Туркий тилларнинг шаклланишида турк хоконлиги даври

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Т уркий тилларнинг шаклланишида турк ҳоқонлиги даври Режа: 1. Хунларнинг ғарбга силжиши 2. 912 йили қирғизларнинг ўз ҳокимиятини йуқотиш 3. Х аср охирларида Қорахонийлар давлати 4. Х V асрда Шайбонийлар давлати.

$www.arxiv.uz Туркий тилларнинг шаклланишида буюк турк ҳоқонлигининг аҳамияти ва бу давр тилининг ўзига хос хусусиятларини ёритиб бериш, тушунтириш. Турк этноними эрамизнинг 6 асрларидан бошлаб ёзма манбаларда тез- тез тилга олина бошлайди. Томсен ва Бартол-льдлар томонидан аниқлашича, турк этноми дастлаб ижтимоий термин бўлган, кейинчалик халқ ва тил оиласининг атамасига айланган, яьни аввал айрим уруғи ёки қабиланинг номи бўлмаган бу сўз қабилалар уюшмасини ифодалай бошлаган ва секин- аста халқ номи-этнонимга айланган. Турк сўзининг этимологик маъноси ҳам юқоридаги авторларнинг аниқлашича, «уюшган, бирлашган, кучли, қудратли» демакдир. Хунларнинг ғарбга силжиши натижасида Мугилистон территориясида ҳокимият эрамизнинг 1 асридан сяньби қабилалари қўлига ўтади. 4 ва 5 асрлардан бошлаб бу ерда туркий қабилалар кўчая бошлайди. Эрамизнинг биринчи минг йиллигининг иккинчи ярим Марказий Осиёда қадимги турк даври деб юритилади. Қадимги турк даври Манчжуриядан Византияга қадар бўлган территорияда вужудга келтирилган биринчи Евразия империясидан бошланади. Бу империянинг асосчилари Бумин ва унинг укаси Истамилар \ 5302531 й.\ эди. Ака-ука бир-биридан мустақил ҳолда шарқда ва ғарбда ҳарбий юришлар уюштиради. 581 йили Хитой императорининг тазйиқи билан Марказий Мўғулистонда Шарқий турк империяси ва маркази Еттисувда Ғарбий турк империяси вужудга келади. Бу империяга фақат туркий тилда гаплашувчи қабилаларгина эмас, шу территорияда яшовчи мўғул, хинд-европа, фин-угор тилларида гаплашувчи бошқа қабилалар ҳам турклар тазйиқи остида бирлашган эди. Шарқий турк империяси 630 йили, Ғарбий турк империяси эса 659 йили Хитой асоратига тушади. 50 йилдан сўнг Шарқий турк империясидан Хитой мустамлакачилари қувиб чиқарилади. Шарқий турк хоқонлигида ҳокимият ўғиз қабилалари қўлида эди. Шарқий турклар бир неча марта Ғарбий турклар устида муваффақиятли юриш қилади. Ўғуз қабилаларининг ҳукмронлиги то 745 йилгача давом этади. Бу даврга келиб уйғур қабилалари кўчайди ва Шарқий турк$ $www.arxiv.uz ҳокимлигини ўғузлардан тортиб олади. Ўғузларнинг бир қисми уйғурлар билан аралашиб кетади, бир қисми эса ғарбга ва жанубга томон мажбур бўлади. Бу даврда Ғарбий турк ҳоқонлиги территориясидаги \Еттисув, Ўрта Осиё чегараларида\ кучли қабилалардан бўлган тиргашлар араблар томонидан тор-мор этилгач, Олтой тоғлар ва Иртиш дарёси оралиғида яшовчи туркий қабилалардан бўлган қорлуқлар тиргашлар териториясини эгаллайди ва кейинроқ Қорахонийлар давлатининг вужудга келишига замин тайёрлайди. МУАММО: Қайси даврлар Марказий Осиёда турк даври деб юритилади ва бунинг сабаби нимада? Ғарбга силжишга мажбур бўлган ўғуз қабилалари эса Сирдарёнинг ўрта ва қуйи оқимидаги бошқа қабилаларни бирлаштирган ҳолда ўз давлатини вужудга келтиради. Мўғулистон, Забайкалье территориясида ўз ҳукмронлигини ўрнатган уйғур қабилалари бу ерда шаҳар ҳаётини йўлга қўядилар, айрим ўғузлар руда қазиш ва эритиш ишари бўйича мутахассислашадилар. Уйғурлар ҳукмронлиги даврида маданият юксак даражада тараққий этди. Урхун-Енисей ёдгорликларнинг асосий қисми ҳам шу даврда яратилди. Бу маданият Ўрта Осиё туркий халқлари маданиятига жуда катта таъсир кўрсатади. Уйғурлар ҳукумронлигига Енисей бўйларида яшаган бошқа туркий қабилалар-қирғизлар барҳам берди \ 840 й\. Мўғулистон территориясидан қувилган уйғурлар Ганьсу ва ёшбалиқда иккита янги беклик вужудга келтиради ва улар бу ерда ўртоқлаша бошлайдилар. 912 йили қирғизлар Хитой ва мўғул қабилаларининг тазйиқи остида ўз ҳокимиятини йўқотади. Бу билан ҳозирги Мўғулистон территориясида туркий тилда гаплашувчи халқларнинг ҳукмронлигига зил-кесил зарба берилади. Қирғизистон яна Енисей атрофига кетишга мажбур бўлади ва Х II асрдан бошлаб ҳозирги территориясига жойлаша бошлайди. Ўрта Осиё территориясига туркий халқларнинг кириб келиши эрамиздан аввалги биринчи минг йиллик ўрталарига тўғри келади.$ $www.arxiv.uz Эрамиздан аввалги 4-3 асрларда Еттисув ва Иссиқкўл территориясида Сирдарёнинг нариги томонидаги саклар билан аралашган туркий усун қабилалари хукмронлик қилади. Эрамиздан аввалги 2 асрда шарқдан келган хун қабилалари усунларни енгиб. Ўрта Осиёда ўз ҳукмронлигини ўрнатади, лекин тез орада хун қабилалари сак ва усун қабилалари билан чатишиб, сингиб кетиб, Ўрта Осиё халқларининг этногенезида иштирок этади. Эрамизнинг Х асрида шарқдан келган бошқа қабилалар хужуми натижасида усунларнинг бир қисми Тяншань ва Помирга жойлашган. Амударёнинг юқори қисмида яшаган жанубий усунлардан тоҳарлар сўғдлар билан биргаликда тожик халқи этногенезининг асосини ташкил этади. Усун қабилаларидан бўлган қанғлилар эса \улар Амударёнинг қуйи оқимида яшаган\ хоразмликлар этногенезида асосий роль ўйнаган. Усун қабилаларидан ҳисобланган ғарбий ўғуз қабилари аланлар билан аралашган ҳолда туркманлар эногенезида иштирок этади. Шундай қилиб, Ўрта Осиё халқларининг этногенезиси шу ерлик туб аҳоли асосида ташкил топа бошлайди. 10 аср охирларида Еттисув ва Кошғарда қорлуқларнинг Қорахонийлик давлати вужудга келади ва тез орада улар Мовароуннахрда ҳукмронлик қилган Сомонийлар давлатига барҳам беради \999 й.\. Қорахоний Сатук Буғрахон даврида ислом дини қабул қилинади. Бу даврида Хуросонда Ғазнавийлар давлати \булар ҳам туркий сулола эди\ вужудга келади. Қорахонийлар билан ғазнавийлар тўқнашуви ғазнавийлар фойдасига ҳал бўлади. Мовароуннахрдаги жуда катта территория ғазнавийлар қўлига ўтади. Сирдарёнинг ўрта ва қуйи оқимида ўз давлатини вужудга келтирган ўғуз кон федерацияси шарқий турк ва маҳаллий субстратларнинг аралашувидан вужудга келган бўлиб, уларнинг ичида туркийлашган хинд- европа ва фин-угор қабилалари ҳам бор эди. 10 асрда Сирдарёнинг ўрта оқимида яшаган ўғуз-туркмнлар орасида киник қабиласидан бўлган Салжуқ уруғининг мавқеи кўчаяди. Салжуқлар ислом динини қабул қилгач, мажусий ўғузларга қарши «муқаддас» уруш эьлон қиладилар. Ўғузларнинг ислом$ $www.arxiv.uz динини қабул қилган қисми «туркман» номи билан атала бошлайди. Салжуқларнинг тўлиқ ғалабаси «ўғуз» номи ўрнига «туркман» номининг кенг қўлланишига олиб келади. Қипчоқларнинг кучли тайзиқи остида бир қисм ўғузлар Шарқий Европа ва Кичик Осиёга кўчиб кетади. Салжуқийлар эса тезда ғазнавийлар сулоласи ҳамда қорахонийлар сулоласига барҳам беради. МУАММО : Қорахонийлар давлатининг тили қайси тил эди. Бунга сабаб нима? Салжуқийлар билан бирга ўғузлар Кичик Осиё ва Закавказье территориясига кириб борадилар ва борган жойларида туркийлашиш процессини кўчайтириб юборадилар. Закавказье ва Кичик Осиё аҳолиси тилининг туркалийлашуви бу ерларга 11-12 асрларда Салжуқийлар даврида ўғуз қабилаларнинг кўплаб кириб келиши билан бошланади. Кичик Осиё ва Закавказьега ўғузлар билан бирга кўплаб қипчоқ, уйғур, қанғли қабилалари ҳам кўчиб кела бошлайди. Кичик Осиё ва Закавказьдаги маҳалий аҳоли билан туркий ўғуз қабилаларнинг аралашуви турк ва озарбайжон халқлариниинг шаклланишида муҳим роль ўйнади. Мўғул тиллоси эса Ўрта Осиё, Закавказье, Кичик Осиё халқларида бошланган туркийлашиш процессини янада кўчайтирди ва тезлаштирди. Ўрта Осиё территориясига туркий халқларнинг кириб келиши эрамиздан анча аввал бошланган бўлиб, 8-13 асрларда бу процесс айниқса кўчаяди. Қорахонийлар давлатининг асосини ташкил қилган қорлуқ, уйғур, чигил, яғмо каби қабилалар Ўрта Осиё, жумладан, ҳозирги Ўзбекистон территориясига жойлашиб, ўтроқлаша бошлайдилар. Улар маҳаллий суғд, сак, хоразмликлар каби шарқий эронийлар билан аралашиб \бу қабилалар билан аралашиш анча олдин бошланган эди\ ҳозирги ўзбек ва уйғур халқларнинг этногенезисига асос солдилар. МУАММО: Сўғд, хоразмий тиллари қайси давргача истеъмолда бўлган? Ўрта Осиё шарқий эрон тилларидан форс ва тожик тилларида учрамайдиган баьзи элементлар ўзбек тилида учрайди. Ўзбек тилидаги айрим$ $www.arxiv.uz туркий бўлмаган сўзлар, фонемалар, суғд, хоразмий каби шарқий эрон тилларининг қолдиғи ҳисобланади. Масалан, тожик тилида ва ўзбек тилининг ўғуз, қипчоқ, шеваларида фарқланидиган х ва ҳ фонемалари, дастлаб суғд ҳисобланган, кейинчалик туркийлашган шаҳар аолиси \ масалан, Тошкент\ тилида фарқланмайди. Бунга суғд ёзувида \тилида\ х товуши ва унинг ифодаси бўлганлиги ҳам асос бўлган. Ўзбек тили ва унинг баьзи шеваларидаги арчимоқ \хоразмийча «тозаламоқ»\, матоҳ \хоразмийча мадак-«капитал»\, уй \хоразмийча уйак\, бел\ язғулом тили шимолий эрон тилларига кириб, ягноб тили билан биргаликда суғд тилига жуда яқин ҳисобланади \тилида белопатка\, калта\ язғулом тилида ҳам шу маъонда\, калла \язғулом тилида кал-бош\ сўзлари суғд, хоразмий тиллари материаллари асосидагина изоҳланиши мумкин. МУАММО: Ҳозирги ўзбек халқининг генезиси қачон шаклланди. Ўзбек атамаси қачондан қўллана бошланган. Ўзбек халқининг ядроси юқорида номлари тилга олинган туркий ва эроний қабилаларнинг аралашуви натижасида 11-14 асрларда шаклланади. 1 асрда Шайбоний бошчилигидаги кўчманчи ўзбекларнинг кириб келиши билан шу территориядаги маҳаллий туркий тилда гаплашувчи кўпчилик аҳоли ўзбек деган ном билан атала бошланди. 7 асрнинг 30 – йилларида Кавказолди ва Азов денгизи бўйи чўлларида Кубань булғорлари бошчилигида кучли қабила иттифоқи вужудга келди. Бу «Буюк Булғория» давлати Кубрат даврида \7 аср ўрталари\ Турк хоқонлигидан ажралиб чиқди. Бу иттифоқ, туркий, фин-угор ва алан қабилаларидан ташкил топган эди. Кубрат ўлимидан кейин бу қабила иттифоқи тарқаб кетди ва туркий қабилалардан бўлган хазарларнинг кўчайишига шароит туғилди. Кубратнинг ўғли Аспарух бошчилидаги бир қисм булғорлар Дунай томонга силжидилар ва Дунай астрофидаги маҳаллий аҳолини ўзига бўйсундириб, ўзлари тез орада улар билан аралашиб кетдилар. 8 асрда ўз ерида қолган булғорларнинг бир қисми Поволжьега$

www.arxiv.uz томон юрдилар ва 9 асрда бу ерда ўз давлатига асос солдилар. Бу давлат мўғул истилоси давригича сақланди. Мўғуллар билан бирга ва улардан аввал Поволжьега жуда кўплаб туркий қабилалар келиб жойлашди. Шундай қилиб, чуваш, татар ва бошқирд халқларининг шаклланишига асос солинди. Чуваш тили эски булғор тили хусусиятларини сақлаган ва фин-уғор тиллари ҳамда славян тилларининг таьсирига учраган бўлса, татар ва бошқирдлар тилига қипчоқ қабилалари тили таьсир ўтказди.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1.Қўчқортоев И. Туркий филологияга кириш. Тошкент. 2.Абдураҳмонов Ғ. Рустамов А. Қадимги Туркий тил.Т.1982 й. 3.Баскаков А. Введение в изучение тюркских язқков. М.1969 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Туркий тилларнинг Россияда урганилиши

Туркий тилларнинг грамматик курилиши

Туркий халклар ва уларнинг тилларини урганишнинг илк даври

Тилларнинг лугат таркиби

Узбек халки ва унинг шаклланиш тарихи