Мукимий хаёти ва адабий меросининг урганилиши, лирикаси хажвиёти - Tilshunoslik - Referatlar

Мукимий хаёти ва адабий меросининг урганилиши, лирикаси хажвиёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

47.5 KB

Ko'chirib olish

Муқимий ҳаёти ва адабий меросининг ўрганилиши , лирикаси Режа: 1. Муқимийнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида 2. Муқимий ижодий мероси 3. Муқимий лирикасида ёр таърифи 4. Муқимий ҳажвиёти 5. Муқимий “Саёҳатнома”си 6. Муқимий ижодининг бугунги кундаги аҳамияти

АДАБИЁТЛАР 1. Ҳ.Ёқубов. Ўзбек демократик шоири Муқимий. Т., 1953 2. А.Олимжонов. Муҳаммад Амин Муқимий. Т., ЎзФА нашриёти, 1953 3. Ғ.Каримов.Муқимий ҳаёти ва ижоди. Т.,1970 4. А.Абдуғаффоров. Муқимий сатираси. Т., 1976 5. Ҳ.Раззоқов. Муқимий ва Завқий. Т., 1955 6. Муқимий. Танланган асарлар. Т., ЎзФА нашриёти, 1958 7. Муқимий. Асарлар тўплами. Икки томлик, 1-2-томлар, Т., Ўздавнашр 8. Б.Қосимов ва бошқалар. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. Тошкент, 2004

Муқимий ХИХ аср адабиётининг энг машҳур вакилларидан. У ўз ижоди билан жаҳон адабиётшунослигида “девон адабиёти” деб номланадиган энг яхши анъаналарни давом эттирди. Шоир ижодини ўрганиш унинг ҳаётлик чоғидан бошланган. Муҳаммад Аминхўжа Мирзахўжа ўғли Муқимий 1850 йили Қўқон шаҳридаги Беквачча маҳалласида новвой оиласида туғилади. Отаси мирзахўжа асли тошкентлик, онаси бибиойша хўжандлик бўлган. Улар тўрт қиз ва бир ўғил кўрганлар. Қизларининг оти Тожиниса, Улуғбиби, Сайдиниси, Меҳриниса. Муҳаммад Аминхўжанинг онаси бибиойша адабиёт ва санъатни севувчи, сўзга уста айёллардан бўлган. уни яқиндан билган ўртоқлари “Хуморбиби” дер эканлар. Ёш Муҳаммад аминхўжанинг шеърга ҳавас қўйишида, тахмин қилиш мумкинки, унинг хизматлари катта бўлган. Бўлажак шоир эски мактабда хат-савод чиқаргач, 1864 йилдан қўқондаги “Ҳоким ойим” мадрасасида ўқийди. 1867 йили бибиойша вафот этади. Бир оз вақт ўтгач, мирзахўжа зиёдабиби исмли аёлга уйланади. Муҳаммад аминхўжа 1872-1873 йилларда Қўқон мадрасасини битириб, Бухорога йўл олади. 1876 йилгача Бухоро мадрасаларидан бирида ўқийди, сўнг қўқонга қайтади. Уни Санамбиби исмли қизга уйлантириб қўядилар. 1877 йили Муҳаммад Аминхўжа Қўқондаги ер қурилиши маҳкамасига мирзалик вазифасига ишга киради. Ер ўлчовчи амалдорларнинг найрангини кўради. “Танобчилар” хажвини ёзади. Сўнг Сирдарё бўйидаги оқжар паромига паттачи бўлиб ишга ўтади. Бироқ у Оқжар паромида ҳам узоқ ишлай олмайди. 70-йилларнинг охирларидаёқ паттачиликни йиғиштириб, Қўқонга қайтади. Ижодга берилади. “Муқим” (турғун, туриб қолган), “Муқимий” тахаллусида ёзган шеърлари билан шуҳрат қозонади. Аммо шоирнинг шахсий ҳаёти юришмади. Санамбиби билан узоқ яшай олмади. 1879 йили санамбиби Муқимийдан ажралади, ўғли акбархўжани онаси Зиёдабибига қолдириб, бошқага турмушга чиқиб кетди. Кўп ўтмай, Мирзахўжа вафот этди.

Муқимий 1887-1888 йилларда Тошкентга келади, ота қариндошлари билан учрашади. Алмаий, Нодим Намангоний билан танишади. Шоир шу йиллари оғир иқтисодий тангликда яшаган. 1890 йили отасидан қолган ҳовлни сотиб, мадраса ҳужрасига кўчиб ўтишга мажбур бўлган. хаттотлик ҳунари жонига оро кирган. Кишилар учун хат (китобот) ёзиб, китоб кўчириб, шундай келадиган даромад ҳисобига кун ўтказган. Адбиётсанъатни яхши кўрадиган давлатманд кишилар моддий ёрдам берганлар. Шуларнинг ёрдамида 1892, 1899 йилларда икки маротаби Тошкентга келиб кетгани маълум. 90-йилларнинг ўрталарида Муқимий тақдирнинг бир ғарийиботи туфайли москвада Лазеров номли жонли Шарқ тиллари институтида ўқиб турган жияни рўзимурод Дўсматов (отаси ҳаж сафарида ўлиб қолганида яхши одамлар учраб, тарбия қиладилар ва ўқишга йўллайдилар) билан топишади ва улар орасида ёзишмалар бошланади. 1898 йили Р.Дўсматов қўқонга келади, тоға-жиян учрашадилар. Ёз таътили тугагач, рўзимуҳаммад яна Москвага қайтиб кетади. Шоир кузатиб қўяди. Кечинмаларини сўнгроқ шеърий мактубда ифодалайди. Р.Дўсматов иккинчи марта 1904 йилда қўқонга келади ва умрининг сўнгигача Муқимий уй музейида хизмат қилди. Муқимий ҳаётининг сўнгги йиллари касалликда кечди. Қулоқ оғриғи, жигар хасталиги шоирни қийнаб қўйди. 1902 йилнинг 16 декабрида Андижонда даҳшатли зилзила юз берди. Шаҳар лаҳзада вайронага айланиб, 4652 киши ҳалок бўлади. Шоир бундан қаттиқ ларзага тушади. Шаҳага бориб офат оқибатларини ўз кўзи билан кўради ва изтироб билан тарих-марсия битади. Шоир фожиа манзараларини рўй-рост битар экан, сабабларини, ўз ақидасига кўра, жамият ахлоқи билан боғлайди, айрим одамларнинг бузилишидан кўради. Шеър шоир ўлимидан бир ой олдин (Муқимий 1903 йилнинг 23 майида вафот этади) “Туркистон вилоятининг газети”да босилган эди.

Муқимийнинг бизгача етиб келган ижодий меросини 10 минг мисра атрофида тахмин қиладилар. Улар асосан лирика ва ҳажвиётдан иборат. Муқимий табиатан ҳозиржавоб киши эди. Кўплаб замондошлари сингари ўзбек ва тожик тилида баравар ёза оларди. Кўпгина шеърлари ўзининг ёзилиш тарихига эга. Маълум муносабат билан ёзилган шеърлари орасида Тошкент ноиби вафотига бағишланган (“Тарихи фавти ноиби Тошкандий”) беш байтлик тожикча таърих-марсияси бор. “Ноиби Тошкандий” 1892 йилдаги Тошкент қўзғалонининг ташкилотчиларидан ва фаол иштирокчиларидан Инъомхўжа (Иномхўжа Умархўжаев (1833-1897) асли қўқонлик, савдо ишлари билан Тошкентга келиб яшаб қолган. Занжирлик маҳалласи қариялари уни ёқтиришиб, Шайҳонтоҳур даҳа оқсоқоллигига сайлайдилар. Бироқ унинг дадиллиги чор маъмурларига ёқмайди ва ишдан четлатилади. Аммо халқ уни яна қўллаб чиқади ва шаҳар оқсоқоллигига сайлайди. (Ўзбекистонниг янги тарихи, биринчи китоб, Т,: Шарқ, 2000, 350-351) бўлади. Туркистон ҳарбий округ суди уни 1892 йил 10 декабрда Иткутск губерниясига сургун қилган эди. Бироқ у касалмандиги туфайли қамоқни шу ерда ўтайди. 1897 йилнинг 3 февралида шу ерда вафот этади. Таърих-марсияда шоирнинг рус сиёсатига қарши бош кўтарган қаҳрамонга меҳр-муҳаббати очиқ ифодаланади. “Гарчи ҳибсда ғурбатда қон йиғласа-да, оқибат шаҳид бўлди. Унинг вафоти куни азиз-авом, катта-кичик бутун Хўқанд халқи мотам тутди”, - дейилади марсияда. Шоирнинг фикрича, Иномхўжа ўлган эмас, у шаҳиддир. У ҳаётга шунчаки келиб-кетган эмас, жуда катта иш қилган. Шунинг учун ҳам унинг ўлимига бутун Хўқанд аза тутди. Афсуски, Муқимий 1898 йилги Дукчи эшон бошчилигидаги халқ озодлиги ҳаракатини мана шундай теран англай олмади. Рус ҳукуматининг расмий тақини изидан бориб, хажвиялар битди. Муқимийнинг жуда кўп ғазаллари унинг тириклигидаёқ қўшиқ қилиб куйланган. Жуда кўп таниқли санъаткорлар ўз ҳаётларини Муқимий ижоди

билан боғлаганлар. Шоир шеърларида Мамажон макай, Низомхон, Фарзинча (Фарзинхон), Исмоил найчи каби ўша даврнинг машҳур санъаткорларининг исми учраб қолади. Муқимийнинг улар билан бундай яқин алоқаси бежиз эмас. Шоир ғазаллари мусиқий, оҳангдор эди, харидори кўп эди. Бу шеърларнинг мавзуи аксарият анъанавий, ёр ҳақида. Унинг ҳусни, яъни қши, кўзи, юзи, сочи, қадди-қомати таърифига бағишланган. Ошиқ шоир висолдан қувонада, ҳижрондан изтироб чекади. Лекин ҳар қандай ҳолда ҳам ёрнинг ҳусни давлатига ривож тилайди. Унинг меҳр ва шавқатидан умидвор. Аммо у ёр қанчалик гўзал бўлса, шунчалик бевафо, жафокор. Шу сабабли шоир шеърларида қувончдан ҳасрат кўп. Тийғинг менинг қонимдадур, зулфинг гирибонимдадур, Юз минг алам жонимдадур, ман мубтало қайда борай?! Ишқий анъанавий шеърлар замонга мосланиб борди. Масалан, Муқимий ва унинг замонасида “Суратинг” радифли шеърлар пайдо бўлди. Бу, биринчи навбатда, фотографиянинг ҳаётга кириб келиши билан изоҳланди. Муқимий лирик жанрлардан мураббаъга алоҳида эътибор берди. Унинг мураббаълари йигирмадан ортиқ, деярли ҳаммаси ишқий мавзуда. Оҳангдор, равон. Вазнига кўра аруздан бармоққа яқин туради. Халқ қўшиқларини эслатади. Масалан: Эмди сандек жоно, жонон қайдадур, Кўриб гул юзингни боғда бандадур, Сақлай ишқинг токи жоним тандадур, Ўзим ҳар жойдаман, кўнглим сандадур. Меҳринг ўти ногаҳ тушди жонларга, Парвойим йўқ зарра хону монларга, Лола янглиғ бўлиб бағрим қонларга,

Ўзим ҳар жойдаман, кўнглим сандадур. Эрта-ю кеч фикру зикрим хаёлинг, Бир сўрамадинг: “Налар кечди аҳволинг?” Эсларимга тушиб ширин мақолинг, Ўзим ҳар жойдаман, кўнглим сандадур. Шоирнинг айрим ғазалларида унинг ҳаёти билан боғлиқ лавҳалар акс этган. Ёр ила не хуш замони рўзғорим бор эди, Подшолик давлатидан ҳамки орим бор эди, - матлаъи билан бошланадиган ғазали шундайлардан. Шеърда бошдан оёқ ёр билан ўтган онларни қумсаш ҳукмрон. Бу эҳтимол маъшуқадур. Эҳтимол, бирор дўстдир. Балки оиласи – хотини Санамбиби ва ўғли Акбархўжа билан кечирган кунлардир. Муқимийнинг энг сара лирик шеърларидан бири “Навбаҳор”дир. “Навбаҳор” – янги баҳор дегани. У – уйғониш фасли. Борлиқнинг, мавжудотнинг энг сара фасли. Муқимий кўплаб хажвий шеърлар ҳам ёзди. ХИХ аср охиридаги тарихий шароитда томир отган такаббур, порахўр танобчиларнинг, товламачи, юлғичларнинг эсда қоладиган образларини яратди. У ўз шеърларидан бирини “Танобчилар” деб атади. Танобчи – ер ўлчовчи дегани. Шеър улардан зулм кўрган бир деҳқоннинг ўзига хос “арзнома”сидир. Сайлов – адабиётимиз учун янги мавзу. Чор ҳукумати Туркистонда сайловни жорий этди. Юзбоши, мингбоши, қози сайланадиган бўлди. Лекин бу сайлов порахўрликка йўл очди. Бадавлат кишиларнинг пул сочиш мусобақасига айланиб кетди. Муқимийнинг “Сайлов” шеъри шу ҳақда. Муқимийнинг бир қатор ҳажвий шеърлари борки, улар аниқ, тайинли кишилар ҳақида. Масалан, “Ҳажви Викторбой”, “Ҳажви Виктор”, “Воқеи Виктор” шеърлари Виктор Димитрович Ахматов ҳақида. У Қўқондаги ака- ука Каменскийларнинг савдо идорасида иш бошқарувчи бўлган. 1891 йили

Москвадан арзон мол келтириб бераман, деб бир тўда содда ўзбекларнинг пулини олиб бедарак кетган. Иккинчи бир “қаҳрамон” Лахтин дегани ҳам шунуқа юлғич, учарлардан. У бир қатор завод, фабрикалар, босмахона ҳам очган эди. Шоирнинг “Дар шикояти Лахтин” шеъри шу ҳақда. “Масковчи бой таърифида” шеъри маҳаллий бойларимиздан Ҳодихўжа ҳақида ҳикоя қилади. “Воқеаи кўр Ашурбой ҳожи”да қариб қуюлмаган, ҳажга бориб келса ҳам ахлоқи бузуқлигича қолаверган бир бойнинг қилмиши ва у қўлга тушганда сувдан қуруқ чиқиши ҳажвий йўсинда тасвир этилган. Қизиғи шундаки, Муқимийнинг айрим сатирик шеърлари ҳам куйга солинган. Масалан, “Ҳажви Викторбой” мухаммасининг матнини Н.Остроумов ашулачилар оғзидан ёзиб олганлиги маълум. Муқимий Фарғона водийси бўйлаб қилган саёҳатлари таассуротларини шеър қилиб ёзди ва булар “саёҳатнома” номи билан шуҳрат топди. Булар шоирнинг Қўқон-Фарғона, Қўқон-Шоҳимардон, Қўқон-Исфара саёхатлари таассуротларидир. Ҳар уч саёҳатнома яхлит бир асар шаклида бўлиб, тўртликлардан таркиб топган. Жами 244 мисра. Ҳаммаси бир вазнда – ражази мураббаи солимда, ҳар бир банд “экан” радифи билан якунланди. Ҳаммаси учун битта умумий муқаддима ва битта умумий якун – хулоса бор. Асарда саёҳат сабаби берилади, сўнг турли манзил-қишлоқлар, уларнинг табиати, манзаралари тасвир этилади. Муқимий “Саёҳатнома”си қўқон шоирлари орасида акс-садо топган. Фурқат, Завқий, Тажаллий каби забардаст шоирлар Муқимий асарининг вазни ва радифи билан саёҳатномалар ёзганлар. Фурқат “Саёҳатномаси” фруқатшунос Ш.Юсупов томонидан эълон қилинган. Завқий саёҳатномаси “Обид мингбоши ҳақида ҳажв” номи билан танилган. Тажаллий “Саёҳатнома”сидан парчаларгина етиб келган. Хулоса қилиб айтганда, Муқимий шеърияти янги ўзбек адабиётининг шаклланишида, айниқса, унда ижтимоий сатира ва сероҳангликнинг марказий ўрин эгаллашида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Шоир ҳақида бир

қатор бадиий асарлар ёзилган, жумладан, Собир Абдулланинг “Мавлоно Муқимий” романи бор.

O'xshashlar

Тошкент адабий мактаби намоёндалари Фазлуллох Алмаий, Каримбек Камий лирикаси

Тил структураси ва унинг урганилиши

Туркий тилларнинг Россияда урганилиши

Шоир хаёти ва ижодига чизгилар

Доим аламкашман, нетай