Узбек халки ва унинг шаклланиш тарихи - Tilshunoslik - Referatlar

Узбек халки ва унинг шаклланиш тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Узбек халки ва унинг шаклланиш тарихи 2. Узбек адабий тили тараккётини даврлаштириш 3. Хозирги ўзбек адабий тили ва унинг шеваларга уносабати

www.arxiv.uz Ўзбек халқи ва унинг шаклланиш тарихи Ҳар қандай халқнинг этник тарихи унга берилган номга нисбатан қадимийдир. Шунингдек, ўзбек халқи ва унинг келиб чиқиш тарихи ҳам унинг номига нисбатан қадимроққа бориб тақалади. «Ўзбек» термини - аслида Дашти қипчоқда истиқомат қилувчи туркий қабила ва элатларнинг бир қисмига берилган ном. Тарихнинг гувоҳлик беришича, Дашти қипчоқда қадимда ва ўрта асрларда, асосан, туркий халқлар ва аллақачонлар ўз она тилини унутиб, турклашган мўғул қавми яшаб келади. Ана шу қипчоқ чўлининг турк ва тил жиҳатдан турклашган аҳолиси тарихий асарларда XIII асрнинг 80-йилларидан бошлаб ўзбек номи билан учрайди. Масалан, Ҳамидуллоҳ Казвиний (1281-1350) Дашти қипчоқни «мамлакати ўзбек» (ўзбеклар мамлакати) ёки «улуси ўзбек» (ўзбек улуси) деб ёзса, Ал- Калкошандий (1418 йилда вафот этган) уларнинг подшоларини «малики билад ўзбек» (ўзбеклар мамлакатининг подшоси) деб атайди. Низомиддин Шомий (1404 йилдан кейин вафот этган), Шарафиддин Али Яздий (вафоти 1454 йилда), Абдураззоқ Самарқандий (1413-1482) ва Хондамир (1475-1535) асарларида ҳам ўзбеклар ҳақида қимматли маълумотлар берилади. Бироқ уларнинг барчасида XV аср бошларига қадар ўзбеклар ҳақида гап кетганда, Дашти қипчоқ халқи - кўчманчи ўзбеклар тушунилган. Марказий Осиёнинг деҳқончилик воҳаларида, биринчи навбатда, Мовароуннаҳрда, қадимдан истиқомат қилиб келган халқ эса, агар у туркий тилда сўзлашган бўлса, турклар деб аталган. Уларнинг тили Дашти қипчоқ ўзбекларининг тили билан бир хил бўлиб, туркий тилнинг турли лаҳжаларида эди. Мовароуннаҳр турклари ва унинг туркийлашган халқи ўзларини туркий қавм вакиллари деб билганлар. Дашти қипчоқнинг туркийзабон халқи XVI аср бошларида Мовароуннаҳрга ҳозирги Ўзбекистон ҳудудига келиб ўрнашиб олгач, улар туркийлашган ерли сартлар ҳамда бу юртда унгача милоддан аввалги II асрдан бошлаб яшаб келаётган туркий қабилалар билан қоришиб кетадилар.

www.arxiv.uz Дашти қипчоқнинг кўчманчи ўзбеклари номи туркий тилда сўзлашувчи барча Моварауннаҳр ва Хоразм аҳолисига кейинчалик этноним сифатида ўтди, холос. Аслида ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида XVI асрдан то 1924 йилгача яшаб келган туркийзабон халқлар ўзбеклар, чиғатойлар, сартлар, форсийзабонлар эса тожиклар деб атаб келинди. 1924 йилда шўролар томонидан Марказий Осиёда ўтказилган миллий давлатни чегаралаш сиёсати туфайли ўзбек атамаси Ўзбекистон ҳудудида яшовчи барча туркийзабон аҳолига умумий - миллий ном қилиб берилди. Ҳозирги кунда « ўзбек» атамаси этник мазмунни тўла ифода этади ва бу этник ном остида бутун бир халқ жаҳонда тан олинган. Хўш, ўзбекларнинг халқ сифатида шаклланиши қандай кечган? Ўзбекистон Марказий Осиёнинг қадимдан ўтроқ дехқончилик маданияти ўчоқлари таркиб топган ҳудудида жойлашган. Агар узоқ ўтмишга назар ташлайдиган бўлсак, Марказий Осиё туб аҳолисининг тош ва бронза асрида қандай номлангани бизга номаълум. Аммо илк темир давридан (милоддан аввалги VIII - VII асрлардан бошлаб, Ўзбекистон территориясида яшаган халқлар қадимги деҳқончилик воҳалари номи билан, яъни Сўғдиёнада суғдийлар, қадимги Хоразмда хоразмийлар, қадимги бақтрияда- бахтарлар, қадимги Чочда чочликлар, атрофдаги дашт аҳолиси эса саклар деб аталган. Бу тарихий номлар Ўрта Осиё ва Эрон халқларининг муқаддас китоби «Авесто», аҳмоний подшоларнинг қоя тошларига ёзиб қолдирилган китобларида, юнон олимларининг асарларида учрайди. Ўрта Осиёнинг ана шу воҳа ва дашт халқларининг маълум қисми Шарқий Эрон тиллар гуруҳига кирувчи сўғд ва хоразмий тилларида гаплашганлар. Тарихий ҳақиқат нуқтаи назаридан қараганда, ҳозирги замон ўзбек тили туркий тиллар негизида танланган бўлса, форс-тожик тили Шарқий Хуросон, яъни форсий тил асосида шаклланди, яъни тожик тили (тожик халқи эмас) ҳозирги Тожикистон территориясидан ташқари, Амударёнинг нариги тарафида, Мурғоб воҳаси, ҳозирги Афғонистон ва

www.arxiv.uz шимоли-шарқий эрон зонасида шаклланиб, аста-секин илк феодализм, айниқса, дастлабки сомонийлар даврида сўғд юртига жадал кириб келди. Маълумки, гарчи қадимги сўғдий ва хоразмий тиллари ўзбек ва тожик халқларининг ҳозирги замон тиллари даражасига бевосита ўсиб чиқмаган бўлса-да, ана шу тилларда сўзлашган қадимги туб аҳоли - ўзбек ва тожикларнинг элат сифатида шаклланишида дастлабки асосий этник қатламни ташкил этган. Лекин буларнинг ҳар иккаласи ҳам то халқ бўлиб шакллангунга қадар узоқ тарихий йўлни босиб ўтди ва мураккаб этник жараённи бошдан кечирди. Натижада уларнинг жисмоний-биологик тузилишида бир хиллилик, айнан ўхшашлик содир бўлди. Буни олимлар ҳозирги замон ўзбек халқи ва воҳа тожикларига хос «икки дарё оралиғи типи» деб аташади. Милоддан аввалги II - I ва милодий эранинг I - IV асрларида бу тип вакиллари, айниқса, ҳозирги Ўзбекистон ҳудудининг марказий ва жанубий шаҳарлари ахолиси орасида сезиларли этник қатламга эга эди. Илк феодал даврга келиб, улар қишлоқ аҳолиси орасига ҳам кириб борди. Ўрта Осиё халқларининг шаклланишида икки дарё атрофидан кўчиб келган қабила ва элатларнинг роли ҳам катта бўлди. Юечжилар, хионитлар, кидаритлар, ва эфталитлар иттифоқи Ўрта Осиёнинг шимолидан унинг марказий ва жанубий вилоятларига милоднинг IV - V асрлари давомида кириб келди. Натижада бу ердаги аҳолининг моддий маданиятидаги ҳозирги анъана таъсири камайиб, нозик ва нафис, хушбичим ва сифатли кулолчилик маҳсулотлари ўрнини дағал, ярим ўтроқ, чорвадор аҳли ҳунармандчилиги эгаллади. Фан бу ўзгаришларнинг этник жараён билан ҳам боғлиқ эканини кўрсатмоқда. Тўғри, археологик материалларга қараб, уларнинг қайси халққа хослигини айтиш қийин. Аммо археологлар ана шу маданият материаллари орасида VI - VII аср туркий халқларига хос уруғ-аймоқ белгилари учрашини қайд қилишадики, буларнинг илмий таҳлили ўша маданият ворислари туркий халқлар эканлигидан далолат беради. Демак, Сирдарёнинг ўрта ва қуйи ҳавзаси районларида милоддан аввалги II - I ва милоднинг то VI асрига қадар

www.arxiv.uz ҳам туркий тилда сўзлашувчи халқлар яшаган. Бунга, шунингдек, Еттисувдан, яъни Иссиқкўл яқинидан сак қабила оқсоқоли қабридан топилган ёзувни далил қилиб кўрсатиш мумкин. Бу мозорнинг милоддан аввалги IV - III асрга оид эканлигига шубҳа йўқ. Тилшунос олимлар бу ёзувни қадимги туркий ёзув деб эълон қилдилар. Марказий Осиё Ғарбий турк ҳоқонлиги таркибига ўтгач, бу ўлкага туркий хақларнинг гуруҳ-гуруҳ бўлиб келиши тезлашди. Натижада қадимги Хоразм, Фарғона водийси, ҳатто сўғд тупроғининг анча қисмида маҳаллий аҳолининг тил жиҳатдан туркийлашиш жараёни кучайди. VI асрнинг 60-70- йилларидаёқ, туркий халқларнинг катта бир гуруҳи Амударё соҳилларига яқинлашдилар. Улар жанубий Ўзбекистон, ҳатто Шимолий Афғонистон ерларига ҳам бориб етдилар. VI асрнинг иккинчи ярми давомида Ғарбий турк хоқонлиги туркларининг катта бир қисми ҳозирги Бухоро территориясида жойлашиб олдилар. VII асрга келиб, Сирдарёнинг ўнг соҳили районларидан бутун Зарафшон водийси районларига туркларнинг янги-янги гуруҳлари кела бошлади. Туркий аҳоли сон жиҳатидан тобора кўпайиб, уларнинг маҳаллий аҳоли ўртасидаги этник қатлами қалинлашиб борди. Ибн Хавқал (Х асрда яшаган) мингларча турк оилалари - ўғизларнинг Чимкентдан ғарб ва жануб сари кўчиб борганлиги, уларнинг катта қисми унгача Сирдарёнинг ўнг қирғоқ районларида истиқомат қилганлиги ҳақида хабар беради. Араблар Моварауннаҳрда ўз ҳукмронлигини мустаҳкамлаб олгач, VIII асрнинг 30-йилларида сўғд тупроғига туркларнинг катта гуруҳ шаклида кириб келиши секинлашди. Арабларга қадар келиб ўрнашиб қолган туркий қабилаларнинг араблар хукмронлиги ва сомонийлар даврида ( VIII - X асрлар) тобора ўтроқ ҳаёт тарзига кўчиши тезлашди. Шош, Фарғона, ва Хоразмда туркий халқлар маҳаллий аҳоли орасига тобора сингиб ўтроқлашган турклар ва тил жиҳатидан турклашган ерли аҳоли «сарт» деб аталувчи этник қатламга айланиб борди. Ўзбек халқининг этник тарихида қарлуқлар ва қорахоний туркларнинг ҳам ўрни бор. VIII аср ўрталарида Шимолий Фарғона ерларида,

www.arxiv.uz Сирдарёнинг шарқидан то Еттисувгача бўлган ерларда қорахонийлар ўз ҳукмронлигини ўрнатди. Х асрнинг ўрталаридан бу зонада қорахонийлар давлати ташкил топди. Қорахонийлар давлати таркибида арғу, тухси, қарлуқ,чигил ва яғмо қабилалари бўлиб, улардан, айниқса, дастлабки тўрттаси маданий жиҳатдан бошқа туркий қабилалардан анча устунлиги билан ажралиб турар эди. Х асрнинг охирларидан туркий этник қатламнинг Моварауннаҳрнинг барча ҳудудларида устунлигини таъминловчи тарихий воқеалар содир бўлди. Сирдарёдан Еттисувгача бўлган ерларда, шимолий Фарғона ва бутун Шарқий Туркистонда ўз ҳукмронлигини ўрнатган қорахоний турклари Х аср охирларида Моварауннаҳрнинг ички ҳудудларига ҳам кириб келдилар. Қорахонийлар замонида мамлакатнинг туркий қатлам кирмаган бирор ери қолмади. Бу даврда ( XI - XII асрларда) бутун Моварауннаҳрда аҳолининг туркий тилда гаплашувчи қатлами, шу жумладан, суғдийлар ҳам жамиятнинг барча ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаётида устун бўлишига қарамай, Самарқанд ва Бухоро каби шаҳарларда ҳам форс-тожик тилида сўзлашиш ва ёзиш давом этарди. Бу ҳол фақат адабий доираларда эмас, расмий маҳкамаларда ҳам сезиларди. Лекин Фарғона ва Шош шаҳарларида (Марғилон, Исфара, Хўжанд бундан мустасно) ва Хоразмда аҳвол бошқача эди. Турк тилида сўзлашувчилар қатлами форс тили қатламидан кучли бўлиб, унинг таъсири сўғд шаҳар муҳитига ҳам жадал кириб борарди. Қорахонийлардан кейин ўзбек халқи таркибига қўшилган янги этник компонент унинг жисмоний қиёфаси- антропологик типининг кескин ўзгаришига олиб келади. Ўрта Осиёнинг Чингизхон томонидан босиб олиниши ( XIII аср) ҳам, ва XVI аср бошида Шайбонийхон бошлиқ Дашти қипчоқ кўчманчи ўзбеклари ҳам ўзбекларнинг типини томоман ўзгартира олмадилар. Шуни ҳам айтиш керакки, Чингизхон билан келган мўғул уруғлари орасида туркий қабилалар озчиликни ташкил этардилар. Шайбонийхон билан келган кўчманчи ўзбеклар орасида эса, аксинча, туркийлашган мўғул уруғлари кўпчиликни ташкил этар эди. Улар орлот, дўрмон, қўнғирот, манғит, нукус, чилибой, кенагас, минг каби

www.arxiv.uz туркийлашган аймоқлар бўлиб, яна узоқ йиллар давомида алоҳида этник гуруҳлар бўлиб яшаб қолавердилар. Уларнинг антропологик қиёфаси мумтоз мўғул типини эслатарди. Бундаги айрим қабилалар туркий этник гуруҳларнинг қурамаси эди. Улар кўп ҳолларда этник келиб чиқиши бўйича эмас, балки ҳудудий тамойил бўйича уюшган эдилар. Шунинг учун ҳам улар кейинчалик осонлик билан Мовароуннаҳр халқлари таркибига сингиб кетдилар. Сўнгги қабилалар кейинчалик ўзбек миллатининг шаклланишида муҳим рол ўйнадилар. ЎЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИ ТАРАҚҚИЁТИНИ ДАВРЛАШТИРИШ Адабий тил умумхалқ тилининг ишлов берилган, сайқаллаштирилган ва маълум бир меъёрга солинган шаклидир. Демак, ўзбек адабий тили шева ва лаҳжалар бир бутунлигидан иборат бўлган ўзбек миллий тилидан фарқланади. Ўзбек адабий тили ўзбек миллатига тегишли бўлганлиги сабабли миллий тилнинг таркибий қисми ҳисобланади ва у билан бутун-қисм муносабатида бўлади. Ўзбек адабий тили узоқ давом этган тадрижий тараққиётга эга. Ўзбек адабий тилининг тарихи бешта катта даврни ўз ичига олади: I . Энг қадимги туркий тил ( V асргача). II . Қадимги туркий адабий тил ( V - X асрлар). III . Эски туркий адабий тил (Х I -Х III асрлар). IV . Эски ўзбек адабий тили (Х IV - XIX асрнинг 1-ярми). V . Янги ўзбек адабий тили ( XIX асрнинг 2-ярми). VI . Ҳозирги ўзбек адабий тили( XX -асрдан бошлаб ҳозиргача). I босқич. Энг қадимги туркий тилни Марказий Осиё ҳудудларида яшаган энг қадимги сак ва массагет қабилалари тилига хунн юе-чжи ҳамда бошқа туркий қабила ва уруғларнинг тили аралашувидан ҳосил бўлган тил ташкил этган. Бизгача бу тилда яратилган бирорта ёзма манба етиб келмаган.

www.arxiv.uz Бироқ археология, этнография фанлари мазкур типдаги тил мавжуд бўлганлиги ҳақида гувоҳлик беради. II босқич. Қадимги туркий адабий тил Турк ҳоқонлиги барпо бўлгандан то Қорахонийлар давригача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу даврда рун (Ўрхун-Энасой), уйғур, сўғд, манихей, брахма ёзувларида битилган ёдгорликлар бизгача етиб келган. Бу ёдгорликлар тошларга, териларга, ёғочларга битилган. Ёдгорликларнинг энг машҳурлари турк ҳоқонлари ва саркардалари Култегин, Тунюқуқ, Билга ҳоқон шаънига қўйилган тош ёзмалардир. Ёдгорликлар Ўрхун дарёси бўйларидан (Мўғулистон) топилгани учун Ўрхун ёдномалари ёки турк, рун, дулбаржин ёзувлари деб ҳам юритилади. Ёдномалар XIX асрнинг иккинчи ярмида топилган. Уларни В.Томсен ўқишга, биринчи марта В.Радлов таржима қилишга муваффақ бўлди. Бунга ўхшаш ёдномалар кейинчалик Энасой дарёси бўйларидан, Талас водийсидан ҳам кўплаб топилган. Қадимги туркий тил ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Улардан энг муҳимлари қуйидагилар: 1.Бу тил фонетик жиҳатдан д -ловчи тил ҳисобланади, яъни бугунги й, з товушлари ўрнида д товуши ишлатилган: адоқ (оёқ), адўғ (айиқ), эдгу (эзгу) каби. 2.Морфологик жиҳатдан ҳам ўзига хос белгиларга эга бўлган. Масалан: тушум келишиги -ғҒ-г қўшимчасига, жўналиш келишиги эса ғаруҒқаруҒгару шаклига ҳам эга бўлган: будунуғ (халқни), Уйғурғару (уйғурга) 1 каби. Сифатдаги ва равишдаги шаклларнинг ўзига хос кўрсаткичлари ишлатилган: олтачи (ўлажак), удиматў (ухламай) . Шарт майли -сар шаклида бўлган: борсар (борса). (Булар ҳақида «Қадимги туркий тил» курси бўйича дарслик ва қўлланмалардан батафсил маълумот оласиз). III босқич. Эски туркий адабий тил. Тил тараққиётининг бу босқичи Қорахонийлар давлати барпо бўлиш даври билан бошланади. Бу даврда 1 Бугунги ичкари, таш=ари с ў злари ана шу ҳ олатнинг рудиментларидир.

www.arxiv.uz ўзбек ҳамда бошқа туркий адабий тилларнинг ажралиши учун замин тайёрланди. Қорахонийлар сулоласи ҳукмронлиги даврида Моварауннаҳр ва Қашқар ҳудудларида қарлуқ-уйғур ва қипчоқ, ўғуз уруғ тиллари фарқланувчи асосидаги туркий адабий тил мавжуд эди. Бу адабий тилда «Қутадғу билиг», «Девону луғотит турк», «Ҳибатул ҳақойиқ», Яссавий «Ҳикмат»и, «Тафсир», «Ўғузнома», «Қиссаси Рабғузий» каби асарлар яратилган. IV босқич. Бу даврга келиб бугунги кунда амал қилаётган туркий тиллар бир-биридан жуда кўплаб белгилари асосида фарқланиб, мустақиллик касб эта борди. Хусусан, эски ўзбек адабий тили ҳам вужудга келди. Шунингдек, ёзма адабиёт оммалашмаганлиги туфайли адабий тил заифроқ бўлиб, ёзма манбаларда шевага хос хусусиятлар кўплаб кўзга ташланади. Чунончи, Фарғона ва Моварауннаҳрда ёзилган асарлар тили Хоразм воҳасида яратилган асарлар тилидан маълум диалектик хоссалари билан ажралиб турар эди. Шунингдек, ўғиз лаҳжаси ўзбек тилини бугунги кунда ҳам туркий тилларнинг ўғиз гуруҳи билан боғлаб турганлиги сабабли унда ҳар икки томон хусусиятлари қайсидир даражада сақланиши табиий ҳолдир. Ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжаси ва туркий тилларнинг қипчоқ гуруҳи ҳақида ҳам шундай фикр айтиш мумкин. Шундай бўлса-да, бу даврда мавжуд шевавий хусусиятларни ўзида мужассамлаштирган умумий ўзбек адабий тилини шакллантиришга интилиш кучаяди. Пировардида эски ўзбек адабий тили шаклланди. Бу тилда қуйидаги асосий ёзма манбалар яратилди: Хоразмий «Муҳаббатнома»си, Саид Аҳмаднинг «Таашшуқнома»си, Қутбнинг «Хисрав ва Ширин» асари, Сайфи Саройининг «Гулистон»и, Дурбекнинг «Юсуф ва Зулайҳо» достони. Шунингдек, Лутфий, Атойи, Саккокий, Яқиний, Аҳмадий, Юсуф Амирий, Мирҳайдар, Алишер Навоий, Бобур, Муҳаммад Солиҳ асарлари шу давр тилидадир. Бу давр тили ўзбек тилига бирмунча яқиндир. Масалан, олдинги босқичлардаги д товуши тўла й товушига айланди. Шарт майли қўшимчаси - са га айланиб бўлди. Келишиклар бугунги қиёфасига эга бўлди. Равишдош ва

www.arxiv.uz сифатдош шакллари кенгайди. Ҳаракат номининг -моқ шакли истеъмоли кенгайиб, -иш шакли фаоллашди ва бошқалар. V босқич. XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб нафақат насрий асарлар, балки назмий асарлар ҳам жонли халқ тилига анча яқинлашди. Муқимий, Фурқат, Завқий каби шоирларнинг асарлари шулар жумласидандир. Барибир унда арабий, форсий унсурлар керагидан ортиқ эди. VI босқич. Ҳозирги ўзбек адабий тили мустақил ўзбек миллатининг миллий адабий тилидир. Маълумки, тил ижтимоий ҳодиса бўлганлиги сабабли ундаги ўзгаришлар ижтимоий ўзгаришлар билан чамбарчас боғлиқдир. Шу маънода ўзбек тилининг ХХ асрдаги тараққиёти жуда катта тарихий эврилишлар жараёнида юз берди. ХХ асрнинг бошларида газета, журналларнинг тили пантуркизм ғоялари таъсирига ҳаддан ташқари берилиш натижасида жуда чалкаш бир аҳволда эди. Уларда истеъмолдаги араб, форс сўзлари турк озарбайжон, қадимий туркий сўзлар билан алмаштирилган ва барибир, омма тилидан узоқлашган эди. Баъзи бир оқимлар тилни тозалаш байроғини баланд кўтариб, жонли тилдан анча йироқ бўлган эски ўзбек тили («чиғатой тили») ни адабий тил сифатида қабул қилиш фикрида бўлдилар. Абдурауф Фитрат турк (ўзбек) тилининг аянчли аҳволи ҳақида «дунёнинг энг бой тили туркчадир, энг бахтсизи яна хўл туркчадир» деган хулосага келган эди. У бунинг сабаблари хусусида тўхталиб: «Туркларнинг бахтсизлиги араб босқини билан боғланмишдир. Дунёнинг энг бой тили бўлғон туркчамиз ёлғуз арабча йумруқлар билан эмас, форсийча тепкилар билан дағи эзилмишдир» - дейди куюниб. Марказий Осиё Россия томонидан босиб олингандан сўнг бу ердаги миллатлар устида ҳам улуғдавлатчилик ва улуғмиллатчилик мафкураси ўрнатила бошлади. Кучли мафкуравий тазйиқлар натижасида ҳукмрон тилга нисбатан ижобий муносабат ҳам пайдо бўла бошлади. Жонли нутқда, ҳатто шеърий асарларда ҳам русча сўзларни ишлатиш ҳоллари кузатила бошлади.

www.arxiv.uz Буни Муқимий, Завқий шеърларидаги дурак, черт, вот, пошёл сўзлари исботлайди. 1917 йилги Октябрь тўнтаришидан сўнг нафақат русча, балки советизм деб аталувчи сўзлар ҳам тилимизда ҳисобсиз даражада кўпайиб борди. У мавжуд сўзларимизни ҳам сиқиб чиқара бошлади. Масалан, пионер (кашшоф), пропаганда (тарғибот), агитация (ташвиқот), единица (бирлик), граждан (фуқаро), проблема (муаммо), поэзия (шеърият) каби. Рус тили ҳукмронлиги кучайиши натижасида бошқа миллий тиллар каби ўзбек тили ҳам ўзбек миллатига мансуб кишиларнинг ўзаро суҳбат тилига айланиб, расмий доиралардан сиқиб чиқарила бошлади. Рус тилида гаплашишларига қараб кишиларни «маданиятли» ва қолоқ кишиларга ажратиш урф бўлди. Йиғинлар рус тилида олиб борилар, барча расмий ҳужжатлар ва иш қоғозлари рус тилида юритилар эди. Олий ўқув юртлардаги асосий ташкилотлар рус тилида ўтилар эди. Умуман олганда, ўтган асрнинг 80-йилларига келиб, Ўзбекистонда ҳам рус тили мутлақ ҳукмронликни қўлга олди ва ўзбек тилининг вазифа доираси кескин торайди. Мамлакатдаги бу каби бошқа ижтимоий жараёнлар кучайиши собиқ СССР ҳудудида миллий истиқлол ҳаракатига туртки бўлди. Миллий республикалар миллий мустақиллик, миллий тилларга давлат тили мақомини бериш талаблари билан чиқдилар. Бу жараён Ўзбекистонда ҳам кучли портлашлар асосида вужудга келди. Натижада 1989 йил 21 октябрда ўзбек тилига Давлат тили мақомининг берилиши унга том маънода мустақиллик бахш этди. У тобелик кишанларидан буткул халос бўлиб, мустақил ривожлана бошлади. 1991 йилда Ўзбекистоннинг алоҳида давлат сифатида истиқлолга эришуви ўзбек тили давлат тили мақомининг абадийлигини кафолатлади. ҲОЗИРГИ ЎЗБЕК АДАБИЙ ТИЛИ ВА УНИНГ ШЕВАЛАРГА МУНОСАБАТИ

www.arxiv.uz Ўзбек тили кўп диалектли тил ҳисобланади. Бу унинг мураккаб тарихий тарақиёт йўлини босиб ўтганлиги, бугунги ўзбек миллати ўтмишда хилма-хил этник таркибга эга бўлганлиги билан белгиланади. Ўзбек миллий тилини ташкил этувчи турли-туман шеваларни уч лаҳжага бирлаштириш мумкин. Булар: 1) қарлуқ-чигил-уйғур лаҳжаси; 2) қипчоқ лаҳжаси; 3) ўғуз лаҳжаси. Лаҳжалар ўзаро фарқли хусусиятларга эга. Бу фарқлар, айтилганидек, лаҳжаларнинг ҳар бири дастлаб ҳар хил қабила ёки қабила бирлашмаларининг тили бўлганлиги билан боғлиқдир. Бу тарихий жараённи бир томонлама тўғри англаган Е.Д.Поливанов ўзбек тилининг кўп диалектли тил эканлигини назарда тутиб: «Ўзбек миллий тили (ўзбек лаҳжаларининг бир бутунлиги,яхлитлиги сифатида) ягона тизимнинг, аслида ҳеч қачон амалда бўлмаган ўзбек бобо тилининг диалектологик парчаланиш йўли билан эмас, балки фарқланувчи тил тизимларининг бирлашуви йўли билан пайдо бўлган» - деган эди. Ўзбек адабий тилининг тараққиётида ажралиш ва бирлашиш бир вақтда юз берган. Зеро, XIV асрга келиб, эски ўзбек тилининг бошқа туркий тиллардан фарқланиши, ажралиши кучайган. Бу, албатта, унинг ички лаҳжаларининг яхлитлана бошлаши, улар орасидаги фарқларнинг маълум даражада сусайиши билан белгиланади. Бу тарихий, ижтимоий-сиёсий жараёнлар билан боғлиқ ҳодисадир. Ўзбек тилининг диалект ва шевалари узоқ ўтмишда ўзбек халқининг тарихий тараққиёти билан боғлиқ равишда ўзаро умумийлик касб этиб, ягона ўзбек тилини ташкил этиб борган. Лекин улар ўз мустақиллигини таъминловчи фарқларни сақлаб қолаверган. Масалан, ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжасида қипчоқ тилларининг хусусиятларидан бўлган сингармонизм тўлиқ сақланган. Шу боисдан унинг унли фонемалари миқдори 9 та. Сўз бошида й товуши ўрнида ж товуши қўлланилиши, ф товушининг деярли қўлланмаслиги, х товушининг ҳ тарзида эканлиги, сўз ўртаси ва охирида ғ товушининг в тарзида талаффуз этилиши, олтита келишик шаклининг тўлиқ сақланганлиги

www.arxiv.uz ва бошқа лексик фарқлар ( чеча-янга, бўла-холавачча), тулуп (жунли иссиқ пўстин), лочира, ғилминди, кулчатой, жанчмич (овқат турлари) бу лаҳжанинг нисбий мустақиллигини кўрсатади. Бундай фарқларни қарлуқ-чигил-уйғур ва ўғуз лаҳжаларида ҳам кузатиш мумкин. Умуман олганда, лаҳжалар фонетик, морфологик ва лексик жиҳатдан ўзаро ва адабий тилдан фарқланиб туради. Лекин бундай ўзига хос тафовутларга қарамай, ўзбек тилининг барча шева ва лаҳжалариаро умумийлик устуворроқдир. Албатта, бу фарқлар ўзбек адабий тилини бойитишга хизмат қилади. Шу боисдан ҳам шева ва лаҳжаларга ўзбек миллий тилининг қуйи шакли ва ўзбек адабий тилининг ички имконияти сифатида қаралади ҳамда улардан унумли ва оқилона фойдаланиш талаб қилинади. Адабий тил эса миллий тилнинг юқори кўриниши сифатида мазкур имкониятнинг воқеланган маҳсулидир. Ўзбек миллий тилининг лаҳжалари орасида, одатда, қарлуқ- чигил-уйғур лаҳжаси ўзбек адабий тилининг таянч манбалари деб қаралади. Бу лаҳжага Тошкент, Андижон, Фарғона, Наманган, Жиззах, Самарқанд, Бухоро, Қарши, Ўш, Марғилон, Жалолобод, Термиз ва бошқа шаҳарларнинг шевалари киради. Баъзи олимлар ўзбек адабий тили меъёрларини белгилашда Тошкент шеваси фонетик жиҳатдан, Андижон, Фарғона шевалари морфологик жиҳатдан таянч шева деган бирёқлама фикрни илгари сурадилар. Аслини олганда, А.К.Боровков қайд қилиб ўтганидек, ўзбек тилининг бирорта шевасини ҳам адабий тилга ҳамма жиҳатдан асос бўлган деб айтиб бўлмайди. Чунки ўзбек тилининг барча лаҳжалари ўзбек тилининг тараққиётига маълум бир даражада ҳисса қўшган. Бирининг адабий тилга таъсири кучайганда, иккинчисиники сусайган бўлиши мумкин. Масалан, Андижон, Фарғона шеваларида ўзбек адабий тилига хос энг кўп тарқалган грамматик шакллардан бирини - ҳозирги замон феълининг -яп аффикси воситасида ясалувчи шаклини берган дейилади. Лекин бу шакл қипчоқ лахжаларида ҳам айнан шундай қўлланади. Шуниси характерлики, бир қарашда адабий тилдан бирмунча узоқроқ деб тасаввур қилинадиган қипчоқ лаҳжаси морфологияси сингармонизмдан, яъни фонетик ўзига хосликдан

www.arxiv.uz холи олинса, адабий тил морфологияси билан айнандир. Ёки адабий тилга фонетик жиҳатдан асос дейилган Тошкент шевасида х ва ҳ товушлари, қаратқич ва тушум келишиклари шакллари фарқланмайди. Қипчоқ шеваларида эса улар қатъий фарқланади. Қипчоқ шеваларининг адабий тил луғатини, хусусан, унинг чорвачилик атамалари тизимини ривожлантиришда, адабий тилнинг услубий имкониятларини бойитишда катта ҳиссаси бор. Масалан, қирқим, ўтов, тўл, саримой, чакки, чалоп, улоқ, совлиқ каби умумий ва чорвачилик атамалари, қуйруқ, бовур, оқ патир, товоқ, кулчатой, лочира сингари пазандачилик атамалари адабий тилга қипчоқ шеваларидан кириб келган. Адабий тилнинг ривожланишига ўзбек тилининг ўғуз лаҳжаси ҳам маълум даражада ҳисса қўшган. Бунинг учун адабий тилдаги ёшулли, ўғлон, буён, қайдин, қорагўз каби қатор сўзларни мисол сифатида келтириш кифоя. Демак, ўзбек адабий тилининг тарақиётида барча лаҳжа ва шевалар бирдай манба бўлиб хизмат қилган. Бунда уларнинг бирортасига устуворлик мақомини бериш мумкин эмас. Демак, маълум бир тилнинг қариндош тилларга ва шеваларига муносабатида икки хил - дифференциация ва интеграция жараёнларини кузатиш мумкин. Бугунги кунда адабий тил ва шевалар муносабатида муттасил интеграция жараёни кечаётир. Ўзбек халқининг ёппасига саводхонлиги, маиший ҳаётининг тубдан ўзгарганлиги, таълим тизимининг юқори даражадалиги, матбуот ва телевидениенинг ривожланганлиги, маданий соҳада амалга оширилаётган тадбирлар ўзбек адабий тили ва шеваларини бир-бирига яқинлаштирди. Халқ шеваларига адабий тил таъсирининг аста-секин сингиб бориши давом этаётир.

O'xshashlar

Узбек халки ва унинг номланиш тарихи

Узбек адабий тил тарихи ва унинг манбалари

Таржима назариясининг шаклланиш босқичлари ва унинг турлари

Узбек адабий тилининг урганилиш тарихи ва боскичлари

Узбек ва араб тилларида сифат