Туркистондан генерал губернаторликнинг ташкил қилиниши - Tilshunoslik - Referatlar

Туркистондан генерал губернаторликнинг ташкил қилиниши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Туркистондан генерал губернаторликнинг ташкил қилиниши. Режа: 1. Туркистонда генерал губернаторлигининг ташкил қилиниши 2. Истилочилик ҳаракатининг янги босқичга кўтарилиши 3. Русия мустамлакачилиги 4. Миллий озодлик ҳаракатлари 5. Маданий ҳаёт 6. Адабий ҳаёт

www.arxiv.uz Адабиётлар 1. И.Каримов. Ҳалоллик ва фидоийлик фаолиятимизнинг асосий мезони бўлсин. Тошкент, 1994. 2. Б.Қосимов. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат ва фидоийлик. Тошкент, 2000 3. Б.Қосимов ва бошқалар. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. Тошкент, 2004 4. Мирзаолим Мушриф.Қўқон хонлиги тарихи. Т., 1995 5. Мулла Олим махдум Ҳожи. Тарихи Туркистон. Қарши, 1992 6. Баёний. “Шажараи Хоразмшоҳий”. Т., 1991 7. Ибрат. Тарихи Фарғона. Т., 1991 8. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1Ккитоб. Т., 2000

www.arxiv.uz “Уйғониш” (Ренессанс) тушунчаси қадим антик адабиётга нисбатан олинган бўлиб, ўрта асрлардаги илмКфан жонланишини кўзда тутади. Унинг доираси турли мамлакатларда турлича, ИХ асрдан ХВ асргача бўлган даврни қамраб олади. “Миллий уйғониш”да эса, миллатнинг ўзлигини англаши асос қилиб олинади. Биз “Миллий уйғониш” даври адабиёти деганда ХИХ асрнинг иккинчи ярми ХХ аср бошлари адабиётини кўзда тутамиз. У ўзига хос бир даврдир. 1853К1885 йилларда кўҳна Туркистон Русия томонидан босиб олинди. Аслида бу истак ва ҳаракат русларда анча эрта, тақдир турк дунёсини таназзулга тушириб, Европанинг қўлини сарбаланд қилган Х ВИ асрдан, Иван Грозний замонасидан бошланган эди. У 1552 йила Қозон хонлигини, 1556 йилда Ҳазар хонлигини забт этиб, Русни муаззам Осиё сарҳадларига олиб чиқди. Пётр дунёга донғи кетган Самарқанду Бухорони қўлга киритиш, ундан денгизлар ҳеч қачон музламайдиган Ҳиндистонга кириб боришни буюк орзу деб билган эди. Бу орзуни у амалга ошира олмади. Унинг ишини издошлари давом эттирдилар. ХВИИ асрда Ермак Узоқ шарққача бўлган жойларни босиб олиб берди. ХИХ асрнинг бошларида руслар қадим шуҳратшиор Туркистоннинг шимолий дарвозаларини пайпаслаб кўра бошладилар. Туркистон эса Темурийлар ўрнини эгаллаган Шайбонийхоннинг узоқ давом этмаган марказий ҳокимиятидан сўнг, астаКсекин парчаланишга юз тутган ва уч хонлик деб аталмиш уч бўлакка бўлиниб, ўзаро низо ва жанжалларга ботган эди. Туркистонни ўрганганлар, эҳтимол, подшо Александр ИИга шундай хулоса берган бўлсалар ажаб эмас: мамлакат дунёдан узилган; Улуғбеклар дарс берган мадрасалардан нишон қолмаган; илмКфан ночор аҳволда; жаҳолат ва зулм авжига минган; давлатларнинг муҳофаза қудрати ҳам ўзига яраша; қуролКяроғ оз, бори ҳам эски, ибтидоий; аскар тартибсиз, дунёдан хабарсиз, замонавий тўп нима билмайди; уруғКнасаб жанжаллари тинмайди... Хуллас Туркистонни забт этишга бундай қулай фурсатни топиб бўлмайди.

www.arxiv.uz Туркистонни забт этиш жаҳоннинг икки буюк мустамлакачи мамлакати – кекса, ҳийлакор ва тадбиркор Англия билан ёш, барқ уриб келаётган Русия манфаатларини бирКбирига тўқнаштириб қўйди. Русиянинг Туркистонга изчил, қадамКбақадам кириб келиши, ҳаракатларининг жанубдаги иссиқ денгизлар томон қаратилиши эҳтимоли Ҳиндистон ва Афғонистонни ўз қўлда тутиб турган Англияни ташвишга солди. Қолаверса, Туркистоннинг туганмас бойликларидан баҳраманд бўлиш, ҳеч бўлмаса ундан бозор ўрнида фойдаланиш инглизларнинг ҳам ҳаёлида бор эди. Русия ҳам Туркистоннинг бор бойлигига даъвогар эди. Қадим юрт икки аждаҳо қаршисида чорасиз тўлғонарди. Вазият “эчкига жон қайғуси, қассобга К ёғ” қабилида эди. Икки мамлакат ўртасида пинҳоний кураш кучайди. Ангилия Туркистонда уч хонликни Русияга қарши бирлаштириш ва уларни замонавий қуроллар билан қуроллантириб, урушга солиш режасини тузди. Агар хонликлар ўз мустақилликларини сақлай олсалар, Англия ва Русия ўртасида оралиқ майдон хосил бўлар ва бу ерда ҳар икки мамлакат ўз саноати маҳсулотларини хоҳлаган нархларида сотиши мумкин эди. Англия шуларни кўзда тутиб, хонликларга махсус вакиллар юборди. 1841К1842 йилларда Туркистонга келган бу вакилларнинг таклифларини Қўқон ва Хива хонлклари қабул қиладилар. Бироқ ўзига бино қўйган Бухоро амири Насруллохон инглизлар таклифларини рад этади, аксинча, элчига ўлим йўқ, қоидасига зид ҳолда вакилларни қатл эттиради. Ва Туркистон мустақиллигини сақлаб қолишда тарих берга бирданКбир имкониятни қўлдан чиқаради. Шунга қарамасдан, инглизлар Русияга қарши Туркистон мудофасини ташкил этишга ҳаракат қиладилар. Жумладан, Мустафо исми билан Қўқонга замонавий тўп қуювчи уста юборганликлари, Ҳиндистондаги туркий сипоҳийларга ўз отаКюртларига ёрдамга келишларига рухсат этганликлари маълум.

www.arxiv.uz Бу ҳол, айни пайтда, Русиянинг ҳаттиКҳаракатларини ҳам тезлаштирди. 1853 йилда Перовский Қўқон хонлигининг шимолдаги дарвозаси Оқмачитга шиддат билан хужум қилди. 400 ҳимоя замонавий қуролланган 2500 кишилик қўшинга қиличКнайзаю, илта милтиқ билан қарши турдилар ва қалъани 20 кун, сўнгги томчи қонлари қолгунча ҳимоя қилдилар. 1860 йилда полклвник Циммерман Пишпекка ҳужум қилди. 1864 йил 1 майда Авлиёота, 12 июнда Туркистон шаҳри босиб олинди. Сентябрда Чемкент забт этилиб, вайрон қилинди. Дариғо, ушбу чимкентни ўруслар кўп хароб қилди, ЯмониКяхшини қўймай қирибКтуюб адо қилди, К деб ёзган мазкур воқеани гувоҳи бўлган маҳаллий шоирлардан Ҳусайн Шайх ўзининг бир шеърийКтарихий рисоласида. Ўша даврда ёзилган Мирзаолим Мушрифнинг “АнсобусКсалотин ва таворихулКхавоқин” (“Султонлар насаби ва хоқонлар тарихи”), Мулла Олим махдум Хожининг “Тарихи Туркистон”, Баёнийнинг “Шажараи Хоразмшоҳий”, Ибратнинг “Фарғона тарихи”, Муҳаммад Солиҳнинг “Тарихи жадидаи Тошканд” (“Тошкентнинг янги тарихи”) тарихий асарларда истилонинг даҳшатли манзаралари ҳикоя қилинган 1 . Ҳатто буни бир қадар мўтадил рус манбаларида ҳам учратиш мумкин 2 . 1865 йилнинг баҳорида генерал Черняев катта қўшин билан қўқон хонлигининг энг йирик шаҳарларидан Қўқон остонасида пайдо бўлди. Бу шаҳар Туркистонни ҳарбий, маъмурий идора этишда ғоят қулай эди. Бироқ чор ҳукумати воқеаларнинг ғоят тезлашиб кетаётганидан бир оз ташвишга тушган, жаҳон афкор оммаси олдида ўзини андак ноқулай сезар эди. Шу сабабли генерал Чернаевга Тошкентни босиб олишга шошмаслик тўғрисида кўрсатма келади. лекин рус қўшинининг кетамКкет ғалабалари, вайрон ва талон нашъасидан генерал ўзина тута олмайди. Тошкентни қамал қилади. 1 Бу асарларнингн бир қисми, Ўзбекистон мустақилликка эришгач босилиб чиқди. Чунончи: Мирзаолим Мушриф . Қўқон хонлиги тарихи (Ансобус-салотин ва таворихул-хавоқин), Т., Ғ.Ғулом нашриёти, 1995; Мулла Олим махдум Хожи. Тарихи Туркистон, Қарши. “Насаф”, 1992; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий (Мерос), Т., Камалак, 1991, 175-265-б; Ибрат. Фарғона тарихи, (Мерос), Т., Камалак, 1991,266-327-бетлар. 2 Қаранг: Наливкин. Краткая история Кокондского ханства. Казань, 1886.

www.arxiv.uz Айрим маҳаллий сотқинларнинг ёрдами билан Тошкентни сув билан таъминловчи Ниёзбек қалъасини эгаллайди. Ва шаҳарга кирадиган сувни тўсиб қўяди. Шаҳар сувсиз қолади, бироқ таслим бўлмайди. Қўқондан ёрдам чақирилади. 1865 йилнинг 15 июн эрта тонгида Русия қўшинининг палковник Абрамов бош 250 кишилк илғор отряди 42 кунлик қамалдан сўнг Камолон дарвозасидан ичкарига киришга муваффақ бўлади. Жанг оғир ва шиддатли кечди. Тошкент босқинини ўз кўзи билан кўрган Муҳаммад Солиҳ “Тарихи жадидаи Тошканд” (“Тошкентнинг янги тарихи”) китобида ёзади: “Бутун осмонни тутун ва чанг қоплаб олди, ниҳоят, руслар яқиндаги тепалик томон чекиниб, мудофага ўтшга мажбур бўлдилар. Қамалда ётган шаҳарликлар буни кўриб жуда қувондилар. Етти яшар боладан тортиб, етмиш яшар чолларгача ғалабани қутлаб, сарбозларга овқат, шарбат, иссиқ нон, ширин ва нордон мевалар келтириб турдилар. Лекин рус қўшинлари ўзларини ўнглаб қайта хужумга ўтиб, Тошканд қўшинларини орқага чекинтирди”. Замонавий уруш қуролларидан бехабарлик панд берди. Рус тўпларининг гумбурлаган овозлари шаҳар аҳлида ваҳима ва қўрқув уйғотди. Уруш авжи қизиган бир пайтда қўшин бошлиғи Алимқулга ўқ тегиб йиқилади. Аскарлар саросимада қоча бошлайдилар. Амрлашкар вазифасини Султон Мирсаид ўз зиммасига олади. Жумладан қозоқ султонларидан Кенесарининг ўғли Султон Содиқ ва унинг йигитлари, кўнгиллилардан Мирюсуф Мирсултон боғбон ўғли, Нормуҳаммад, Мулла Шер мерганлар жасорат намуналарини кўрсатадилар. Бироқ яна хиёнат юз беради. Душман сотқин ёрдамида шаҳр омборхонасини портлатишга муваффақ бўлади. Бу барча умидларни йўққа чиқаради. Бухоро амирига ёрдам сўраб чопар юборадилар. Амир ўтган гиналарни ўртага солади. Уни хафа қилган тошкентлик амалдорларни юборишни талаб қилади. Шу тариқа кучларни тўплаб, русия қўшинига қарши курашмоқ имконияти барбод бўлади. 1865 йил 17 июнда шаҳар оқсоқоллари генерал Черняев томонидан тайёрланган аҳдномага имзо чекадилар. Аҳдномада аҳолининг ўз динидан қолиши, барча

www.arxiv.uz ишлар шариат асосида олиб борилиши, шахсий мулкларнинг дахлсизлиги билдирилган эди. Ваъда бошида шундай эди. Черняев асл мақсадга ўтади. Шаҳар оқсоқолларидан Русияга ўз ихтиёри билан қўшилгани ҳақида сохта хат тайёрлаб беришларини талаб қилади. Хатнинг мазмуни қуйидагича бўлиши лозим эди. “Неча замонлар ва йиллардан бери Туркистонда Фарғона хонликлари ҳукмронлик қилиб, фуқароларга жабрКзулм ўтказиб келдилар. Закот, хирожларни шариат асосида олмадилар. Ҳеч бир марҳумат қилмай келдилар. Қадим урфКодатларимизни тамомила унитдилар. Мансаб мартаба йўлида кўплаб кишиларни ўлдирдилар. Ноҳақ қонлар тўкилди. Шариат ва уламо сўзи ерда қолди. Фарғона ва Туркистон заминида узоқ вақт қипчоқ, қозоқ ва қирғиз авбошлари ҳукм суриб келдилар. Шунинг учун фуқаро ва мамлакат осойишталигини ўйлаб тамомила ўз ихтиёримиз ва рағбатимиз билан рус аскарларини олб келиб, уларга ўз ихтиёримизни топширдик”. Бу хат билан гинерал Черняев, биринчидан, оқ подшонинг Тошкентга хужум қилишдан сақлаб туриш ҳақидаги фармонини бажарган, маҳаллий ҳалқнинг мурожатидан кейингина шаҳарга киришга мажбур бўлиб чиқар, иккинчидан, босқин туфайли содир бўлган вайрона ва қирғинни жаҳон афкор оммасидан яшириб қолар эди. Тошкент оқ соққоллари буни рад этдилар. Айниқса Солиқбек охун гинералнинг кўзига тик боқиб, ҳалқ шанига ҳеч қачон тухмат қилмаслигини, бўлган воқеани бор хақиқати билан ёзишларини айтади. Чунончи, шимолда Оқмачидгача, шарқда Ғулжагача бўлган қалалар тошкентга қарагани, тошкент уриши тўсатдан, муҳлатсиз, гап сўзсиз олиб борилгани, шаҳар 42 кун сувсиз ва оч қолдирилганини, Мўлла Алим шахид бўлгач, қўшин сардорсиз қолгани, Бухоро, Хоразм, Фарғонадан ёрдам келмагани, тошкент фуқороси сўнгги имконларига қадар ватан ва динни ўз номислари қадар ҳимоя қилганларини ёзишларини билдирди. Бундай ҳолга дуч келмаган гинерал ғазабдан қутириб кетади ва очиқ тахдидга ўтади. Оқсоқолларнинг бир қисми итоат этадилар. иккинчи қисми

www.arxiv.uz иккиланиб қолади. Солиқбек охун эса, “Ажалим сенинг қўлингда бўлса тайёрман!” дея имонК эътиқодига, ҳалқи иродасига қарши бормаслигини, шу сабабли соҳта хужжатга имзо чекмаслигини қатъий билдиради. Уни етти киши: Халимбой, Бердибой, Азимбой, Фозилбойватча, Мулла Мирзаолим охун, Мулла Музаффарҳўжа ва Мулла Хайдарлар қўллаб чиқадилар. Ўша заходи буларнинг ҳаммаси қамоққа олиниб сибирга сургин қилинади. Аламзада генерал сибирга ҳуфия жўнатиб, икки йилдан сўнг жасур Солиқбекни захарлаб ўлдиришга муваффақ бўлади. Тўққиз киши имзо қўйган соҳта мактуб 3 Черняев топшириғи билан ватан ҳоинлари томонидан СанкитКПетербургга подшо ҳузирига етказилади. Хар ким ўз хизматига кўра тақдир этилади. Совет даври китобларида узоқ йиллар ҳукмрон бўлиб келган Туркистоннинг Русияга “иҳтиёрий” қўшилиш тарихи ман шундай бошланган эди. 3 Қаранг: Ўзбекистоннинг янги тарихи. 1 боб, Т., “Шарқ”, 2000 йил 89-90 бетлар.

O'xshashlar

Бошкаришда иш юритишни окилона ташкил этиш коидалари

Қўқон адабий мактаби намоёндалари. З.Х.Фурқат ижодида мумтоз адабиётнинг энг яхши анъаналари

Қадимги ёзма ёдгорликларнинг ўрганилиши

Узбекистонда архив иши назарияси ва амалиёти

Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти