Сон суз туркуми - Tilshunoslik - Referatlar

Сон суз туркуми

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Сон сўз туркуми Режа: 1. Сон ҳақида маълумот. 2. Соннинг лексик, грамматик хусусиятлари. 3. Бир сонининг ўзига хос хусусиятлари. 4. Миқдорни бутун ва қисмларга ажратиб ифодалашга кўра турлари. 5. Соннинг маъно турлари. 6. Соннинг тузилишига кўра турлари.

www.arxiv.uz Нарса-буюмнинг саноғини, жойлашиш тартибини, иш-ҳаракатнинг бажарилиш тартибини билдирган сўзлар сон дейилади. Неча? қанча? нечанчи? сўроқларига жавоб бўлади. Сонлар ҳарфлар билан ҳам, рақамлар билан ҳам ифодаланади. а) араб рақамлари: 1,2,3, 19, 1990 (сана, синф, йил, моддаларни ифодалашда ишлатилади). б) рим рақамлари: I , IV , VI , IX , VIII , XX (аср, конференция, анжуманларни ифодалашда ишлатилади). Ҳар қандай сон рақам билан ифодаланади. Оз, кўп сўзлари ҳам миқдорни ифодалайди. Эски ўзбек тилида туман (10000), лак (юз минг) сонлари ҳам бўлган. Бошқирд, уйғур тилида (Дмитрев фикрича) минг (10) ни билдирган. Тарихий сўзлар. Сон предметнинг миқдорини билдиради. Шунинг учун гапда предмет тушунчасини ифодаловчи отга боғланиб келади. Масалан: Расулбек 4 та гиламни машинага жойлаб бўлгунча, терлаб-пишиб кетди. (предметнинг миқдорини билдиради). Азизбек биринчи аёлни имлаб кўрсатди (тартиб ифодалаяпти). Феълга боғланиб келади: Ургутлик тожикларга унинг бу бемаънилиги малол келгандан бир-икки ушлаб олишди, калтаклашди. (С.Аҳм). Сон отга боғланиб келган конкрет миқдорни ифодалайди. Отга боғланмаган ҳолда ҳам қўлланади. Бунда миқдор мавҳум, абстракт бўлади (ҳисоблашда, арифметикада). Соннинг номи бўлиб келади. Икки қўшув икки баробар тўрт. 2 та нима эканлиги аниқ эмас. I . Соннинг лексик- семантик хусусиятлари: Миқдор тушунчасини ифодалайди. Миқдор тушунчасининг номи бўлади. II .Морфологик хусусиятлари: 1) турланмаслиги: Биз оздан кейин шоир ҳолвафуруш тандиридан янги узилган иккита нон билан жуда нафис ишланган мис лаган кесма ҳолва олиб чиқди: 4 китоб, 10 талаба.

www.arxiv.uz 1) отга боғланмаганда, сон боғланган сифатларнинг от тушиб қолганда (отлашади). Турланади (2 хил тушунчани –миқдор, предметни, тасаввурни акс эттиради). (Мақол, аффоризм, ҳикматли сўзларда учрайди). Билаги зўр бирни йиқар, билими зўр мингни йиқар. (Икковига биров ботолмас, отлиққа яёв етолмас) 10 бир ёнда, 100 бир ёнда, ботир юрар майдонда. Отлашган сон фикрни стимистик жихатдан ихчам, образли ифодалаш учун хизмат қилади. Ҳамма турлари ҳам турланмайди, чамали сон (-тача, - лаб) –лар, ва каср сонга қўшилмайди. I шахс бирлик эгалик саноқ сон отлашган формага қўшилмайди: олтим, бешим. 2. Сон ясалиш системасига эга эмас. 3. Соннинг турли модал формларини ҳосил қилган форма ясовчи қўшимчалар бор, -та, -тача, -тадан, -ов каби. Соннинг бу модал формалари предметнинг тўдасини. Тахминий миқдорини, тақсимини, жойлашиш тартибини кўрсатади: бештадан дафтар, III курс, уччала талаба. 4. Ҳисоб сўзлари билан қўлланади. 2 жуфт туфли, 1 сўм (пул), 1990 йил. Синтактик хусусиятлари : 1. Сифатловчи аниқловчи: Сиздай етти йигитим бўлса, 7 иқлимни забт эта олардим.(О). 2. Отлашганда (саноқ, тартиб, жамловчи) эга, кесим, қаратқичли-аниқловчи, тўлдирувчи: Бири – куёву, бири – келинчак. Биттаси булбулу, биттаси чечак (¥.¥). Бирнинг касофати мингга тегар, мингники туманга тегар. (М). Яхшилигимни унутмагин, гап битта. 3. Феълга боғлангандаги ҳолати: Кибрли Рамозон қоридек одамлар шаҳарда юзтадан битта топилар эди (П.Т). 4. От, сифат, сон билан ифодалаганда аниқловчи, эга бўлади: сонҚсифатҚот. Қишлоқда учта ҳашаматли бино савлат тўкиб турибди. 5. Ўзи боғланган сўзга бо,бе аниқ олмайди.

www.arxiv.uz 6. Кесим биргалик нисбати бўлса, сон, от билан бирикмага эга вазифасида бўлади: 5 қиз келишди. 1 сони бошқа сонларга хос семантик ,грамматик белгиларидан ташқари ўзига хос хусусиятларга эга. Аввало миқдор тушунчасини ифодалайди. 1 метр чит,1 кг шакар: Кифоятхон дастурхонга бир коса ош,2 та равоч келтирди.(А.Қ) контексда конкретлашади. 1. Олдин тилга олинмаган от олдида келганда гумон:Каттакон ер ўчоқ олдида бир қария чирсиллаб ёнаётган ўтга қараб жимгина ўтирибди. 2. Ҳолат билдирувчи формаси сифат,равиш, от олдида келганда кучайтиради. Кучайтирма равишлари (жуда, ғоят, ниҳоятда) Кучайтирма юкламалар (ҳам, ҳатто) каби. Ўғлимнинг қилган ишидан бир ҳижолат бўлдим.(феълга боғланди) Ғор чарх уриб еғарди. Ҳаким бир тез юрарди, мен эса зўрға қадам босардим. (С.Б.) Узун тунларнинг бирида отам бир қизиқ эртак сўзлаб берди.(С.Б.) 3. 1 сони сифатловчи сифатланмиш орасида келганда маъно кучайтиради. Гулнор учун улуғ бир бахт шу учрашув бўлди. Шундай сўзи келса таъкидлаш маъноси янада кучаяди: Малоҳат ҳам шундай бир нарсани орзу қилиб юрарди. 4. Айирув, чегаралов юкламалари (гина, фақат) ўрнида қўлланиб, ажратиб, кўрсатиб, чегаралаш маъносини ифодалайди: Камтарлик ҳам бир хислат. 5. Бир сон ўзи боғланиб келаетган сўз билан "ҳеч ким", "ҳеч қандай" олмошлари маъносида ҳам келади: Кунлик нормасини бажармаган бир киши қолмади. 6. Уюшиқ бўлакли гапларда, қўшма гапларда боғловчи, айирув боғловчи вазифасини бажариши мумкин. Бир унга қарайсан, бир менга қарайсан. (уюшган боғловчи) Бир каттанинг гапига кир, бир кичикнинг. Умри бир оқарди, бир қизарди ...

www.arxiv.uz 7. Кесим бўлиб келганда бирлик , бирдамлик, ўхшашлик, умумийлик маъносини ифодалайди: Одамнинг тили билан дили бир бўлсин. Кемага тушганнинг жони бир.(М) Бир сўзи билан олмош, равиш, от, феъл ясалади. Соннинг турлари. Предметнинг миқдорини бутунича ва қисмларга ажратиб, ифодалашига кўра икки хил бўлади: бутун, каср. 1. Миқдорни, саноқни, предметнинг бутунлигини сақлаган ҳолда ифодаловчи сонлар бутун сонлар дейилади. 2. Бутуннинг қисмини ифодаловчи сонлар каср сонлар дейилади: ярим, чорак, нимчорак. 3. Бутун ва каср сон аралаш ҳолда қўлланилса, касрли сон – аралаш сон дейилади: бир бутун, ўндан икки. Соннинг маъно турлари . Сонлар маъно ва грамматик хусусиятларига кўра 2 турга ажратилади: 1. Саноқ сонлар. 2. Миқдор сонлар. Саноқ сонлар предметнинг, иш-ҳаракатнинг миқдорини, саноғини, сонини англатади. Саноқ сонлар предметларни доналаб, тақсимлаб, жамлаб, тахмин- чамалаб кўрсатади. Саноқ сонлар қуйидаги турларга бўлинади: 1. Миқдор сонлар бир турдаги предметларнинг умумий миқдорини билдиради: беш, юз, минг. Миқдор сонлар ҳисоб сўзлари билан қўлланади. Улар от туркумига мансуб сўзлардир. Ҳисоб сўзлари қуйидаги ўлчов бирликларини билдиради: 1) доналикни: дона, туп, бош, туёқ, ... 2) бутуннинг бўлагини: тилим, чимдим, лаган, сават, қоп,...

www.arxiv.uz 3) жуфт предметларни: жуфт, жўра, пора. 4) Оғирликни: граммм, килограмм, пуд, центнер, тонна; 5) Узунликни: м, мм, км, қадам, қарич, одим, энли; 6) Суюқликни: литр, стакан, коса, ховуч, хўплам; 7) Пул қийматини: сўм, тийин, танга; 8) Ёш ўлчовини: ёш, кунлик, ойлик; 9) Вақтни: аср, йил, дақиқа, ҳафта, сутка, кун. 2. Дона сон. Бир хилдаги предметларнинг яккалаб, доналаб саналадиган умумий миқдорини билдиради. 2 усул билан ҳосил бўлади: 1) морфологик усул: миқдор сонга – та қўшимчасини қўшиб; 2) синтактик усул: миқдор сондан сўнг доналикни билдирадиган ҳисоб сўзларини келтириб. 3. Чама сон. Предметнинг тахминий миқдорини билдиради. Миқдор сонга –тача, -ларча, -лаб қўшимчаларини қўшиб ва кетма-кет келадиган бирлик, бешлик, ўнлик, юзлик, мингликларни жуфтлаб ҳосил қилинади. 4. Жамловчи сон бир хилдаги предметларнинг доналаб саналишидан келиб чиқадиган миқдорни жамлаш орқали ифодалайди. Миқдор сонга – ов, -овлон, - ала қўшимчаларини қўшиб ҳосил қилинади. 5. Тақсим сон бир хилдаги предметларнинг гуруҳланиш, тақсимланиш миқдорини билдиради. Миқдор сонга – тадан қўшимчасини қўшиб, дона сонларни такрорлаш орқали (бешта – бешта, бешта-бештадан) ҳосил қилинади. Тартиб сон . Предметнинг жойлашиш тартибини, сирасини, иш-ҳаракатнинг бажарилиш тартибини билдирадиган сонлар тартиб сон дейилади. Тартиб сон араб ва рим рақамлари билан ифодаланади: 2000 – йил, 2 –сентябрь, XIV боб.

www.arxiv.uz Тартиб сон отга боғланиб келганда сифатловчи-аниқловчи, отлашганда эса тўлдирувчи, кесим бўлиб келади. –дан қўшимчасини олиб, кириш сўз вазифасини бажаради. Тартиб сонлар баъзан даража, нав, тур маъноларини билдириб келади: 1 – синф хайдовчиси, 2-нав ун, 1-тур ўйинлари.

O'xshashlar

Сон суз туркуми. Достонлар тилида нумератив сузлар

Сифат – суз туркуми

Феъл - суз туркуми

Равиш – суз туркуми

Морфология. От суз туркуми