Қадимги ёзма ёдгорликларнинг ўрганилиши - Tilshunoslik - Referatlar

Қадимги ёзма ёдгорликларнинг ўрганилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

Қ адимги ёзма ёдгорликларнинг ўрганилиши Режа: 1. Қадимги ёзма ёдгорликлар ҳақида. 2. Қадимги ёзма ёдгорликлар тилининг ўрганилиши. 3. Хулоса.

Ўрта Осиё ва Қозоғистон ҳудудида топилган ёзма ёдгорликлар туркий халқларнинг қадимдан ўз маданияти ва адабий тилига эга бўлганлигидан гувоҳлик беради. Туркий халқларнинг моддий маданий хаёти ва ёзув тарихи ҳақидаги тарихий , археологик маьмулотлар туркий тилда сўзловчи уруғ ҳамда қабилаларнинг эрамиздан илғори мавжуд бўлганлигини , жамият бўлиб ташкил топганлигини кўрсатади . Қадимги туркий адабий тилининг ёзма ёдгорликлари туркумий ( Урхон - Энасой ) ва турк уйғур ёзуви орқали бизгача етиб келган . Бу ёзувлар орқали етиб келган ёдгорликларни туркий тилларнинг биронтасига ҳам тўла мос , тегишли деб бўлмайди . Чунки уларда Ўрта Осиё ва Қозоғистонда яшовчи туркий халқларга тегишли фонетик , грамматик ва лексик хусусиятларини учратамиз . МУАММО : Қадимги ёзма ёдгорликлар бизгача қайси ёзувлар орқали етиб келган . Ёзма ёдгорликлар бизга ёзув орқали етиб келган . Шундай экан , туркий халқлар қандай ёзувлардан фойдаланган ?- деган савол туғилади . Тарихий ва археологик манбаларнинг кўрсатишича , Ўрта Осиё ва Қозоғистондаги туркий халқлар оромей , суғдий , хоразмий , урхунэнасой , уйғур , араб ёзувларидан фойдалаганлар . Руний ( урхун - энасой ) ёзуви оромей ёзуви таъсирида пайдо бўлган суғд ва хоразмий ёзувлари асосида шаклланган . Аввало бу ёзув Енисей қирғизларига , сўнгра шарқий туркларга ўтиб тарқалган . Бу ёзувнинг борлиги фан оламига 18 асрдагина маьлум бўлади . Уларнинг намуналари Энасой дарёси бўйида топилган . 19 аср охирида эса рус сайёхи ва ёзувчиси Н . М . Ядринцев Урхун дарёси бўйидан шу хилдаги ёзувларни топади . Тузилиши жиҳатидан герман руник ёзувларига ўхшаганлиги учун руний ёзув , Урхун ва Энасой дарёларидан топганлигини учун урхун - энасой ёзуви деб атаган .

МУАММО : Ўрхун - Энасой ёдгорликларининг туркий халқларга тегишли эканлиги қандай аниқланди ? Руний ёзувни 1893 йилда Даниялик профессор В . Томсен ўқишга муяссар бўлди . У билан бир вақтда бу ёзувни рус олими В.В.Родлов ҳам ўқийди. Шундай сўнг бу ёзувларни ўрганиш ва топиш, уларни ўқиш ишига П.М.Мелиоранский, С.Е.Малов, И.А.Батманов, С.В.Кисилев, каби туркологлар ҳам ўз улушларини қўшадилар. Умуман, руний ёзувидаги ёдгорликлар катта ҳудудларга тарқалган бўлиб, улар қабр устига қўйилган тошлар, таёқлар ва қояларда сақланган. Улар 5-8 асрлардаги туркий тилларнинг хусусиятларини ўрганиш учун қимматли маьлумот беради. 8 асрда уйғурлар ҳужум қилганидан сўнг, руний ёзуви уйғур ёзуви билан алмаштирилган. Уйғур ёзуви янги суғд ёзуви асосида шаклланган. Уйғур ёзуви 6 асрлардан тортиб 15 асргача туркий халқларда ва буддачилар орасида ҳатто 18 асргача шакллантириб келинган. Уйғур ёзуви асосида 9-10 асрларга тегишли бўлган туркий тилларнинг ёзма ёдгорликлари пайдо бўлади. Улар диний, фалсафий хусусиятга эга бўлган асарлардир. Уйғур ёзувига тегишли ёдгорлик Сужи, Шинс-Усу ва Шарқий Туркистондан топилиб, улар тош ва қоғозларда сақланган. Бу ёзув эрамизнинг 8 асрига тегишлидир. Яглакархор қабридан топилган намунани Сужи ёдгорлиги деб, Муюнчура қабридан топилган намунани Селенга ёдгорлиги деб юритадилар. Қоғозда топилганини Турфон ёдгорлиги деб атайдилар. Уйғурларнинг кўпчилиги будда динига ҳам сиғинганлар ва ўз ёдгорликларини яратганлар. Бу ёдгорликларни «Суварн» ёки «Олтин ёруғ» деб юритадилар. Манихейларга тегишли ёдгорликларни дастлаб инглиз олими А.Штейн, немис олими А.Локок, француз олими П.Пелльи топиб фан оламига маьлум қилган. Будда ёдгорлиги «Олтин ёруғ»дан баъзи парчаларни немис олими Ф.М.Мюллер 1908 йилда эълон қилади. Уйғур ёзуви асосида пайдо бўлган

бошқа ёдгорлиқларни топиш ва уларни нашр этиш ишида В.В.Радлов, С.Е.Маловнинг қўп хизматлари сингандир. Улар томонидан эълон ҳужжатлар уйғур алфавитининг кенг миқёсда қўлланганини кўрсатади. МУАММО: Қадимги туркий ёзувлардан қайси бири узоқ яшай олди. бунинг сабаби нимада? XI - XV асрларга оид кўпгина йирик асарлар турк уйғур ёзувида тартиб қилинган. Қадимги туркий ёзувлар ичида XV асрларгача истеъмолда бўлгани уйғур ёзувидир. Бунинг сабаби шундаки, бу ёзув кейинчалик фақат шарқий Туркистонда қўлланган, араб ёзуви ва ислом дини бу ҳудудга кечроқ борган. ҳамияти

Адабиётлар : 1.Қўчқортоев И. Туркий филологияга кириш. Тошкент. 2.Абдураҳмонов Ғ. Рустамов А. Қадимги Туркий тил.Т.1982 й. 3.Баскаков А. Введение в изучение тюркских язқков. М.1969 4. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Ёзма ишларни текшириш ва бахолаш

Ёзма ишлар ва уларни тахлил килиш дарслари

Хинд-европа тилларининг полинегативликдан мононегативликка утиш жараёнидаги таржима масалалари

Узбек адабий тил тарихи ва унинг манбалари

Туркий тилларнинг шаклланишида турк хоконлиги даври