Феъл суз туркуми (халr огзаки ижоди асосида) - Tilshunoslik - Referatlar

Феъл суз туркуми (халr огзаки ижоди асосида)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Феъл суз туркуми ( халқ оғзаки ижоди асосида) Феъллар ҳаракат ва ҳолатни ифодаловчи тил бирлигидир. Феълларнинг характерли морфологик белгиларидан бири унинг тусланишидир. Тусланиш феълдаги лексик маънони узгартирмайди, балки ҳаракат билан боғланган шахс-сон ва замон каби маъноларни аниқлайди. Феъллар утимли-утимсизлик, даража, майл каби категорияларга ҳам эга. Буларнинг махсус аффикслар орқали, айрим ҳолларда эса узакнинг уз лексик хусусияти орқали уқилишини курамиз 1 . Ўзбек тилшунослигида феълларнинг лексик-семантик ёки мавзувий гуруҳларга ажратиб урганилган. Бу соҳада И.Қучқортоев 2 узбек адабий тилида нутқ феълларининг 8 лексик-семантик гуруҳга, Р.Расулов 3 ҳолат феълларининг 9 ЛСГга, Ў.Шарипова юмуш феъллари, Б.Бафоев 4 нинг Навоий асарлари тилида феълларни 7 гуруҳи, С.Муҳаммедованинг йулланма ҳаракат феъллари, А.Собиров 5 нинг ҳаракат ва ҳолат ифодаловчи феъл сузларнинг лексик-семантик гуруҳларининг системавий таҳлилига бағишланган тадқиқотлари диққатга сазовордир. Ушбу тадқиқотларни урганиб чиқиб достонлар тилидаги ФЛларни қуйидаги лексик-семантик гуруҳга ажратиб ургандик: 1 Ҳозирги замон ўзбек тили. – Тошкент, 1957.- 377-381 б. 2 Қўчқортоев И. Сўз маъноси ва унинг валентлиги. Тошкент, 1977.- 55 б.; Ўзбек тилида нутқ феълларининг валент таҳлили. -Тошкент, 1978. 3 Расулов Р. Ўзбек тилида ҳолат феъллари ва уларнинг облигатор валентликлари. -Тошкент, 1989; Ҳолат феълларининг лексик-маънонтик гуруҳлари ва уларнинг валентлиги. -Тошкент, 1991. 4 Бафоев Б. Навоий асарлари лексикаси. –Тошкент: Фан, 1983.- 21-27 б. 5 Собиров А.Ш. Ўзбек тилида лексик сатҳини системалар системаси тамойили асосида тадқиқ этиш: Док.дис.автореф. –Тошкент, 2004. - 60 б.

www.arxiv.uz 1. Юмуш феъллар: абзалламоқ (А.i=4; Р.i=1) , эгарламоқ (А.i=6; Р.i=1) , қашантирмоқ (А. i =1) , қантармоқ (отни совутмоқ учун тухтатмоқ) (А.i=3; Р.i=2) , онг қилмоқ (насия қилмоқ) (А.i=1) , чуктармоқ (чуктирмоқ, туяга нисбатан) (А.i=1). 1. Субъектив ҳукм феъллар: дуқламоқ (А.i=10; Р.i=3) , жиримоқ (баҳслашмоқ, тортишмоқ) (А.i=1; Р.i=1), мойтармоқ (дилга озор бермоқ) (Р.i=1), наза қилмоқ (кунглини чуктирмоқ) (А.i=1), наҳ урмоқ (камситмоқ) (А.i=1), улгу қилмоқ (А.i=1) . 2. Гапирув феъллар: тилга энмоқ (А.i=1) , жорий қайтармоқ (айнан такрорламоқ) (А.i=4) , жиланмоқ (эланмоқ) (А.i=2) , синосиб булмоқ (суҳбатдан утмоқ) (А.i=1). 3. Сукут феъллар: димламоқ (Р.i=1) , битмоқ (жони узилмоқ) (А.i=7; Р.i=4), тун қотмоқ (бедорлик) (Р.i=1), ченгкамоқ (тингламоқ) (Р.i=1). 4. Ифодалов феъллар: журамоқ (тушнинг таъбирини айтмоқ) (А.i=4), онгимоқ (ақл-идрок билан тушунмоқ) (А.i=1), тусмолламоқ (тахмин қилиб курмоқ) (Р.i=3), ағдариб сурамоқ (батафсил сурамоқ) (А.i=1). 5. Талаффуз феъллар: аҳаламоқ (А.i=2) , арқирамоқ (А.i=1) , ариллаб (Р.i=1) , бузламоқ (А.i=15; Р.i=10) , чувулламоқ (А.i=3) , чақчақлашмоқ (А.i=1; Р.i=1) , лоловлашмоқ (А.i=2) , ловламоқ (Р.i=1) , чувламоқ (А.i=6; Р.i=3) , дунғилламоқ (А.i=1) , тунғилламоқ (А.i=1) , пуштламоқ (Р.i=2) , қузимламоқ (А.i=1)

www.arxiv.uz 6. Нутқий даъват феъллар: қимтимоқ (бирор ишни тезроқ бажаришга ундаш) (А.i=1), аврамоқ (ваъдалар билан алдаб-сулдаб кундирмоқ) (А.i=2). 7. Ҳолат феъллар. Достонлар тилида феълларнинг салмоқли қисмини шахс ёки предметнинг ҳолати ва шунга боғлиқ ҳолда юзага келувчи ҳаракатни ифода қилувчи феъллар ташкил қилади. Улар қуйидагилар: а) табиий ҳолат феъллар: буйламоқ (А.i=2; Р.i=1) , тинжирамоқ (жимирламоқ) (Р.i=1), тобламоқ (эшмоқ, чиройли қилиб урмоқ (соч ҳақида)) (Р.i=4), балқимоқ (юзининг қизариб туриши) (А.i=2; Р.i=1). б) руҳий ҳолат феъллар: аччиқланмоқ (А.i=19; Р.i=3) , жуммоқ (руҳини эзмоқ) (Р.i=1), мунғаймоқ (А.i=7) , муғоймоқ (кайфиятсиз утирмоқ) (А.i=10), хун давломоқ (хунини талаб қилмоқ) (А.i=2; Р.i=1), қабармоқ (кунгли қолмоқ) (А.i=1; Р.i=1), қабинмоқ // қопинмоқ (ёнмоқ, куймоқ) (Р.i=2). в) физиологик ҳолат феъллар: адашмоқ (А.i=14; Р.i=6), варқирамоқ (кучли ҳаракат билан терлаб, қизиб кетмоқ) (Р.i=2), сандирамоқ (довдирамоқ) (А.i=4; Р.i=2), тезланмоқ (Р.i=2) , хезланмоқ (олдинга интилмоқ) (Р.i=3), аймашмоқ (уралиб олмоқ, чирмашмоқ) (А.i=5), тубалашмоқ (А. i =1). г) образли ҳолат феъллар: лукилламоқ (А.i=1) , селангламоқ (А.i=2) , чилтонгламоқ (А.i=1) , чучангламоқ (Р.i=1) , чугармоқ (А.i=2; Р.i=1).

www.arxiv.uz д) фақат инсонга хос ҳолатни ифодаловчи феъллар: ангнимоқ (кузатмоқ) (А.i=4), хурозланмоқ (А.i=1) , зинкаймоқ (тик турмоқ) (А.i=9), ангқаймоқ (ҳайрон қараб турмоқ) (А.i=1; Р.i=1), қайқаймоқ (А.i=5) , тараққос бойламоқ (хаёли паришон булмоқ) (Р.i=1), аймашмоқ (устма-уст, уйилиб ётмоқ) (А.i=5). 8. Ҳаракат феъллар. а) фақат инсонга хос ҳаракат ифодаловчи феъллар: дуланмоқ (тулғанмоқ) (А.i=1), иярмоқ (эргашмоқ) (А.i=9; Р.i=4), ийсинмоқ (иймоқ, эримоқ) (А.i=1), кертилмоқ (майдаламоқ, кесмоқ) (Р.i=1), доримоқ (тенг келмоқ, ораламоқ) (А.i=5). б) ҳайвонларга хос ҳаракат ифодаловчи феъллар: йуртмоқ (аста юрмоқ) (А.i=2; Р.i=5), жилпимоқ (ирғимоқ) (А.i=1; Р.i=1), жуптак ташламоқ (отнинг уйноқлаб юриши) (А.i=1), селдаланг отмоқ (сакрамоқ) (А.i=1), умгалатмоқ (сакрамоқ) (А.i=1), асирламоқ (тез, илдам юрмоқ) (Р.i=2). Достонлар тилида учровчи феълларни яна куплаб мавзувий гуруҳларга ажратиб курсатиш мумкин. Достонлар тилида қулланилган, лекин адабий истеъмол ишлатилмайдиган феъллар ҳам куплаб мавжуд. Булар: чангғирмоқ (А.i=1) , чилтонгламоқ (А.i=1) , порт булиб қолмоқ (А.i=1) , сатқанг булмоқ (А.i=4) , савашмоқ (А.i=3) , себламоқ (А.i=1) , шовшатмоқ (А.i=1) , шубанмоқ (А.i=1) , тайрангламоқ (А.i=1) , ақллашмоқ (А.i=1) ва бошқалар. Айрим феълларни мисоллар асосида таҳлил қиламиз: Анғишламоқ, ликилламоқ, чултангламоқ, қилпилламоқ, лукилламоқ, дингирламоқ, диркилламоқ, селкилламоқ каби

www.arxiv.uz феълнинг аташ маънолари бир хил, аммо ифода маънолари ҳар хилдир. Ушбу сузларни боғлиқ қуршовда куриб чиқамиз. Масалан: Анғишлаб бу «Қултой» кетиб боради (Алп.336). ..хонинг Чибори лукиллаб йуртди (Алп.112). Ана энди ёш йигит диркиллаб, уйнаб кучанинг юзи билан сакраб кетаберди (Рав.19). Қир келса қилпиллатди (Алп.88). Бедов отлар диркиллаб (Алп.87). Равшанбек қараса, бир одам, ёлдор, думдор бир жийрон отни йурғасига солиб селкиллаб , ҳа деб йурғалатади.. (Рав.39). Ҳала қилса, дингиллар эди (Рав.89). Чултонглаб куринди Чибор қуйруғи (Алп.336). Қамчи урса уйнайди, // Чулларда дирка-дирка (Я.Аҳм.227). Ушбу қатордаги сузларнинг асосий тушунчаси «иккала орқа оёғини кутариб ирғишламоқ», яъни «от» сузига нисбатан ишлатилади. Аммо қуршов талаби билан «инсон» сузига утган. Маънодошлик қаторидаги сузларнинг умумий аташ маъноси бир хил, аммо маънодан англашилган «ҳаракатнинг тез ёки секинлик» даражаси ҳар хилдир. Бундан ташқари, анғишламоқ, чултангламоқ сузлари «достонлар тилига хослик» ифода маъносига бирлашади. Таҳлилга тортилган сузларга диққат қилсак, уларнинг купчилиги «Алпомиш» достонида қайдланган феъллардир. Юқорида қайд этилган лексик-семантик гуруҳларни умумлаштирганимизда феъллар жами 1399 та булиб, кейинги даврда адабий истеъмолдан чиқиб қолган, фақат достонлар тилига хос феъллар А.=288 та, Р.=188 та булиб, улар умумий матн

www.arxiv.uz ҳажмининг А.=0,355 % ини, Р.=1,328 % ини ташкил қилади. Булар орасида –б, -иб аффикси билан 838 та, -ган (-кан, -қан) 234 та, -р, - ар 99та, -гин (-қин, ғин) 79 та, -май аффикси билан 87 та ясалган сузлар куп қулланган. - ган аффиксининг –тан, -гай аффиксининг – ғай, -ғой, -гудай аффиксининг –қудай, -ғудай аффикслари билан ясалган феъл шакллари кам қуллангани аниқланди. Масалан: берағойсанг (А. i =4; Р. i =2), айттан (А. i =2; Р. i =3); боққудай (А. i =4; Р. i =2).

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И . А . Ўзбекистон буюк келажак сари . - Тошкент : « Ўзбекистон », 1998. –524 б . 2. Каримов И . А . Ҳалоллик ва фидойилик – фаолиятимизнинг асосий мезони булсин . - Тошкент : Ўзбекистон , 1994. 3. Абдуллаев А . Кумакчилар ёрдамида суз бирикмаларида ифодаланган синтактик муносабатлар // ЎзДУ асарлари , Янги серия № 91. – Самарқанд , 1958. -167 – 186 б . 4. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. -Тошкент: Фан, 1987. - 86 б. 5. Абдуллаев Ф. Ўзбек тилининг уғуз лаҳжаси. -Тошкент, 1978. – 102 6. www.ziyonet.uz 7. www.onatili.uz

O'xshashlar

Феъл - суз туркуми

Феъл - суз туркуми 2

Сон суз туркуми

Сифат – суз туркуми

Равиш – суз туркуми