Қўқон адабий мактаби намоёндалари. З.Х.Фурқат ижодида мумтоз адабиётнинг энг яхши анъаналари - Tilshunoslik - Referatlar

Қўқон адабий мактаби намоёндалари. З.Х.Фурқат ижодида мумтоз адабиётнинг энг яхши анъаналари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Қўқон адабий мактаби намоёндалари. З.Х.Фурқат ижодида мумтоз адабиётнинг энг яхши анъаналари Режа : 1. Фурқат – миллий уйғониш даври адабиётининг забардаст вакилларидан бири сифатида 2. Фурқат лирикаси 3. Фурқат ижодида ислом маърифати ва тасаввуф таълимоти 4. Фурқатнинг чет эллардаги ҳаёти 5. Фурқатнинг насрий асарлари (“Аҳволот”) 6. Фурқат – биринчи ўзбек журналисти 7. Миллий истиқлол даври фурқатшунослиги

Адабиётлар 1. Фурқат. Танланган асарлар. 1-2-том. Т., 1959 2. Холид Расил. Зокиржон Фурқат ижоди. Т., 1954 3. Фурқат ва Муқимий ҳақида мақолалар. Т., 1958 4. Зиё Саид. Ўзбек вақтли матбуоти тарихига материаллар. Т., 1927. китобда: Танланган асарлар, 1974 5. Ш.Юсупов. Худоёрхон ва Фурқат. Т., “Шарқ”, 1995 6. Ш.Ризаев. Жадид драмаси. Т., Шарқ, 1997 7. Б.Қосимов ва бошқалар. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. Тошкент, 2004

Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат 1859 йили Қўқон шаҳрида туғилди. Унинг ўзи “Аҳволот”да бу ҳақда “Хўқанди латифким, бандаға мавлид ва маншаъдур” дея таъкидлайди. Фурқатнинг отаси – Холмуҳаммад замонасининг ўқимишли, зиёли кишиларидан бўлган. ота-онаси маслаҳатлашиб 7 ёшида Зокиржонни Муҳаммад Олим исмли мактабдорга шогирдликка берадилар. Шоир бу ҳақда “Аҳволот”да шундай ёзади: “Нухустунўн беш-йигирма адад майда сурани сабақ олиб ҳифз қилиб, андин тахтага туштум... тахта ҳижосидин чиқиб “Ҳафтияки шариф” сурасиға туштум. Олти ой муддат ичида “Ҳафтияк”ни ўқиб тамом қилдим. Баъдаз Қуръони шариф ўқумоққа мутарассид ўлдум”. Фурқат Қуръони карим хатмидан сўнг “Чор китоб” мутолааси билан мушғул бўлганлиги, “...эртадан қиёмғача китоб ўқуб, андин намози асрға тегру машқи хат” қилганлигини ёзади. 8 ёшида “Мантиқут-тайр”ни , 9 ёшида Навоий “Чор девон”ини ўқийди. Фурқат болалигиданоқ Шарқ шеърияти дарғаларининг шоҳ асарларини аслиятда мутолаа қилди. Дунёқараши ва эътиқоди шу асосида шаклланди. Жумладан, у 10 ёшида Фузулий ғазалиёти ва Сўфи Оллоёрнинг “Маслакул- муттақийин”и мутолаасидан баҳраманд бўлади. Шундан кейин “саводи тамила учун” бир йилга яқин “халифалик мақомида” дарс беради. Мулла Қамбарали исмли хушнавис кишидан хаттотлик сирларини ўрганади. Ашурмуҳаммад қоридан қироат илми бўйича таълим олади. “Каломулло”ни “Хат юзидин қироат айлаб, хатм қилади”. Ўн икки ёшида Подшоҳхўжа исмли мударрисга шогирд тушиб, “Аввали ҳол – аввали илм” рисоласини ўқийди. Араб тили сарф ва наҳвига оид “Бидон”, “Авомил”, “Ҳаракот”, “Кофия” китобларидан таҳсил олади. Ўн тўрт ёшида “Шарҳи Мулои Жомий” ва “Рисолаи шамсия” асарлари бўйича илмини янада мукаммаллаштиради. Замон носозликлари боис шоир тирикчилик билан машғул бўлиш мажбуриятини сезади. 1878 йили тоғасининг даъвати билан унинг ёнига, Янги Марғилонга бори, бир қанча муддат савдо ишлари билан банд бўлади.

Ижод билан шуғулланади. Олимлар, шоирлар шаҳри бўлган Марғилонда Фурқат Ҳожи домла, Қарши домла каби маърифатпарварлар билан танишади, илмий суҳбатларда, шеърият анжуманларида фаол қатнашади. Бу ерда рус маданияти, “Туркистон вилоятининг газети” билан илк бор танишади. Шундан кейин отасинниг даъвати билан Қўқонга келади. муқимий, Муҳйи, Завқий, Нисбат, Муҳаййир каби шоирлар муҳитида қизғин ижодий фаолият билан машғул бўлади. Айни мана шу даврда “Чор дарвеш”ни форс тилидан таржима қилади. “Ҳаммоми хаёл” , “Нуҳ манзар” асарларини яратади. Лирик шеърлар ижод этади. 1886-87 йилларда Қўқондан яна Марғилонга боради ва бу ерда Масжиди жомеъдан ҳужра олиб яшай бошлайди. Кўп ўтмай муҳаммад Шариф деган савдогар дўстининг ёрдами билан дўкон очади. Хўжажон Рожий (1834-1918), Умидий-Ҳавоий (1835/36-1905-06), Мулла Тошболту Роиқ, Исҳоқхон Ибрат (1862-1937) каби шоирлар билан дўстлашади. 1889-91 йилларда Тошкентда бўлиши унинг тақдирида ҳал қилувчи рол ўйнайди. Ушбу воқеанинг қисқача тарихи қуйидагича эди: Фурқат 1889 йилнинг бошларида саёҳат орзуси билан марғилондан йўлга чиақди. Қўқонда бир кун туриб, Хўжандга келади. мирза Насриддин деган дўстиникида бир неча кун меҳмон бўлади, шоир Тошхўжа асирий билан узоқ суҳбат қуради. Улар жуда аҳил эдилар, бир-бирларига ёзган шеърий мактублари турли баёз ва тўпламларда сақланиб қолган. Фурқат 1889 йил июнинг ўрталарида Тошкентга келган. Ҳожи Аъзам деган кишининг ёрдамида Кўкалдош мадрасасига жойлашган. Унинг ёрдамида Сатторхон Абдуғаффоров, Саидрасул Саидазизов, Инъомхўжа Умрёрхўжаев, Жўрабек Қаландарқори ўғли, Шарифхўжа Пошшохўжа ўғли, Муҳиддинхўжа Ҳакимхўжа ўғли, Мирза Абдулла Исомуҳаммад ўғли каби Тошкентдаги зиёлилар билан танишади. Ширифхўжа шоир билан бўлган суҳбатларидан бирида тахаллуси “жудолиғ” маъносини билдиришига ишора қилиб, уни “Фарҳат” (шодлик, хурсандчилик) билан алмаштиришни таклиф этади. Бу унга манзур бўлиб,

шу тахаллус билан бир муддат шеърлар ёзган. Лекин кўп ўтмай аввалгисига қайтади: тақдир унга “Фурқат” тахаллуси билан тарихга киришни насиб этади. 1890 йилнинг кўкламида Фурқат Тошкентнинг Шайхонтоҳурига шеър ва соз мухлиси Маҳмудхўжа деган кишининг уйига кўчиб ўтади, “ошино”гина эмас, “оға”дек унга кўнгил боғлайди. Худди шу йил мартнинг бошларида “Туркистон вилоятининг газети” муҳаррири, Тошкент Эрлар гимназиясининг директориН.П.Остроумов Фурқат билан қаттиқ қизиқиб қолади ва унинг обрў-эътиборидан, шеърий салоҳиятидан унумли фойдаланиш режасини тузади. Чунончи, уни 1890 йил 23 мартида Тошкентнинг янги шаҳар қисмига томошага олиб боради, гимназияни кўрсатади. Рус зиёлилари, амалдорлар, ҳатто “жаноб генерал губернатор” билан, рус маъмурияти хизматига кирган саводхон юртдошлари билан таништиради. Н.Остроумов шоир таасуротларини газетага босиб чиқаради. Масалан, Фурқатнинг гимназия ҳақидаги манзумаси икки ҳафта ўтар-ўтмас “Туркистон вилоятининг газети”да нашр этилади. Бир ҳафтадан сўнг, кейинги сонида “Гимназия” шеъри чоп этилади. Бирин-кетин унинг “Илм хосияти”, “акт мажлиси хусусида”, “Нағма базми хусусида”, “Виставка хусусида”, “Суворов” маснавийлари эълон қилинади. Шоир 1891 йил майида Самандга борди. Унинг сафар таассуротлари “Туркистон вилоятининг газета”да батафсил ёритилиб турди. Лекин шоир ўз Ватанидан бир умрга чиқиб кетаётганини, қайтмас бўлиб кетаётганини ҳали билмасди. Фурқат Самарқандда хат орқали ғойибона дўстлашган Мирза Бухорий билан учрашди. Фурқат Самарқандда июннинг охиригача турди. “Туркистон вилоятининг газети”га иккита мақола ёзди, газетхонларни М.Бухорий ва унинг археолигик ишлари билан таништирди. Июлнинг ўрталарида Бухорога йўл олди. Когонда поездга ўтириб, Марв, ашхобод, Боку, Ботум орқали

салкам икки ой йўл босиб, сентябрнинг охирида Истанбулга етиб келади. куз ва қишни шу шаҳарда ўтказади. Унинг Истанбулда ёзган асарларидан бири “Сабоға хитоб”дир. Шеър – шоирнинг Тошкентлик қадрдонларига йўллаган мактубидир. У маснавий шаклида бўлиб 280 сатрни ташкил этади. Фуқат Истанбулда экан, Юнонистон (Греция) ва Булғорияга саёҳатга боирб келади. таасуротларини шеърга кўчириб, “Туркистон вилоятининг газети”га юборади. Ўша йилнинг апрелида у Жиддада бўлади. Май-июнь ойларида ҳаж зиёратини ўтказиб, яна Жиддага қайтиб келади. 1892 йилниг 25 августида Ҳиндистонга йўл олиб, 10 сентябрда бомбейга етиб келади, яқин олти ой Ҳожи Аҳмад деган шамшаҳарининг уйида яшайди, ватандошлари билан танишади. 1893 йилнинг 20 мартида Кашмирга қараб сафарга чиқади, ундан Тебит ва Хўтан орқали Ёркентга ўтади. Шу тариқа, 1891 йилнинг баҳорида Тошкентдан чиққан шоир икки ярим йиллик саёҳатдан кейин Ёркентга келиб, умрининг охиригача шу ерда яшаб қолади. Шоир Қашқардаги Русия Мусулмон идорасида котиб бўлиб ишлайди. Илму нужум (астраномия), табобат билан шуғулланиди. Шу жумладан, “Туркистон вилоятининг газети”га ҳам мунтазам шеър ва мақолалар ёзиб турган. Бироқ нима сабабдир, 1906 йилдан кейин газета билан алоқаси узилади. Унинг мазкур газетадаги сўнгги мақоласи 1906 йил февралда босилган. Гарчи мақола сўнгида “бақияси (давоми) бор” деб қўйилган бўлса- да, давоми босилмаган. Шунгдек, у вафот этганда (у 1909 йил 50 ёшида вафот этди) ҳам газета 20 йил ҳамкорлик қилган муаллиф ҳақида лом-мим демади. Бу ҳол Фурқат билан уни бу томонларга жўнатиб юборган чор маъмурияти орасида кескин бир гап ўтганмикан, деган мулоҳа уйғотади. Фурқат лирик меросининг салмоқли қисми ғазаллар бўлиб, уларнинг сони 200 атрофида. Мавзуи, қисқа қилиб айтганда, Одам ва Олам, уларнинг ўзаро маносабати ҳақида.

Фурқат лирик жанрининг деярли барча – ғазал, мусамман, таржиъбанд, маснавий, қасида қитъа, фард каби турларида муваффақият билан қалам тебратди. Фурқат шеъриятда: биринчи навбатда Навоий ва Фузулийни ўзига устоз билди. Кўпроқ шулардан илҳом олди. Фурқат шеъриятида озодликка, миллий истиқлолга интилиш туйғуси чуқур дард билан, бетакрор бадиий шаклда ифодаланган. Бу туйғу баъзан очиқча, айрим ҳолларда эса мисралар тагматнида акс этганлиги кузатилади. Шоир асарларидаги бундай қарашлар Туркистондаги миллатпарвар кучлар, хусусан, жадидлар ҳаракатида узвий давом этганлигини кузатиш мумкин. Бу эса, ўз навбатида, Фурқат ва мустамлака маъмурлари ўртасидаги муносабатнинг зимдан ёмонлашувига, алаоқибат, шоирнинг гўёки “ўз ихтиёри билан, саёҳат орзусида” ҳорижга кетишига, амалда эса сургун қилинишига сабаб бўлди. Шоир чет элларда кезар экан, бир лаҳза ҳам Ватанидан кўнгил уза олмади. Юртидан айри тушганини дил-дилидан сезиб туради. Изтироб чекади. Унинг хорижда ёзган “Адашганман” радифли ғазали ва мухаммаси бунинг ёрқин мисоли. Шеърга “адашганман” сўзининг радиф қилиниб, урғу берилишининг ўзида катта маъно бор. Қаерга бомасин шоир ўзни ғариб, ошиёнидан айрилган қуш, бўстонидан адашган булбул сингари ҳис қилади: Ғариби бу вилоят – хонумонидин адашганман, Басони мурғи ваҳший – ошиёнидин адашганман. Йўқ-йўқ у шунчаки ватанидан эмас, тандаги жонидан айрилган. Фалак бир айланди-ю, у бошидаги соябонидан айрилди. Бошига ғурбат офтоби тушди. Бу оламга нур, ҳаёт бергувчи офтоб эмас, аксинча, ҳаётни сўндирувчи, борлиқни йўқ этувчи “оламтоб” (оламни куйдирувчи)дир. Шоир офтобга бутунлай янги маъно беради, ғурбат мазмунини англашга хизмат эттиради.

“Кўрдим” радифли ғазалида дунё кезган шоирнинг фалсафий ўйлари берилган. У дунё одамлари (“аҳли жаҳон”)да вафодан аср кўрмайди. Ўз ҳолидан бировга шикоят қилишга ҳожат сезмайди, чунки уларнинг аҳволи буникидан “баттар”. Унингча, умуман, биров билан гаплашишнинг имкони йўқ. Чунки “Ҳаммани кўзини кўри қулоғини кар кўрдум”, - деб ёзади шоир. Шоирнинг “Мурод нахлини топдиму бесамар кўрдим” (Мурод дарахтини топдиму мевасиз кўрдим), “Фироғ кечасини оҳ, бесаҳар кўрдум” дейишидан шу маъно англашиниб туради. Шарқу Ғарб омухта бўлган муаззам Бомбей кўчаларини кезар экан, мусофирлиги ҳар дақиқада эсига тушади. Тошкентдаги улфатлари билан бўлиб турган душанба кун суҳбатларини, “ғижжагу сеторлар”ни, фадрдони – санъаткор фарзинхонни ёдга олади. Кашмирдаги гўзал билан учрашув ва у билан бўлган суҳбатни (“Бир қамар сиймони кўрдум балдаи Кашмирда” ғазали) беихтиёр ватан мавзусига келиб тақалади. “Қамар сиймо” шоирдан “Тарки Ватан” сабабани сўрайди. Шоир тақдирга йўяди. Фурқатнинг “Сайдинг қўябер, сайёд, сайёра экан мазндек” сатри билан бошланувчи мусаддаси унинг ижодида муҳим ўрин эгаллайди. Сайд (ов), сайёд (овчи), дом (тузоқ) образлари Шарқ адабиётида қадимдан бор. ХВИИИ асрда туркман шоири Андалаб ушбу образлардан унумли фойдаланиб, овчи тузоғига тушган оҳуга ҳамдардлик туйғуси билан тўлиб тошган махсус мухаммас ҳам ёзган эди. Фаурқатнинг асари мусаддас бўлиб, бу ҳам шу анъанада битилган. Лекин шоир яшаган замон, Туркистондай юртнинг эгаси қўлдан кетиб, истило асрининг сайёди қўлига тушиши унга, табиийки, янги маъно, янги мазммун беради. Қолаверса, фурқатшунослар ушбу мусаддаснинг майдонга келишида шеърда номи зикр этиладиган Саъдулла Ҳофизнинг ёмонлар томонидан фожиали ўлдирилишини ҳам сабаб қилиб кўрсатади. Мусаддас 7 банддан иборат. Дастлабки банд шундай боланади: Сайдинг қўябер, сайёд, сайёра экан мандек, Ол домини бўйнидин, бечора экан мандек,

Ўз ёрини топмасдан, овора экан мандек, Иқболи нигун, бахти ҳам қора экан мандек, Ҳижрон ўқидин жисми кўп ёри экан мандек, Куйган жигари-бағри садпора экан мандек. Шоир тузоққа тушган оҳунинг ҳолини хима хил ташбиҳ ва муқоясалар билан тасвир этгач, овчига хитоб қилиб, уни банддан озод этишини сўрайди. Яшамоқ, дунёга шунчаки келиб кетмоқ эмас, шиллиқурт мисоли фақат қорин ғамида ғовакда ғимирлаб ўтиб кетиш ҳам эмас. Яшамоқ, биринчи навбатда, ҳур, эркин яшамоқдир. Бас, “риштани (тузоқ ипларини) кес...” ҳайқирида шоир, - тоғларга чиқиб, ёри билан қовушсин. Кел, беш кунлик сенинг даврингда бечора ўйнаб-қувонсин. Тенгдошлари билан дунё неъматларидан баҳраманд бўлсин. Умр бўйи сенинг дуойи жонингни қилсин. Ахир ҳижрон ўқларидан жисми бутун жароҳат экан. Жигар-бағри эзилиб пора-поар бўлган экан-ку. Ҳар бир жонивор ўз жинси билан бўлмоғи лозим. Ҳар бир ҳайвоннинг ўз яйлоғи (яйлов жойи) ва қишлоғи (қишлоқ жойи)га тенг келадиган саодати йўқ. Фақақт уни озод қилиш ва ўз ҳолига қўйиш керак. шеърда илгари сурилган ғоялардан бири – шу, мазмуни – шу. Таржиъбанд шаклида ёзилган мусаддаснинг ҳар бир банди ниҳоясида такрорланиб келган: Ҳижрон ўқидин жисми кўп ёра экан мандек, Куйган жигари-бағри садпора экан мандек, - мисралари асардаги лирик руҳнинг янада жўшқин, таъсирли бўлиниши таъминлаган. Табиийки, чор ҳукумати Фурқатдек беназир истеъдоднинг, миллатпарвар шоирнинг, ортидан кўплаб кишиларни эргаштира оладиган салоҳиятли тафаккур соҳибининг Туркистондан яшашидан манфаатдор эмас эди. Шунинг учун ҳам унинг юртга қайтиш йўллари бекитиб қўйилди. Халқ шоири Абдулла Ориповнинг “Фурқат нидоси” шеърида шундай мисралар бор: Юрт у ёнда, мен бу ёнда, ўртада ҳижрон сели – Анга кўприк ташламакка байтларим бўлди асос.

Дарҳақиқат, шоирнинг муборак вужуди узоқларда қолиб кетган бўлса- да, унинг ўлмас руҳи асарлари орқали авлодлар қалбида яшаб келмоқда. Фурқат шеъриятида ислом маърифати мавзуи етакчи ўринни ташкил этади. Зеро, у ёшлик чоғлариданоқ динний ва дунёвий илмларни мукаммал эгаллади. Мадраса таълимини олди. Араб ва форс тилларини пухта ўрганди. Шариат ва тариқат илмида камолга эришди. Фурқат шеъриятини ислом маърифати ва маънавиятидан айри тасаввур этиб бўлмайди. Шоирнинг аксар байтлари Қуръони Карим оятлари ва ҳадиси шарифларга битилган шеърий шархлар эканлиги ҳам ушбу фикрни қувватлайди. Шоир назмида оят ва ҳадисларга мурожаат икки хил усулда бўлганлиги кузатилади. Биринчиси – оят ва ҳадислардан тўғридан-тўғри иқтибос келтириш. Иккинчиси – оят ва ҳадисларнинг шеърий шарҳи. Шу пайтгача шоир ҳаёти ва ижоди бўйича яратилагн тадқиқотларда унинг араб мамлакатларида бўлганлиги қайд этилган бўлса-да, ҳаж арконларини адо этганлиги тўғрисида сўз юритилмаган эди. Кейинги изланишлар Фурқатнинг наинки ҳаж ибодатини адо этганлиги, ҳатто шахсий муҳрида ҳам ҳожи унвони акс этганлиги исботлади. Жумладан, шоирнинг Ўзбекистон Марказий Давлат архивида сақланаётган Ёркентдан 1896 йил август ойида юборган ва сана қўймасдан юборган мактубларида “Зокиржон ҳожи” унвони билан, шунингдек, 1905 йил 10 илюда юборган мактубида “Ҳаким Зокиржон ҳожи” деган битик билан муҳр босилган. Шоир ҳаж ибодати таассуротлари ҳақида бир қанча асарлар, жумладан, “Ҳажнома” ҳам ёзган. Ўз даврининг эътиборли манбаларидан ўрин олганлиги шоир “Ҳажнома”сининг нечоғлик машҳур бўлганлиги далилидир. “Ҳажнома” таржиъбанд йўлида ёзилган бўлиб, 12 банд, 216 мисрадан иборат. Фурқатнинг барча асарлари каби “Ҳажнома”сида ҳам инсон ва унинг моҳияти билан боғлиқ фалсафий фикрлар бетакрор бадиият ила ифода этилган.

Фурқатнинг рус ва Европа маданияти тарғибига бағишланган манзумалар шўролар замонида ҳукмрон мафкура манфаатларига мослаштириб тарғиб этилди. Шу боис истиқлолнинг дастлабки йилларида улар акс таъсир берди: ҳатто айрим “мутахассислар” ушбу манзумаларга “таяниб” Фурқатни чор “охранка”си хизматини қилганликда айблашга уриндилар. Аслида моҳият қандай эди? Сир эмаслки, биз буюк ўтмишга эгамиз. Лекин бир аччиқ ҳақиқатни ҳам тан олмасдан иложи йўқ. Айни ХИХ асрга келиб миллатимиз таназзул жараёнини бошдан кечирди. Фурқат Тошкентда яшар экан, рус мактаб- маориф тизимини кўриб ҳайратланди. Ўзимизники билан таққослаб, тараққиётдан нечоғлик ортда қолганлигимизни англади. Тараққий этган миллатлар даражасига кўтарилиш учун янгилик ҳисобланган ҳодисаларнинг миллат ҳаётига кириб келишини хоҳлади. “Жаҳон басти кушоди” – жаҳондаги барча мушкулотларни ечиш йўли илм-маърифатда деб билди. Миллат фарзандларини шунга даъват қилди: Жаҳон басти кушоди илм бирла, Надур дилни муроди илм бирла. Кўнгулларни сурур илмдандур, Кўрар кўзларни нури илмдандур. Бу сўзлар ҳамма даврлар учун бирдай аҳамиятли. Ҳеч бир замонда эскирмайди. Қолаверса, илм-маърифат қайси мамлакатда, қай бир миллатда бўлмасин, уни ўрганиш зарур. Бу – исбот талаб қилмайдиган ҳақиқат. Фурқат Русиянинг мустамлака сиёсатини мақтаган эмас, у рус халқининг маданиятини тарғиб этди. Шундай маданий даража, шундай юксалиш бизда ҳам бўлишини орзу қилди. Шоир “Суворов ҳақида” манзумасини ёзар экан, ҳеч шубҳасиз, миллат фарзандлари орасидан у каби саркардалар етишиб чиқишини, миллатнинг ҳарбий салоҳияти юксалишини хоҳлади.

Фурқатнинг “Масарратнома”, “Қасида” каби асарлари ҳам мутахассислар ўртасида айрим мунозарага сабаб бўлди. Шоир “Қасида” асари сўзбошисида шундай ёзади: “Арбоби назардин умид улким, ушбу жаридаға мунсифона кўнгил бирла матолаа ва мунозара айлагайлар. Мабодод хотиралариға хутур қимағойким, ушбу сўзлар хушомадгўйлиғ юзидин адо топқон бўлғай деб. Чунки мақсадимиз асли бошқа ергп реша чекмаклиги кўнглимиз ганжинасида мактум ва музмардур. Вассалом”. Фурқат Тошкентда яшаган даврида ўзининг таржимаи ҳолини ёзди. Таъкитланганидек, шоирнинг ушуб таржимаи ҳоли “Туркистон вилоятининг газети”да (1891 йилга ўн уч сонида) эълон қилинган. Аср шу пайтгача мутахассислар томонидан “Саргузаштнома”, “Фурқатнома”, “Аҳволот” каби турлича номланиб келди. Шоирнинг ўзи “Туркистон вилоятининг газети”да эълон қилиш чоғида уни “Хўқандлик шоир Зокиржон Фурқатнинг аҳволоти – ўзи ёзғони” дея номлайди. Шунинг учун мазкур сарлавҳадаги “Аҳволот” сўзини асарни номи сифатида қолдириш мақсадга мувофиқ кўринади. Қолаверса, ушбу сўз асар моҳиятига ҳам мос тушади. “Аҳволот” – мемуар асар. Унда Фурқатнинг болалик давридан 891 йил, яъни Тошкентдан чиқиб кетгунга қадар бошидан кечирган воқеалар қизиқарли тарзда, бадиий шаклда ҳикоя қилинади. Асарда Фурқатнинг болалак даври, илк бор мактабга бориши, буюк салафлар мутолаасидан баҳраман бўлиши, мадраса таълими, қўқон хонлигидаги тартибсизликлар, тирикчилик тавишлари билан Янги Марғилонга бориши, у ерда дўстлар орттириши, Қўқонга қайтиши, Муҳйи, Муқимий, Завқий, Нисбатий ва бошқа шоирлар адабий даврасидаги фаолияти, умуман, шоирнинг она-Ватандаги ибратли ҳаёти хусусида қимматли маълумотлар берилган. Фурқат ҳаёти ва ижодига оид манбалардан маълумки, у араб, форс, рус тилларини мукаммал билган. Шоирнинг ҳинд тилидаги “Песаи ахбор” “Ҳаблул мати” газеталаридаги маълумотларга муносабат билдириб мақолалар ёзганлиги унинг бу тилни ҳам яхши билганлигини кўрсатади.

“Қавоиди Чин ва умуроти сиёсий” асари унинг хитой тилини ҳам анча пухта эгаллаганлиги далилидир. Профессор Ш.Юсуповнинг таъкидлашича: “Фурқат ўз асарини яратишда фойдаланган биринчи манба хитой муаллифи Гуанг Шуйнинг қаламига мансуб бўлиб, у эндигина ёзиб тугалланган ва ҳали у вақтларда Фурқат билган бошқа тилларнинг ҳали бирортасига ҳам таржима қилинмаган эди”ки, бу ҳам ушбу фикрни қувватлайди. Фурқат Ёркентдан “Туркистон вилоятининг газети” бош муҳаррири Н.П.Остраумовга йўллаган бир мактубида “Ушбу дафъа хат бирлан бир китобким, шул вақтдаги Чин давлати хонининг вафот тоқон отаси Чўнгхон ўз табъидин тасниф қилғон экан, яхши зарурлик сўзлари бор учун хизматингизға юбордим”, - деб ёзган эди. “Қавоиди Чин ва умуроти сиёсий” мазкур газетанинг 1905 йил 22 декабр сонидан босила бошлаганлиги эътиборга олинса, Фурқатнинг мактуби 1905 йилнинг ўрталарида ёзилган бўлиб чиқади. Орадин бир йилча вақт ўтгандан кейин, демак, 1906 йили йўлланган яна бир мактубида (бу мактубнинг ҳам ёзилган санаси кўрсатилмаган) шоир “Ўтган йили Хитой хони тасниф қилғон бир китоб бирлан бир мактуб юборуб эрдим. Ани (нг) бориб теккан ва тегмаган сабабидин ҳеч хат ёзмадингиз. Лохимдурки, илтифот қилиб, бир мактуб ёзгайисиз”, - деб ёзади. “Қавоиди Чин ва умуроти сиёсий” газетанинг 1905 йил 22 декабр № 50, 1906 йил 1 январ № 1, шунингдек, 15, 22 феврал 7-8-сонларида эълон қилинган. Маълум бўладики, чор ҳукуматининг туркистондаги эътиборли вакилларидан бири бўлган Остраумов бу ҳақида Фурқатга газетанинг мазкур сонларидан юбориш тугул унга бир оғиз хабар беришнида лозим топмайди. Шунинг ўзиёқ унинг шоирга бўлган “ҳурмати” нечоғлик эканлигини ҳис этиш мумкин. Бугина эмас. Газетанинг 1906 йил 22 феврал 8-сонида “Бақияси бор” деган қайд бўлишига қарамай, кейинги сонларда асарнинг давоми босилмайди. Унинг бизга маълум қисмида Хитой қоидалари (“Қавоиди Чин”) ҳақида анча муфассал маълумот берилган.

“Қавоиди Чин ва умуроти сиёсий” мазмун-моҳияти жиҳатидан ҳам, бадиияти билан ҳам қимматли асардир. Фурқатнинг таъкидлашича, Хитой подшоҳи Гуанг Шуй одамларни беш қисмга бўлади. Биринчи қисм – подшоҳлар ва кичик-кичик мансабдорлар. Иккинчи қисм – ота ва болалар. Учинчи қисм – эру хотинлар. Тўртинчи қисм – оға инилар. Бешинчи қисм – ёру дўстлар. Асарда мамлакат тинч, эл-юрт фаровон бўлиши, эл-юрт фаровон бўлиши, одамлар ўртасидаги муносабатлар юксак маънавиятга асосланиша учун мазкур беш тоифа инсонлар амал қилиши зарур бўлган қоидалар баён қилинади. Фикр таъсирчанлигини ошириш учун ҳикоятлар келтирилади. Умаман ушбу асар ХХ аср ўзбек насри намунаси сифатида фурқат ижодий меросини тўлақонли тасаввур этишда муҳим аҳамиятга эга. Фурқат илмий фаолият билан, хусусан, адабиётшунослик, элшунослик, тарих, табобат, ҳайъат (астрономия) каби жиддий илмлар билан шуғулланган. унинг табобат борасидаги шуҳрати бир қанча манбаларда қайд этилган. Таъкидланганидек, “Зубдатул-ҳукамо” (“Ҳакимларнинг сараси”) унвони соҳиби бўлганлигиёқ унинг тиб илми борасидаги салоҳиятини ҳис этиш мумкин. “Аҳволот”да Фурқат ўзининг Қўқон хонлиги тарихига оид асар ёзганлигига ишора қилади. Афсуски, бу асар ҳанузгача анқиланган эмас. Ҳозирча Фурқатнинг тўрт илмий асари хусусида фикр юритиш имконига эгамиз. Улардан учтаси элшунослик (этнография) йўналишидаги асарлар бўлиб, “Тўй хусусида”, “Аза хусусида”, “Гап хусусида” деб аталади. Уларда шоир халқимизнинг тўйлари, аза маросимлари, гап гаштаклари, уларнинг ўзига хос тратиб қоидалари ҳақида қимматли маълумотлар беради. Тўйда айтиладиган ёр-ёрлар, азада айтиладиган марсиялар, гап- гаштаклардаги шеър-қўшиқлардан айрим лавҳалар берилган. Ушбу асарлар миллий урф-одатларимиз, қадриятларимизни ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. Фурқатнинг тўртинчи илмий асри адабиётшунослик йўналишида. “Илми шеърнинг қоидаи авзонини баёни” деб номланган ушбу асрни ёзишда Фурқат Навоийнинг “Мезонул-авзон” асрига таянади. Асарда аруз вазнининг энг муҳим қонун-қоидалари баён қилинган.

Мазкур тўрт асар ҳажман унча катта бўлмаса-да, бизгача уларнинг Фурқат ўз қўли билан кўчирган матнлар асосида етиб келганлиги муҳимдир. Ушбу асарлар мукаммал насъталиқ хатида кўчирилган бўлиб, Фурқатнинг хаттотлик маҳорати тўғрисида ҳам муайян тасаввур бера олади. Фурқат биринчи ўзбек журналистларидан. Унинг журналистлик фаолияти дастлаб Тошкентда, “Туркитон вилоятининг газети” таҳририятидан бошланган бўлса, кейинчалик хорижда янада юқори босқичга кўтарилгани маълум. Чет эллардан ёзган халқаро аҳвол, турли мамлакатлардаги ижтимоий-сиёсий вазият, турли миллатларнинг урф-одатлари, маънавий даражаси тўғрисидаги хабар ва мақолалари унинг журналист, пулицист сифатида юксак салоҳияти далилидир. Фурқат – миллий маънавиятимизнинг энг забардаст сиймоларидан бири. Унинг серқирра ижодий фаолияти миллат ёшларининг баркамол шахслар бўлиб вояга етишида, шубҳасиз, муҳим аҳамиятга эга. Бинобарин, фурқатшуносликнинг бугунги кунгача қўлга киритган ютуқлари шоир меросининг ҳамма замонлар ва даврлар учун бирдай аҳамиятли, қадрли эканлиги тўғрисидаги муҳим ва ҳаққоний хулоса олиб келади.

O'xshashlar

Хоразм адабий мактаби намоёндалари

Тошкент адабий мактаби намоёндалари Фазлуллох Алмаий, Каримбек Камий лирикаси

Абдукарим Барот угли Махмур Коризий

Абдукарим Барот угли Махмур Коризий

ХХ Аср бошларидан 40-йилларгача булган узбек адабий танкидчилиги