Каримбек Камий (1865-1922) - Tilshunoslik - Referatlar

Каримбек Камий (1865-1922)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50 KB

Ko'chirib olish

Каримбек Камий (1865-1922) Режа: 1. Каримбек Камий–миллий уйғониш даври адабиётининг йирик вакилларидан бири сифатида 2. Камийнинг адабий-эстетик қарашлари 3. Каримбек Камийнинг ишқий лирикаси 4. Каримбек Камий – маърифатпарвар шоир сифатида

Миллий уйғониш даври адабиётининг йирик вакилларидан бири Каримбек Камий 1865 йили Тошкент шаҳрида, чопонфуруш савдогарлар оиласида дунёга келди. Отаси Шарифбек замонасининг савдогар бойларидан бўлиши баробарида, илму маърифатга хайрихоҳ, адабиётга ихлосманд кишилардан эди. Оилада бўлажак шоирнинг ўқишига алоҳида эътибор берилди. Бошланғич таълимни Мозорхон маҳаллалик мансурхон домладан олди. Мактаб ўқув дастури доирасида ҳофиз, навоий, фузулий, Бедил, Сўфи Оллоёр шеърияти билан танишди. Бу – ёш, қизиқувчи шоир кўнглига шеър ишқини солди. Бошланғич мактабни тугатгач, “Беларбеги” мадрасасига ўтиб ўқишни давом эттирди. Шу мадрасанинг машҳур мударриси Шомаҳмуд Охундда “хатми кутуб” қилди. Камий талабаликдан кейин ҳам шу мадрасада қолиб, фақирона ҳаёт кечирди. Оила ҳам қурмади. 90-йилларга келиб Камий устоз шоирлар қаторидан ўрин олди. Энди унинг ҳужраси замонасининг катта шоирлари ва шеър ихлосмандларининг марказига айланди. Бу ерда кўнгилочар адабий суҳбатлар қурилди, янги ижодий куч бахш этувчи шеърхонликлар ташкил этилди. Шоирнинг баъзи бир шеърлари ва айрим манбалар унинг 1899 йили Чимкент, 1911 йили Андижон ва Қўқон, 1912 йилда эса Чимкент, Сайрам, Авлиёота сафарларида бўлганлигидан далолат беради. Шоир вафотидан кейин (Шоир Камий 1922 йилнинг ёзида 57 ёшида вафот этади) унинг ижоди ва шахсига баҳо бериш шўро адабиётшунослиги зиммасига тушди. Ғайримиллий мафкурага асосланган мазкур адабиётшунослик илми баъзи ҳолларда шоирни “Ватан хоини”, “халқ душмани”, “миллатчи жадид”, “контрреволюцион” шоир сифатида баҳолаб келди. Лекин ХИХ аср охири ХХ аср бошлари ўзбек адабиёти, мазкур давр маърифатпарварлиги ва айниқса, Тошкент адабий муҳити ҳақида сўз кетганда Камий ижоди ва унинг номини четлаб ўтишнинг иложи йўқ эди. Шу боис шўро мафкураси даврида ҳам баъзи холис адабиётшуносларимиз унинг шахсини оқлаб, ижодини ёқлаб чиқишга ҳаракат қилдилар. Адабиётшунос М.Б.Солиҳов шоирнинг “Солди беилмлиғ хатоларға” деб бошланадиган

мухаммасини “Жадидизмнинг гўзал адабиёти”га киритди ва ўз китобидан (Ўзбек адабиётида миллатчилик кўринишлари. Т., 1932, 14-бет) жой берди. Шоир Каримбек Камий ижоди ўз даврида ҳам эътиборсиз қолмади. Унга шеъриятнинг пасту баланд кўчаларида юрган кексаю ёш авлод ўз муносабатини билдирди. Шулардан бири Муқимийдир. Мавлоно Муқимий дўстига ёзган мактубларидан бирини “Биродари киромий мавлавий камий” деб бошлайди. Бу ерда Муқимийнинг Камийга муносабати, қолаверса, унга берган баҳоси ўз аксини топган. Камийнинг шогирдларидан бири Сидқий Хондайлиқий ўз устозини “суханварлиқ иқлимида шуҳрабардору олийшон” деб таъриф этади. Ўшлик шоир амоний эса шоир тавсифига алоҳида шеър бағишлайди. Унда Камийни “хушфасоҳат иқлимига шоҳ”, “лисонулғайб” дея васф этди. Унинг шоирлик фитратида “файзи илоҳийдан асар” кўрди. Лекин шоир ижодига муносабат бир хилда бўлиб қолмади. Анбар Отин, Иброҳим Давронларнинг Камий ижодига нисбатан танқидий фикрлари ҳам борки, бу – улар орасида адабий-эстетик ва фалсафий қарашларнинг турли хиллиги билан изоҳланади. Камий сермаҳсул мумтоз шеъриятимизнинг ғазал, мураббаъ, мухаммас, мусаддас, рубоий, қитъа, фард каби жанрларида қалам тебратди. Ижтимоий ҳаётдаги энг муҳим воқеалар санасини ўзида дарж этган таърихлар яратди. Шоирдан 6000 мисрага яқинроқ адабий мерос қолган. Камий шеърияти шаклан ва мазмунан хима-хил. Шоирнинг жўшқин ишқий ғазаллари, захарханда ва ижтимоий манзумалари, миллат келажагига куюниб, унинг фарзандларини илм-маърифатга даъват этган шеърлари ўз даврида катта мавқега эга бўлган. Камий ўз ижодининг дастлабки босқичидаёқ ўзига хос бадиий тафаккур тарзига ва ўз адабий эсатетик қарашларига эга ижодкор эканлигини кўрсата олган. Шоирнинг 1894 йилги баёзидан ўрин олган: Ўқинг ашъори бикру фикрни айланг тасарруфким, Аторуд ташласн қўлдин қаламни кўкда ҳайратдин, -

мисралари мана шундай фикрга келишимизга асос бўла олади. У замондош шоирлари олдига фикрни ўзгартирадиган, қотиб қолган тафаккурларни ислоҳ қиладиган мутлақо янги – бокира бир шеър ёзиш талабини қўяди. Камийнинг ижодий мероси аввало, ўз баёзлари ва шахсий архивидаги қўлёзма варақлар шаклида бизгача етиб келган. Қолаверса, кейинчалик тузилган қўлёзма ва тошбосма баёзлар ҳамда ўз даврида чиққан баъзи газета ва журналлар ҳам шоир адабий меросининг аосисй манбаларидан бўлиб ҳисобланади. Камий ижодиётининг асосий қисмини ишқий лирика ташкил қилади. Хўш, шоир луғутида ишқ нима? Буни биз: Ишқдир оламда бир роҳатфизой комил асар, Мабдайи айни сиришку мазҳари оҳи шарар, - Мисраларидан англаб олгандек бўлимиз. Унинг наздида ишқ барчани ҳайратга солувчи бир “комил асар”. Кўз ёшининг манбаи ҳам у, ўтли оҳнинг мазҳари ҳам у. Айнан мана шу ерда азалий ва абадий ишқнинг табиати очилгандай. Шундай ишқ эгаси бўлмаган инсон – инсон эмас. Шунинг учун ҳам камий: Дилеким, онда йўқдур оташи ишқ Ки, андин шамъ ила парвона яхши, - дейди. Табиий, ишқ ҳар бир ошиқ қалбида бир бор янгиланади. Унда янги кечинмалар уйғотади, оҳорли туйғулар туғдиради. Бунга ўша ошиқнинг маъшуқаси, унинг феъл-атори, ўзига хосликлари сабаб бўлади. Камийнинг ҳам шеъриятда ўз ишқий олами ва ўз маъшуқаси бор. Бу ёр ҳам ўзига хос суврату сийратга эга. У ҳусну малоҳатда шундай гўзалки, наққош Моний кўрган замон ҳайратдан қотиб, чизиб турган сувратини ҳам чизолмай қолган. Хуллас, Камийнинг ишқий шеърияти, нафақат севимли ёрнинг суврату сийрати, балки ҳижронзода шоир қалбининг сўнгсиз изтироблариҳасрату аламларининг ҳам бадиий инъикосидир. Айни шоирона қалб эгаси эканлигига ҳам гувоҳлик беради.

Камийнинг маърифатпарварлик шеърияти гимназияни таништирувчи шеърлари билан бошланди. Бу жиҳатдан у Фурқат мактабининг давомчисига айланган эди. Лекин, шоир ижодида кейинчалик услубий ўзгаришлар юз берди. У, асосан, миллий мадрасаларимизнинг толиби илмларини илмга чақирувчи даъваткорона руҳ олди. Камийнинг “Дар таърифи тавсифи илм...”, “Аё, эй, мулла Фозилжон қори”, “Ҳар маконда бўлсанг, эй хоним, фароғат бирла бўл” шеърлари мана шулар жумласидандир. Шоир мазкур шеърларида илмни тарғиб қилар экан, унга икки дунё саодатининг калити деб қаради: Обрўйи дину дунё илмдур, бешакку райб, Касби илм эт, икки дунёда саодат бирла бўл. Камий назарида инсонни эътиборли қиладиган ҳам, уни бахту иқболга, молу давлатга етиштирадиган ҳам илм. Унингча инсон молу дунё, наслу насабига қараб эмас, айнан илму одобига қараб азиз ва шарафли саналади: Азизлик сонмангиз молу насабдур, Шараф ҳосил этган илму адабдур. Шоир “Дар таърифу тавсифи илм” шеърини “Толибони илма дастурул-амал” деб атаган эди. Камий ҳаётининг сўнгги йилларига қадар маърифатга чорловчи шеърлар ёзди, мактаб-маориф ишларига фаол қатнашди. Ҳатто кутубхоналар ташкил қилиш ва мактаблар очишда зўр фаолият кўрсатганлиги ҳақида маълумот бор. Камий шеърларида чархнинг “равиши каж”лигидан то золим подшоҳнинг зулмигача, очлик йилларининг “суубату алами”дан Февралнинг суруригача, Октябрнинг “ранжу зулми”дан бошлаб Туркистон мухториятини қонга ботирган большевикларининг “феъли бад”игача ўз ифодасини топган. Шоирнинг мана шундай шеърларидан бири “Алҳазар, эй шоҳи золим, алҳазар” деб бошланадиган мухаммаидир. Мухаммас 25 мисрадан иборат бўлиб, золим шоҳни зулмдан сақланишаг чақирувчи қуйидаги мисралар билан бошланади:

Алҳазар, эй шоҳи золим, алҳазар, Раҳм кун бар ҳоли мазлумон нагар, Ин сухан хуш гуфт он неку сар: Оҳ урса пиру зан вақти саҳар, Бўлғай андин юз туман зеру забар. Хоҳ фармонингда бўлсун баҳру бар, Хоҳ бўлсун санда жамъи молу зар, Бас, керакдур зулмдин қилмоқ ҳазар, Оҳ урса пиру зан вақти саҳар, Бўлғай андин юз туман зеру забар. Шеър мана шундай руҳда давом этади. “Шоҳи золим”ни “нотавонлар ҳолидан хабар” олишга чақиради, “афтодалар”нинг “Ҳақ жанобиға ниёз айлаб” оҳ уришларидан, оқибатда эса бутун молу давлати “зеру забар” (остун-устун) бўлишидан огоҳ этади. Худди шу пайтлар мазлум Туркистон бир золим подшоҳ – Александр ИИИ нинг зулмидан қон ютмоқда эди. Асрлар давомида ўзига бек бўлиб яшаган ва аждодларнинг қайноқ қонлари томирларида жўш урган бу юртнинг фарзандлари ҳали-ҳали мустамлакачиликнинг ҳақоратомуз сиёсатига кўниколмай келаётган эди. Шундай ҳар жой-ҳар жойда, тез-тез зулмга қарши қўзғалонлар кўтарилиб турди. Уларнинг энг даҳшатлиларидан бири 1892 йили камийнниг кўз олдида юз берди. “Вабо қўзғалони”, “тошотар воқеаси” номлари билан тарихга кирган бу Тошкент қўзғалонида юзлаб маҳаллий халқнниг қони тўкилди, ўнлаб йўлбошчиларнинг боши кетди. Камийнинг мазкур мухаммаси мана шу қирғиндан кейин жабрдийда халқнинг Александр ИИИ га, мастамлакачилик сиёсатига нафрати ўлароқ дунёга келган эди. 1895 йили Русия императори вафот этди. Шу муносабат билан “Туркистон вилоятининг газета”да Камий қаламига мансуб таърих-марсия чоп этилади. Шўро адабиётшунослги узоқ йиллар шоирни “оқ подшонинг маддоҳи” деб қоралаб келди. Лекин марсия мазмунига эътибор берсак, бу

даъвога бутунлай тескари ҳолатнинг гувоҳи бўламиз. Келинг, матнга диққатни қаратайлик: Тааммул билан боқсоқ, дарҳақиқат, Қани Искандару Доро била Жам? Қани Кайхисраву Кайковуас, Баҳман, Қани Афросиёбу Золу Рустам? Қани Баҳром – ҳафт илмини олғон, Қани Қайсар, қани Фағфури чин ҳам? Қани Хисрав, қани Парвизу Ҳурмуз, Қани Нўширавони одил, мукаррам? Келиб ҳар бирлари навбат-банавбат Муаххар кетди, баъзиси муқаддам? Бирлурмисиз қаён борди бу бари, Бўлинг огоҳ эй авлоди Одам. Ажал соқийсидин нўш айладилар, Фанонинг шарбатин бари, ба ҳардам. Жаҳонни сар-басар тасхир айлаб, Александр Александрувич ҳам. Демак, камий айтмоқчи, тарихда дунёни сўраганлар кўп эди. Уларнинг бари кетди. Қай бири олдин, қай бири кейин, барибир “ажал соқийси”нинг шарбатидан “нўш айладилар”. Худди шунингдек “Александр Александрувич ҳам”. Демак бу бевафо дунёдан барча кетишга мажбур. Камий айтмоқчи: “Бале, ҳали ҳамма шундоғ бўлғай, агар шоҳу ва гар бўлғай

гадо ҳам”. Унда шоҳликдан нима маъни? Бутун дунёни забт этса-ю, бу дунёдаги барча “молу дирҳамларини” тўплаб, уларнинг манфаати тегмайдиган бошқа бир дунёга кетаверса. Ундан нима қолади. Камий бунга “Валекин қолғуси бир номи неку”, - дейди. Демак, фақат яъши номгина қолиши мумкин. Шоир бунинг исботи сифатида: “гувоҳи одил эрмасму бу сўзга, Бири Нўширавони бири Ҳотам”, - деб Нўширавоннинг одиллиги-ю, Ҳотамнинг саховатпешалигини ибрат қилиб кўрсатади: Керак эркан тариқи адл тутмак, Олиб ибрат карам-ла, шоҳи олам. Шоир “керак экан” деб поэтик синтаксисда ўтган замон формасини танлади. Чунки бу дунёдан ўтган Александрга айтаётган эди. Камий давом эттириб: Қаю шоҳ бу сифатга муттасиф йўқ, Эшитгай то қиёмат таъни ила зам, - Дейди. Дарҳақиқат, қайси шоҳ одиллик сифати билан сифатланмаган бўлса, у қиёматга қадар таънаю дашномга қолади. Умуман шундай. Лекин, бу Александр ИИИ га қарата айтилаяпти. Устига устак бу марсия Шарқ шеъриятининг поэтик усулларидан нача-мунча хабардор бўлган Н.Осьроумовнинг фармойишига кўра, унинг газетаси учун ёзилган. Мана шундай бир ҳолатда Камийнинг ўрис подшосининг золимлигию, унинг адолатсизлигини бунданда ошкорроқ айтиши мушкул эди. Камийнниг юқорида тўхталганимиз бир подшоҳ ҳақидаги икки шеъри қай вазиятда ва қай услубда ёзилишидан қатъи назар Туркистон халқи устига ёғдирга зулму бедодликларини ошкор этади. Камий ижтимоий шеърларининг бир қисми замона ва аҳли замондан шикоят тарзида ёзлиган. Шоирнинг “Муқаррар ҳар киминг бўлса камоли”, “Ал-амон...”, “Ё раб, замона халқи...”, “Яхши”, “Эй сабо, кел...”, “Бир майхўр йигит хусусида” каби шеърлари мана шундай асрлар сирасига киради. Хуллас, Камий ижтимоий мавзудаги шеърларида мумтоз шеъриятнинг қай бир усулидан фойдаланмасин, мустамлакачи подшоҳнинг,

истибдод тузумининг зулму бедодликларини фош этди. Ҳурриятни баралла олқишлади. Миллий давлатчилигимизга раҳна солганлардан қаҳру ғазабини яшира олмади. Буларнинг барчаси шоирнинг нақадар истиқлолни кутиб яшаганлигидан далолат беради. Камий ижоди Миллий уйғониш даври адабиётининг ҳар икки даврига дахлдор. Унинг шеърлари янги маърифатпарварликдан миллат қайғуси ва унинг муаммоларини кўтариб чиққан миллий наволар, бевосита Истиқлол ғояларигача бор. Камий шоир сифатида шеъриятда анъана давом эттиришга, унинг давомийлигини таъминлашга ҳам алоҳида эътибор берди. Бой мумтоз шеъриятимизнинг жанрларидан, услуб ва усулларидан санъаткорона фойдаланди. У замондош шоирлари олдига миллат тафаккурини ислоҳ қиладиган шеър талабни қўйди. Ўз ҳам шундай шеърлар ёзишга ҳаракат қилди.

O'xshashlar

Тошкент адабий мактаби намоёндалари Фазлуллох Алмаий, Каримбек Камий лирикаси

Тавалло. Сирожиддин Сидкий ижоди. Мардикорлик вокеалари

Урта Осиёда яратилган туркий кулёзмалар

Социологическое направление ( неограмматизм )

Туркистондан генерал губернаторликнинг ташкил қилиниши