Сон суз туркуми. Достонлар тилида нумератив сузлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Сон с ў з туркуми. Достонлар тилида нумератив сўзлар Режа: 1 . «Бир» с ў зи ва унинг хусусиятлари 2 . Достонлар тилида нумератив сўзлар

www.arxiv.uz Сонлар ўзининг қуйидаги хусусиятлари билан отдан фарқланади: 1. Сон маънан мавҳум хусусиятга эга бўлиб, предметнинг сон, миқдорини ифодалайди. 2. Сонлар кўпликни қабўл қилмайди – қабўл қилган тақдирда, у отлашади. 3. Сонлар ўзидан олдин аниқловчини қабўл қилмайди 1 . Ўзбек халқ достонларида учрайдиган сонлар айрим ўзига хос хусусиятларга эга. Саноқ сон сўз лар қуйидаги қолипларда намоён бўлади: а) {[бирдан бешгача миқдор номи] + [кам] + [ йигирмадан юзга қадар миқдор номи] = (саноқ сон)} . Масалан: Орадан бир кам қирқ кун ўтди, бир кам қирқ кун деганда, равзадан овоз келди (Алп.15). Зулхумор ойнинг бу ёғида туқсон беш, бу ёғида туқсон беш – ун кам икки юз кокили бор (Рав.34). Тожни тақиб хос саллани урайман // Иккам туқсон қурғонни мен сурайман (0.24). Айрим сонларнинг ишлатилишида баъзи фонетик ўзгаришлар руй беради. қайда борсанг, Шоҳимардон ёр бўлсин, // Ўн иккимом, чилтон жиловдор бўлсин (Алп.85). Олтой гача жавоб йуқдир улингга (Рус.372). Ў нолтуруғ Бойсун – Қунғирот элига // Илгари пайдо бўлди Добонбий (Алп.313). Мисоллардаги у н иккимом, олтойгача, унолтуруғ бирикмаларда товуш тушиши, қисқариш ҳодисалари юз берган бўлиб, тилдаги бирикмалдар нутқ талаби билан қисқарган. Улар адабий тилда у н икки имом, олти ойгача, ун олти уруғ деб таллаффўз қилинади. Бир сони ўрнида тоқ (А.i=1; Р.i=1) , якка (А.i=11; Р.i=9) , ёлғиз (А.i=101; Р.i=29) сўзлари қўлланилиб, бир ўзи, танҳо маъноларини англатаверади. Мени ташлаб ҳеч бир ёққа кетмасдинг // Ҳандақ ичра ёлғиз қолдим, энажон (О.69). Жабр қилди шундай якка у ғлига (О.84). Иягининг ўртасида битта туки бор экан, у ҳам бир қарич бўлиб усган, бу ёлғиз соқолга қимматбаҳо яхши тошлардан териб солган (Рав.40). Оққиз шундай қиз эди: 1 Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 1957.- 357 б.

www.arxiv.uz оти Оққиз Зулхуморга нақ қиз, ўзи тулган соғ қиз, ўрта буйли соғ қиз, уйнагани боғ қиз, уйқичи эмас, соғ қиз, эри йуқ тоқ қиз (Рав.46). Икки сон ўрнида контекст талаби билан қўш сўзи синоним сифатида ишлатилади. Суйганларинг қўш кокилли ул бўлсин (О.64). Икки сони қисқарган шаклда ҳам қўлланилади. Хуршидойнинг ик кўзини ёшлагин,// Отанг касал дегин, вахтин хушлагин б) {[саноқ сон]+[эгалик қўшимчаси]=(саноқ сон)}; {[саноқ сон]+ [келишик қўшимчаси]=(саноқ сон)}. Бу қолипларнинг ҳосиласидан лексик миқдор маъносидан ташқари отга хос ифода ва вазифа маънолари ҳам англашилади. Бунда саналмиш сўзлар қўлланмайди: Ёв бошига балолар ёғдирайлик // Бирин кўзлаб , у нин бошин олайлик (О.54). Боринглар, ёр деса, мен Оқтошдан бир эмас, у нини олиб бераман, - деди (О.78). в) [саноқ сон+[уйли;уруғ;танга;йил;ой;кун] . Бу қолипдаги бирикмалар кўпинча ажралмаган ҳолда ишлатилади. Улар бир бирикма саналади. Масалан: Маслаҳат бер, у н минг уйли қариндош! (Алп.20). Мен у н олти уруғ қунғирот элининг ҳам бойи бўлсам, ҳам шойи бўлсам, мен кимга закот бераман (Алп.18). Дона сон . [саноқ сон]+ [- та]=(дона сон)] қолипи чексиз миқдорда дона сонларни бериши мумкин. Кам фахм, ҳеч нарсага тушунмайдиган аёл юз у н тўртта деганига думоғи чоғ бўлиб, кунгли кўтарилиб (Алп.334). Тонг отган сунг қирқта айёр билан мастонни йиғдириб келди (Ойс.9). Мени десангиз маслаҳат шул: Доро подшонинг Ирам боғида парилар мамлакатидан келтирган париларидан қирқта парини, қирқта мастон, қирқта айёрни менга қ ў шасиз (Ойс.9). Дона сон - та қўшимчасини олиши ҳам, олмаслиги ҳам мумкин. Бу сўздайтиб сағир Ёдгор қаради // К ў пкаридан икки отли келади (Алп.341). Болам, менинг олти уғлим бор эди (Рав.24). Эронда ун отли келди (Ойс.14). Шунингдек, жуфт ҳолда ҳам қўлланилиб, икки хил қолипда воқеалашади:

www.arxiv.uz а) [сон-сон+та] қолипида: Биров эмас, уч-тўртта буп борайин // Бориб каттасига меҳмон бўлайин (Алп.40). б) [сон+та-сон+та] қ олипида: Қорахон подшонинг бешта – тўртта катта амалдорлари, уламолари уғлининг олдига борса керак (Рав.86). Бешта-унта отдан олиб келади (Алп.226). Бирови: у нта-унта буп кетайик, - деди (Алп.59). Тартиб сон. [саноқ сон]+[инчи]=(тартиб сон) қолипи ҳам чексиз микдорда тартиб сон ясайди. Ниҳоят, қ ирқ биринчи куни Оқтошга етди (О.60). Хон Аҳмадга никоҳ қилди биринчи // Хон Аҳмаднинг Оқбилакдай ёрини //Эрназарга никоҳ қилди иккинчи // Аҳмаджони қарғаб юрган парини// Алмуҳаммадга никоҳ қилди учинчи // Аҳмаджоннинг қалдирғоч жигарини.// қирқ йигитга никоҳ қилди тўртинчи // Оқбилакнинг келган канизларини (Я.Аҳм.283). Биринчи сонининг маъноси аввал, аввали, аввалам бор, дастлабки, олдин каби сўзлар орқали синонимик холда ишлатилади. Биздан беадаблик утмасин, бовани қаторимизга утказиб, аввал таомни бошланг дейишимиз керак,- деди (О.82). Олдин келганни қурбони бўлай (О.19). Қалинимни даставвал айтсам мен // Ярмини берсин Оқтош элининг (0.85). Тақсим сон . [Дона сон]+[-дан]=(тақсим сон) қолипидаги ҳосиладан предметларнинг тенг тақсим этилганлиги ифодаланади. Ўн туққиз хил таом тайёр бўлиб, ҳар бири биттадан тилла товоққа солинган (0.20). Тўрт отнинг устини оғир ёптирди, тонг шамолига қотирди, иккита-иккитадан миндириб дарвозага чоптирди (Рус.364). Жамловчи сон . Бу сон қуйидаги қолипларда ясалади: а) { [иккидан бешгача миқдор номи]+[ов]=[жамловчи сон]} . Қизларнинг қорни туйди, ... бир хил шух кам уйқу қизлар, жура бўлиб: учов биров, тўртов биров, олтов биров бўлиб, гул термакка гулзорларни оралаб... (Рав.44). Ларзон каниз икки канизнинг қўлидан ушлаб, учов бўлиб отни эгарлаш учун таблага бордилар (О.26).

www.arxiv.uz б) {[иккидан бешгача миқдор номи]+[-ала]=[жамловчи сон]}. Ташқаридан кириб келса Орзигул // Кўзи тушди иккаласин ёшига (О.10). в) {[жамловчи сон]+[эгалик қўшимчаси]} қолипнинг ҳосиласи от бажарган вазифа маъносини ифодалайди: Ташқаридан кириб келса Орзигул // Кўзи тушди иккаласи ёшига (О.10 ). Мирғазаб қараса иккови ухлаб ётибди (Рав.53). Мисолларда жамловчи сонлардан миқдор – лексик маъно сусайиб, ўрнини «шахс» маъноси эгаллайди. Ўзбек адабий тилида жамловчи сон қўшимчалари –ов, -ала, -овлон асосан еттигача бўлган сонларга қўшилади. Услуб талаби билан ушбу қўшимчалар еттидан юқори бўлган сонларга ҳам қўшилган. Масалан: Эллов қурқса, келсин олтмиш, етмиши // Ким талабкор бўлса, келсин майдона! (Я.Ахм.286). Мисолимизда фақат эллик сони эллов тарзида талаффўз қилинган. Чама сони . Предметнинг ноаниқ миқдорини, тахминий ҳисобни билдиради. қуйдаги қолипларда чама сон воқелашади а) {[саноқ сон]+[-ча]=[чама сон]}. Булар орқасидан уч юзча қиз уйнашиб (Рав.37). Эшитаман туқсонча бор қалангиз // Пеш хизматга тайёр турар турангиз (О.62). Шу бугун борувдим қизинг олдига // Ўн-ун бешча қизилоёқ бор экан (Хур.80). Купкарини чопиб ётур // у н икки мингча бойвачча (Алп.337). {[саноқ сон]+[сўз +-ча]=[чама сон]} қолипининг ҳосиласидан чама, тахмин маъносини шакллана. Масалан: Бу орада у ттиз кунча бўлибди // Гул энама ўзмай совчи қуяди (Алп.343). Орадан бир йилча вақт ўтди (Ойч. 120). б) композицион усул билан ҳосил бўлган чама сон жуфтлашади Улар жуфт ҳолда келганда иккала компонент ҳам белгисиз қўланилади: Элакка жунаб кетди, борса, беш-олти хотинлар уни-буни гапириб утирибди (Алп.334). Отни тезлаб бир-икки қамчи урайин, аждаҳар беғам ётган экан, хабар топгунча шамолдай ғувуллаб, устига бориб қолайин (Рус.415). Бир- икки қирдан ошди, бир ёлғизоёқ йулга тушди (Рав.27). в) ошган, янашган, ортиқ, яқин каби сўзлар ёрдамида ҳам чама маъноси ясалади: Равшанхон қараса, бир куса: жуда куҳна бўлиб кетган пир

www.arxiv.uz куса, уч юздан ошган, тўрт юзга янашган, жуда қари куса, ёшидан адашган, балки беш юзга кирган , дақюнус кўрган, жами эл-халққа фириб берган (Рав.40). Олтмишдан ошган эди, тишлари тушган эди (Ойч.24). Чокари Эрназар йигирма ёшларда бўлган , қадди-қомати ҳам йулбарсдай усган эди (Ойч.26). «Бир» сўзи ва унинг хусусиятлари Достонлар тилида бир (А.i=1004; Р.i=401) сўзи маҳсулдор қўлланган. Бир сўзининг жуда кенг маъно нозикликлари мавжуд бўлиб, унинг ифода ва вазифа маънолари боғлиқ қуршовда юзага чиқади. Бир сўзи асосан, қуйидаги маъноларни ифодалайди: а) «саноқ сон» маъноси : Барногул канизларидан яшириб, бир лаган тиллани ва қизини ҳам момонинг қўлига берди (О.4). Бир соатдан кейин канизлар бир қуйни ҳайдаб келиб зиндонга ташлаб кетди (Ой.16). б) «санаш ва кетма-кетлик» маъноси : Кампир бир дуо уқиди, жасади Рустамнинг энаси – Хуройимнинг ўзидай бўлди-да турди (Рус.422) . в) «кучайтириш» маъноси: Энди гап шу: менинг бир у ғлим бор, бойлаб, созлаб қуйибман (Рус.425). Ошиқ киши қон йиғлайди зору зор // Боқиб кўрдим, боғ ичинда бир дилбар (О.6). г) «таъкидлаш» маънос и: Боғдан бир ажойиб гулнинг иси подшонинг димоғига урди (О.6). Равшанбек, Зулхумор ойим билан икковгинаси бир овлоқ уйда утириб қолди (Рав.50). д) «инкор» маъноси: Туроннинг аскарига қарайди, аскарнинг ичида бунга ухшаган алп бир одам кўринмайди (Ой.21). е) «гумон» маъноси : Ота, ундай бўлса, қирқ кун муҳлат суранг, ё қорахон подшога бир гап бўлар, ё менга бир гап бўлар (О.12). ж) «ҳайрон қоларли», «ажабланарли» маъноси : Икки орада дара- дарада бир уруш бўлди (Ой.21). Одамларнинг айтувидан у тозилар бир назари този (Рус.429).

$www.arxiv.uz з) ноаниқлик «қандайдир», «аллақандай» маъноси : Карвон бориб бир саройга қунади (Алп.204). Курди: бир дев келаётир (Рус.426). к) «фақат», «ёлғиз» маъно : Бир худонинг берганига кунаман (Алп.201). Бир бошига бўлиб бундай аломат, \\ Етаклаб қилганди тозилар хизмат (Рус.427). л) равишдош, феъл олдидан келганда, ҳаракатнинг миқдорини, ҳаракатдан англашилган маънони кучайтиради: ҳакимхон жойидан бир қўзғалди-да, куйиб кетди (Хур.210). Бир келар бўлжалинг айтгин, билайин (Алп.131). Зулхумор ойим бир энтикди (Рав.46). Бир сўзи қўшимчалар қўшилганда қуйидаги маъноларни ифодалайди: а) (бир+га) (А.i=124; Р.i=5) қолипининг ҳосиласидан ҳаракатнинг бирдан ортиқ шахслар томонидан биргаликда бажарилганлигини билдиради: Белга боғла, тортиб олай // Бирга йулга равон бўлай (Алп.248). Ҳакимбек илгари, синглиси кейин // Қултой қўлга бирга кетиб боради (Алп.80). б) (бир+ов) (А.i=29; Р.i=14) қолипининг ҳосиласидан гумон маъноси воқелашади: От олдинда кўрди, биров турибди (Алп.286). «Қандай қилай, бу биров билмайдиган гап-да», - деб қосимхонга қараб (Хур.211). в) (бир+ дай) (А.i=6; Р.i=17) қолипининг ҳосиласидан фақат, баробар, айнан, бир хил деган маъноларни билдиради: Ёшу қари қолмай бирдай юради // ҳамма кўриб, шоҳим, сизга кулади (Рус.365). Хушвақт бўлиб ҳамма бирдай // Ипагини арзон олди (Хур.177). г) (бир+ор) (А.i=4; Р.i=18) қолипининг ҳосиласидан «қандайдир бир» маъноси англашилади: Бирор кеча қуниб утар ер борми? (Алп.90). Сурамайсан сен, амалдор, ҳолимни // Бирор одам чоғиштирган уғлимни (Тул.168).$