – ошиқнинг юксак муҳаббатига самимий муносабати янада ёрқинроқ тасвирлайди. У булбул каби ёрга етишишни ҳамма нарсадан афзал кўради. Шунинг учун ёр васли йўлида ҳатто ўлимга тайёр. Юқоридаги мисраларда асосан табиат гўзаллиги тараннум этилса, кейинги икки байтда шоир образи биринчи ўринга чиқади: Муяссар бўлса ул жонон, ато қилса ўшал Субҳон, Йўлида жон қилай қурбон, саҳар вақти чаман ичра. Ибратий, бехабар бўлма, яна ғафлат била ўлма, Гуноҳи беадад қилма, саҳар вақти чаман ичра. Исҳоқхон тўра Ибрат ижтимоий-сиёсий мавзуда халқ ҳаётини ҳаққоний ифодаловчи бир қанча асарлар яратди. Шоирнинг “Қалайсизлар?”, “Бўлибтур”, “Ўлурсан”, “Шикоят”, “Сийму зардур” каби сатирик асарлари шулар жумласидандир. Исҳоқхон Ибрат “Бўлубдур” радифли ҳажвиясида мана шундай ҳаётий лавҳаларни берар, экан унга ўзининг нафратини ифодалаш билан чекланмайди, балки бутун ҳаётини вужудга келтирган

фактор сифатида Марказий Осиёнинг, жумладан, Қўқон хонлигининг Русия томонидан босиб олинишини кўрсатади: Алҳол муҳтасиб йўқ, бир икки қилса у дўқ, Ичкуга халқ роғиб, доим фиён бўлубтур. Маҳбуба нақшхонлар, кўзи қаро жувонлар Гастинсаларда юруб, сарфи зиён бўлубтур. Манзума соли таърий, бу даҳр инқилоби, Минг икки юз тўқсон икки баён бўлубтур. 5 Шоирнинг ушбу шеърида мавжуд мустамлака тузуми кирдикорларини: савдогарлар, чайқовчиларнинг қаллоблигини, пул инфляцияси туфайли нарх-навонинг ҳаддан ташқари ошиб кетиши халқ ҳаётини мушкуллаштирганини кўришимиз мумкин. Ман, шоир қассоблар, новвойлар, аллофларнинг қанчалик ноинсофлигини, уларнинг халқни талашдаги усулларини шундай тасвирлайди: Қассоб, қўйфурушлар, жангу жадал урушлар, Бечоралар фулига гўш (т) устихон бўлубдур. Новвойда йўқдур инсоф, андин ўтадур аллоф, Кўр, чакса ун хамири қирқ икки нон бўлубтур. Исҳоқхон Ибрат ижодидаги етакчи ғоя илм-маърифат, маданият ва техника янгиликларини тарғиб қилиш ғоясидир. У халқнинг иқтисодий- маданий ҳаётига хизмат қилувчи, унинг мушкулини енгиллаштирувчи, узоғини яқин қилувчи лм-фанни, техникани тарғиб этди. Шу нуқтаи назардан, унинг “Тарихи чопхона”, “Маданият ҳақида маснавий”, “Газета хусусида”, “Туркистон аҳлига хитоб”, “Табрик Намонгондин”, “Қалам”, “Тарихи манзумаи Ибратдин ёдгор”, “Мухаммаси Ибрат” каби шеърлари 5 1292 ҳижрий йил 1875 милодий йилга тўғри келади. 1875 йили Русия Қўаон хонлигини тўлалигича босиб олди ва хонлик тугатилди.

диққатга сазовор. Шоир бу шерларида мамлакатни, халқни асрий қолоқликка судровчи мутаассибларни, қадимчиликни кескин фош этди. Ибрат меҳнаткаш халқ бошидаги оғир ҳаёт, қашшоқлик, мамлакатнинг қолоқликда, халқннинг нодонликда қолганлигининг сабабларини аниқлашга, ундан қутқариш йўлларини топишга ҳаракат қилди. Бир неча тараққий этган мамлакатларда бўлган Ибрат халқни зулматдан, мамлакатни қолоқликдан қутқарувчи бирдан-бир йўл илм-маърифатни эгаллаш деб тушунди. Шоирнинг босмахона очишдаги мақсадини ифодалаб ёзган “тарихи чопхона” шеъридаги ушбу сўзлари Ибратнинг ижодий-эстеътик принципинит тўла ифодалайди: Минг уч юзу йигирма олтида чопмахона, Очмоқға бўлди рухсат ва сўз бериб замона. Мақсад бу ишда эрди оламға илм касри, Ҳам қўёмоққа асарлар ёдёвари жаҳона. Касбу камоли ислом бўлмай тараққиятда, Ҳолиға тушмасун деб тэдук буни баҳона. Исҳоқхон Ибрат ўзи яшаб турган ижтимоий ҳаётда юз бераётган долзарб масалаларни кўтариб чиқди. Уларга муносабат билдирди. ХХ аср бошларида жадид мутафаккирлари томонидан нашр қилинаётган газеталарни қўллаб-қувватлади, “Тараққий”, “Тужжор”, “Садойи Фарғона” газеталарини ва уларнинг муҳаррирларини табриклаб, матбуот саҳифаларида чиқди. Мазкур мавзуга бағишланган “Газетадур жаҳон аҳлига бир лисон”, “Табрик Мамангондин”, “Манзума Ибратдин” каби шеърларида газета ўқимаганларни ўлганлар ёки ухлаганлар билан баробар ҳисоблайди, шу билан бирга, газетани жаҳон жаҳон халқлари учун “бир лисон” деб атайди. Исҳоқхон тўра ибрат тилшуносликнинг энг муҳим соҳаларида қалам тебратди. Бу соҳада унинг олти тил: ўзбекча, русча, арабча, форсча, туркча ва

ҳиндча тиллари луғати “Луғати ситта алсина” ва жаҳон ёзувлари тарихига бағишланган “Жомеъул-хутут” (“Ёзувлар мажмуаси”) асарлари муҳим аҳамиятга эга. Олимнинг “Луғати ситта алсина” асари 1901 йилда нашр қилинган бўлса-да, ХИХ аср 90-йилларнинг ўрталарида ёзиб тугатилган эди. Аммо маҳаллий муаллифлар асарларининг қаттиқ таъқибга олиниши, чор мустамлакачилари томонидан Туркистонда ўрнатилган қаттиқ назорат (цензура) туфайли асар анча кечикиб босмадан чиқарилди. Луғат олти тиллик, анча мураккаб бўлиб, ўзбекча сўзларнинг қаршисида арабча, форсча, туркча, ҳндча ва русча таржималари брилади. Луғат мингдан ортиқ фаол сўзларни ўз ичига олиб, 53 бетдан иборат. Асар икки қисмдан ташкил топган. Исҳоқхон Ибрат тилшунос сифатида “Жомеъул-хутут” (“Ёзувлар мажмуаси”), тарихчи сифатида, “Тарихи Фағона”, “Тарихи маданият”, “Мезонуз-замон” каби илмий асарларини яратди. “Тарихи Фарғона” асарида муаллиф Бухоро амири Насруллонинг 1842 йилда Қўқонда машъум қатл уюштиришига қарши чиқиб Қўқон хонлиги билан бирлашиш ва яқинлашиб келаётган рус босқинининг олдини олиш ҳаракатларини қилиш таклифи билан чиқишга ҳаракат қилади. Исҳоқхон Ибрат Насрулло каби калтабин бурнидан нарини кўра олмайдиган хону-бекларни қаттиқ қоралайди. Хуллас Исҳоқхон Ибрат ўз халқининг порлоқ келажагига, озод ва ҳур ҳаёт қуражагига зўр умид ва ишонч билан қаради.

O'xshashlar

Қўқон адабий мактаби намоёндалари. З.Х.Фурқат ижодида мумтоз адабиётнинг энг яхши анъаналари

Р. Якобсон ижоди

Халк огзаки ижоди жанрлари хакида

Тавалло. Сирожиддин Сидкий ижоди. Мардикорлик вокеалари

Феъл суз туркуми (халr огзаки ижоди асосида)