Тошкент адабий мактаби намоёндалари Фазлуллох Алмаий, Каримбек Камий лирикаси - Tilshunoslik - Referatlar

Тошкент адабий мактаби намоёндалари Фазлуллох Алмаий, Каримбек Камий лирикаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Тошкент адабий мактаби намоёндалари: Фазлуллоҳ Алмаий, Каримбек Камий лирикаси Режа: 1. Алмаийнинг ҳаёт йўли 2. Фазлуллоҳ Алмаий шеъриятида ҳаёт фалсафаси 3. Фазлуллоҳ Алмаийнинг таржимон сифатидаги фаолияти

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР: 1. Б.Қосимов. Маслакдошлар. Т., 1994 2. Б.Қосимов. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидоийлик. Т., 2002 3. Б.Қосимов ва бошқалар. Миллий уйғониш даври адабиёти. Т., 2004

www.arxiv.uz Алмаий ХИХ аср ўзбек адабиётининг Тошкентда етишган таниқли вакилларидан, шоир, олим ва таржимондир. Эл орасида “Қори Фазлуллоҳ” номи билан машҳур бўлган. 1852 йилда Тошкент шаҳрининг Қўштут маҳалласида туғилган. Отаси Миржалол бўзчилик билан шуғулланган. ёш Фазулуллоҳ маҳалласидаги эски мактабда, сўнг Ҳастимом ёнидаги “Мўйи Муборак” мадрасасида ўқийди. Амакисининг ёрдами билан бухорога боради, мадрасалардан бирида ўқишни давом эттиради. Араб, форс тилларини мукаммал эгаллайди, ҳаттотлик санъатини ўрганади. Фазлуллоҳ моддий қийинчиликда яшаган. Бухородан қайтишида пули тамом бўлиб, Тошкентга пиёда келганини нақл қиладилар. Бухоро мадрасасини тугатиб келгач, Ҳофиз Кўйкий маҳалласидан (ҳозирги Собир Раҳимов туманида) Собира исмли қизга уйлантирадилар. Собира ўқимишли бўлган, шеър машқ қилган. Уйида мактаб очиб қизларга дарс берган. Улар Жория, Ҳалима, бўлатхон, Назрулло, саъдулло деган фарзандлар кўрадилар. Фазлуллоҳ Эски Жўвада жойлашган Шукурхон мадрасасида мударрислик қила бошлайди. Замондошларининг хотирлашича, Фазлуллоҳ тиксўз, таптортмас, кишининг айбини юзига очиқ айтувчи киши бўлган. шу сабабли баъзи амалдорларга ёқмаган. Жумладан, қозикалон Умарбек билан чап тушиб, мадрасадан четлаштирилган. Шундан сўнг у, асосан, хаттотлик ва таржимонлик билан рўзғор тебратган. Ўрганган илму ҳунари ёрдамида кишилар учун хусусий хатлар ёзиб бериб, китоблар кўчириб, таржималар қилиб кун кечирган. Фазлуллоҳ хат ёзишнинг турли усулларини, жумладан, “настаълиқ” ва “хатти нохуний” (тирноы билан ёзиш) санъатларини эгаллаган ҳаттот эди. Унинг шеър ва адабиётдан, араб тилининг сарфу наҳви (грамматикаси)дан яхши хабардор эканлигини билар эдилар. Шу сабабли, Фазлуллоҳни Қўқоннинг машҳур эшонларидан бири ўз мадрасасига мударрисликка таклиф этади. Бироқ Фазлуллоҳ у ерда ҳам узоқ яшай олмайди, Тошкентга қайтиб,

www.arxiv.uz хаттотлик ва таржимонликни давом эттиради, адабий давраларда фаол иштирок этади. Масалан, унинг Тошкентда кенг тарқалган “Бедилхонлик” йиғинларида қатнашгани маълум. Бедил чуқур маъноли шеърлари билан машҳур, усули ғоят мураккаб. Уни тушиниш ва англаш катта билим ва ҳунар талаб этади. ХИХ асрнинг сўнгида тошкентда тан олинган 7 бедилхоннинг бири мана шу Қори Фазлуллоҳ эди. У “Алмаий” (арабча “синчков, зийрак” дегани) тахаллусли шоир сифатида танилди. Араб тили грамматикасига оид “Авзонул-жумуъ” (“Кўплик вазнлари”) номли китоб ёзди. Машҳур ҳин адабий ёдгорлиги “Калила ва Димна”ни ўзбек тилига таржима қилди. Алмаий 39 ёшида вафот этди. Ҳотиф деган шоир унинг ўлимига бағишлаб масия ёзди. Уни “Маъдани фазл” (фазилат кони, илму дониш манбаи) деб атади. 1965 йилда олим ва мураббий Субутой Долимов унинг шеърларидан айрим намуналар эълон қилди. “Калила ва Димна” таржиасидан парчани нашрга тайёрлади. Фазлуллоҳ уч тилда баравар ижод эта олган шоир эди. Замондошларининг хотирлашича, у шеърларини тўплаб, девон тузган. Бироқ бу девоннинг тақдири бугунгача номаълум. Шоирнинг бир қатор шеърлари турли баёзлар, замондошларининг уларга боғлаган шеърлари орқали етиб келган. Масалан “Ҳаёт” радифли шеъри ўз даврида катта шуҳрат қозонган. Шоир Муқимийнинг унга боғлаган мухаммаси бор. Шеърга “ҳаёт” сўзи радиф қилиб олинган. Шеър: Эй, хаёли жоним ичра танда жон янглиғ ҳаёт, Келки, сансиз талх бўлдим жонима тотлиғ ҳаёт, - деган байт билан бошланади. Шоир “ҳаёт”га мурожаат қилади. Унинг ҳаёлини тан ичидаги жон деб билади. Усиз ширин (тотли ғ ) умрнинг аччиқ (талх) бўлганлигига диққатини қаратади. Ҳаётнинг азизлигини таъкидлайди. “Жон ичра жон” (мукаррар), талх-тотлиғ (тазод) орқали чиройли манзаралар яратади, таъсирчанликка эришишга ҳаракат қилади.

www.arxiv.uz Шоирнинг айрим шеърларида илоҳи ишқ мавзуси кўзга ташланади. Масалан, “Этти” радифли шеърида ишқ тақдир сифатида талқин қилинади. Азал деҳқони қаддинг нахлини то сарбаланд этти, Муҳаббат риштасин кўнглум қуши бўйнига банд этти,- Деган сатрлар билан бошланади шеър. Яъни, яратувчи (“азал деҳқони”) сенинг қаддинг ниҳоли (“наҳли”)ни ўтказган куниёқ муҳаббат ипи (“риштаси”)ни кўнглум қуши бўйниға боғлаган (“банд этган”) эди. Алмаийнинг шеърлари орасида ҳазил-мутойибага мойиллари ҳам учрайди. “Майлигаму?” радифли шеъри савол-жавоб – диолог остига қурилган. Юмшоқ, ўйноқи оҳанг, майин эркаланиш шеърнинг бошидан охиригача давом этади: Дедим: қулоғинга олтун исирға тақ, ярашур, Деди: тешуклар оғрийди, тор, майлигаму? Дедим: сочингға улағул кумуш попук, ярашур, Деди: белимга тегиб оғритор, майлигаму? Дедим: қўлинга жавоҳир узук солгил, ярашур, Деди: қўлимда сўнгак йўқ, сиқор, майлигаму? Дедимки, кўксунга гуҳардин айлагил маржон, Деди: оғир, не қилурман, букор, майлигаму? Дедим: юракдин ўлан шоҳидин кейинг кўйлак, Деди: бу оқ баданина ботор, малигаму? Дедим: аёғинги кийгил қаро чармдан кафш, Деди: қабарса нетурман, бекор, майлигаму? Дедим: висолинга Алмаийни қил меҳмон, Деди: ойим урушур ҳам сўкор, майлигаму? Кўрганингиздек, ғазал давомида ёрнинг эркаланиб берган жавоблари асносида унинг мумтоз шеъриятимизда тасвир этиладиган ғоят нозик ва латиф қиёфаси намоён бўлади. Алмаий кундалик турмуш ташвишлари, йил фасллари, масалан, баҳор, ёз ҳақида ҳам ҳазил шеърлар ёзган.

www.arxiv.uz Алмаийнинг бизгача етиб келган шеърлари унинг поэтик истеъдод кўп қиррали эканлигини кўрсатади. Шоир ҳаёт фалсафаси ҳақидаги шеърларини қандай маҳорат билан битса, тасаввуфий ғазалларга қанча чуқур мазмун жойласа, ҳазил мутойибаларида ҳам шунчалик таъсирчанликка эришишга муваффақ бўлган. Шоир вазнинг имкониятларидан жуда кенг фойдаланган. Алмаийнинг энг катта хизматларидан бири “Калива ва Димна”ни таржима қилиши бўлди. Таржима жуда катта қизиқиш билан кутиб олинди. 15 йилда “Калила ва Димнаи туркий” номи билан уч марта (1898-1901-1913) чоп этилди. Алмаий таржимани тошкентлик мухлиси Муҳаммад Мусо Исоқози ўғлининг илтимоси билан амалга оширган. Муҳаммад Мусо уни меҳмонхонасига олиб келибди. Оиласини моддий жиҳатдан таъминлаб турибди. Алмаий уч йиллик ишни уч ойда тамомлаб, таржимани Муҳаммад Мусо қўлига тутқазибди. Хуллас, таржима шоир вафотидан кейин етти йил ўтгач, тошбосмага тайёрланди. Уни машҳур котиб Мирза Ҳошим Хўжандий босмага тайёрлайди. “Калила ва Димна” бундан 1700 йиллар илгари кашмирда яратилган. Қадим номи “Панчантра” (“Беш китоб”)дир. “Калила ва Димна” чиғатой (ўзбек) тилига биринчи марта муҳаммад Бакрий деган киши томонидан ХВИИИ асрнинг Шарқий Туркистонида таржима қилинган. Сўнг 1718-19 йилларда Қашқарда Мулла Темур, 1837-38 йилларда Хоразмда Муҳаммадниёз деган киши таржима қилганлари маълум. Алмаийнинг таржимаси “Калила ва Димна”нинг турк (ўзбек) тилидаги илмга маълум бўлган тўртинчи таржимасидир. Алмаий ўз таржимасини “Калила ва Димнаи туркий” атади. Китобнинг ўзбекча таржималари орасида энг машҳури ҳам шу бўлди. Китоб аслида 14 бобдан иборат. Таржималар давомида 19 тага етди. Алмаий “Калила ва Димна”ни ўзбекчага таржима қилар экан, уни ўзбек ёзувчисининг диди ва қарашларига мослашга ҳаракат қилди. Кўпчилик

www.arxiv.uz тафсилотларни қисқартирди. Боблардаги сарлавҳаларни ўзгартирди. Мавзуни сарлавҳага чиқарди. Ҳикояларни шеърий парчалар билан зийнатлашга, хулоса ҳиссаларини 2-4 мисрали ихчам байтлар билан беришга ҳаракат қилди. Ҳинд эпоси “Калила ва Димна”ни чиндан ҳам “Калила ва Димнаи туркий”га айлантирди. Халқимизни жаҳон адабиётимиз дурдоналари билан таништиришда, ўзбек ва ҳинд халқларини бир-бирларига яқинлаштиришга муҳим хизмат қилди.

O'xshashlar

Хоразм адабий мактаби намоёндалари

Каримбек Камий (1865-1922)

Қўқон адабий мактаби намоёндалари. З.Х.Фурқат ижодида мумтоз адабиётнинг энг яхши анъаналари

Мукимий хаёти ва адабий меросининг урганилиши, лирикаси хажвиёти

Адабий танкид жанрлари