Узбекистонда архив иши назарияси ва амалиёти - Tilshunoslik - Referatlar

Узбекистонда архив иши назарияси ва амалиёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

185 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбекистонда архив иши назарияси ва амали ё ти Режа: 1. Узбекистон Республикаси давлат архив жамғармалари ҳужжатларини туркумлаш 2. Ҳужжатлар қимматини экспертиза қилиш ва давлат архивларига ҳужжат лар қабул қилиш ва ҳисобга олиш 3. Ўзбекистон Республикаси даж хужжатларига илмий маълумотнома аппаратини ташкил қилиш 4. Узбекистон Республикаси ДАЖ ҳуж жатларидан фойдаланишни ташки л этиш

www.arxiv.uz Архив иши назарияеи ва амалибти туғрисидаги предмет архившунослик фанининг таркибий қисми- дир. Бу предмет архив ҳужжатларини ташкил қилиш-ни, архив ташкилотлари ишининг илмий, амалий ма- салаларини ўз ичига олади. Унда давлат архивида сақ- лаш учун ҳужжатларни танлаб олиш, уларни сақлаш- ни ташкил қилиш тамойил ва услублари, сақлаш во- сигалари ва материалларини тула сақлаш, ҳужжатлар- нинг мазмуни тўғрисидаги маълумотлар тизими, улар- дан атрофлича фойдаланиш, архив ташкилотлари ишини ташкил қилиш урганилади ва илмий жиҳатдан ишлаб чиқилади. Бу ишларни ташкил қилишда тарихийлик, яъни масалаларга тарихий нуқтаи назардан ва кенг Снда- шиш тамойшшга асосланилади. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ АРХИВ ЖАМҒАРМАЛАРИ ҲУЖЖАТЛАРИНИ ТУРКУМЛАШ Узбекистон Республикаси Давлат архив жамгарма- си (ДАЖ) таркибига 1917 йилдан олдинги давр ҳуж- жатлари, шунишдск совет ташкилотлари, идоралари, корхоналари фаолиятида юзага келган ҳужжатлар, ўз- бек халқи маданияти, тарихи, санъати, адабиети ва езма Вдгорликлари, илмий техник ҳужжатлари, кино- фото-фоноҳужжатлар, плакатлар, варақалар, проколо- мация ва ҳоказолар киради. ДАЖ ҳужжатларини туркумлаш уч босқични ўз ичига олади: 1) Узбекистон Республикаси ДАЖ ҳуж-жатларининг умумий туркуми; 2) архив доирасидаги ҳужжатлар туркуми; 3) архив жамғармаси доирасидаги ҳужжатлар туркуми. Шундай қилиб, туркум объекти биринчи бочқичда Ўзбекистон Республикаси ДАЖ барча ҳужжатлари, иккинчи босқичда — маълум бир архивнинг ҳужжат- л а р и в а у ч и н ч и б о с қ и ч д а э с а а й р и м а р х и в ж а м ғ а р м а - с и н и н г ҳ у ж ж а т л а р и б у л а д и . А . У з б е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и Д А Ж ҳ у ж ж а т л а р и н и у м у м и й т у р к у м л а ш Д А Ж ҳ у ж ж а т л а р и н и т у р к у м л а ш д а в л а т а р х и в л а р и - г а т у ғ р и б ў л и ш

www.arxiv.uzм а қ с а д и д а и л м и й г ур у ҳ л а ш н и н а з а р д а тутади. ДА Ж ҳуж ж ат лар и қ уйид а ги асо с и й бел гил а р и б у йи- ч а т у р к у м л а ш т и р и л а д и в а на т и ж а д а д а в л а т а р х и в л а р и т и з и м и н и т а ш к и л қ и л а д и : 1) а й р и м т а р и х и й д а в р л а р г а т е г и ш л и ҳ у ж ж а т л а р ; ^ н 1) республика ва маҳаллий идораларг а тег ишли ҳуж- ж атл ар; 3) а й р и м в и л о я т , ш а ҳ а р в а т у м а н л а р г а т е г ш п л и ҳуж жа тлар; 4) д авла т ва жамоат фаолиятининг айр им соҳалар иг а тсгишли ҳуж жатл ар ( масал ан, адаб ие т ва с анъ ат, ҳар бий в а б о ш қ а с о ҳ а л а р ) ; 5 ) ҳ у ж ж а т л ар н и т а йй рл а ш у с лу б и в а т с х н и к а с и. А й р и м т а р и х и й д а в р л а р г а т е г а ш л и ҳ у ж ж а т л а р Б у т у р к у м б е л г и с и г а а с о с л а н и б Д А Ж ҳ у ж ж а т л а р и икки гуруҳг а — 19 17 йилг ача булг ан ҳуж жатлар ва с о в с т д а в р и ҳ у ж ж а т л а р и г а б у л и н г а н . Ш у қ о и д а г а а с о с а н к у п й и л л а р У з б е к и с т о н д а м а х - с у с У з С С Р М а р к а з и й д а в л а т т а р и х и й а рх и в и ( М Д Т А ) , М а р к а з и й д а в л а т О к т я б р ь и н қ и л о б и а р х и в и (МДОИА) мавжуд эди. МДТАда республикадаги Ок- тябрь инқилобидан олдинги барча архив ҳужжатлари сақланган. Вилоятлардаги инқилобдан олдинги барча архив ҳужжатлари ҳам шу архивда жамланган. МДОИАда совет даври архив жамғармалари йиғилган 1958 йили ҳар иккала архив УзР МДАга бирлашган ва махсус бўиим ҳисобида сақланган. Республика ва маҳаллий ташкилотларга тегишли '* ҳужжатлар Архив ҳужжатларини марказий ва маҳаллий аҳа-мияти буйича булиш, республика идораларига ва ма- ҳаллий идораларга тегишли ҳужжатларга булиш, те гишли давлат архивлари — республика, вилоят, ша- ҳар, туман архивларини ташкил қилишга асос бўла- ди. Республика идоралари ҳужжатлари марказий дав- лат архивларида, вилоят идоралари ҳужжатлари эса вилоят давлат архивларида сақланади.

www.arxiv.uz Вилоят ва туманларга тегишли ҳужжатлар Архив ҳужжатлари қайси ҳудҳдда — вилоят, ша- ҳар, туманда тузилган булса, уша жойда сақланиши керак. Шу қоидага асосан Туркистон генсрал- губср- наторлиги, Туркистон АССР рсспублика идоралари архиви Тошкентда пайдо булганлиги туфайли Тош- кентда сақланади ва бу архив жамгармаларида Ўзбе-кистон тарихидан ташқари барча Урта Осис респуб- ликалари ҳамда Қозогистон тарихига оид ҳужжатлар ҳам бор. Давлат ва жамоат фаолиятининг айрим соҳаларига тегишли ҳужжатлар Давлат ва жамият фаолиятининг айрим соҳаларига тегишли архивлар ҳам булади. Бироқ Узбекистон Рсс- публикасида ҳозир давлат ва жамоат фаолиятининг айрим соҳаларига тсгишли давлат архивлари йуқ. Бошқа давлатларда бундай архивлар мавжуд. Маса- лан, Россияда АдабиСт ва санъат марказий давлат ар-хиви, Қуролли кучлар МДА, Марказий давлат ҳарбий- тарихий архиви ва ҳоказо архивлар бор. Ҳужжатларни тайерлаш услуби ва техникаси ДАЖ ҳужжатлари таркибида илмий-техника ҳуж- жатлари, кино-фото- фоноҳужжатлар ва бошқа махсус ҳужжатлар бор. Шу сабабли ҳужжатларни тайерлаш услуби ва техникаси бўйича туркумлаш зарур булди. Шу мақсадда Узбекистон- Республикаси илмий-техни- ка ҳужжатлари Марказий давлат архиви ҳамда кино- фото-фоноҳужжатлар Марказий давлат архиви ташкил этилган. Б. Архивлар доирасида ҳужжатларни туркумлаш Архивлар доирасида ҳужжатлар архив жамғармала- ри бўйича туркумлаштирилади. Архив жамғармаси —бу маълум ташкилот, идора, корхона еки айрим шахс фаолияти натижасида вужудга келган архив ҳужжатла- ридир. Архив жамғармалари ҳажми жиҳатидан катта еки кичик бўлиши мумкин. Масалан, 1 — 15 та иш жилдидан иборат архив жамғармаси ҳам булиши мум- кин. Масалан, МДАда Сирдаре, Самарқанд, Фарғона вилоятлари айрим волостлари қозиларининг архив жамғармаларида 1—3 тадан йиғма жилд бор. Шунинг- дск, Туркистон

www.arxiv.uz генерал-губернатори девонхонаси жамғармасида 30 мингдан ортиқ йиғма жилд бор. Ле- кин архив жамғармаси ана шундай катта бўлишига қарамай, у битта жамғарма деб ҳисобланади. В. Архив жамғармаси доирасида ҳужжатларни туркумлаш Архив жамғармаси доирасида ҳужжатлар йиғма жи- лдлар бўйича туркумлаштирилади. Архив жамғармаси шу жамғармани ташкил қилган идора фаолият кўрсат- ган даврни, яъни ташкил қилинган кундан то тугатилган кунгача бўлган Ҳўжжатларни ўз ичига олади. Архив жамғармасига архив коллекцияси ҳам кира- ди ва жамғарма ўрнида ҳисобга олинади. Архив кол- лекцияси архив жамгармасига ўхшаб бир идора ҳуж- жатлари эмас. Коллекцияда бир неча идоралар ҳуж- жатлари бўлиши мўмкин. Коллекция — айрим ҳуж-жатлар йиғиндисидир. Масалан, ЎзР МДАда Вақфно-малар коллекцияси ва фронтдан келган хатлар кол- лекцияси сақланади. Жамғармаларни архив биносида жойлаштириш Архив биносида архив жамғармаларини жойлаш- тиришда уларнинг ўзаро боғлиқ жиҳатлари ҳисобга олинади. Масалан, УзР МДАда 1917 йиддан олдинги архив жамғармалари алоҳида сақланади. Совет даври архин жамғармалари ҳам маълум тартибда сақланади. Масалан, Олий давлат орган (идора)лари жамғарма- лари бир жойда, саноат, қишлоқ хўжалиги, мада- ният ва ҳоказо соҳалар бўйича ҳужжатлар алоҳида саҳланади. ҲУЖЖАТЛАР ҚИММАТИНИ ЭКСПЕРТИЗА ҚИЛИШ ВА ДАВЛАТ АРХИВЛАРИГА ҲУЖЖАТ ЛАР ҚАБУЛ ҚИЛИШ ВА ҲИСОБГА ОЛИШ Ҳужжатлар қимматини экспертиза қилишнинг умумий қоидалари Ҳужжатларни экспертиза қилишдан мақсад улар- ни сақлаш муддатини аниқлаш ва давлат архивида сақлаш учун танлаб олишдир. Давлат архивларида сақлаш учун илмий, амалий аҳамиятга эга булган ва келажакда тарихчилар томонидан тарихий асарлар езиш учун фойдаланиладиган ҳужжатлар танлаб оли- нади. Хужалик идораларининг амалий, кундалик иши учун вақтинча, масалан, 1—15 йил керак була-

www.arxiv.uz диган ҳужжатлар муддати битганидан кейин йуқ қи- линади. Ҳужжатлар экспертизаси утказилишининг, яъни ҳужжатларни илм ва фан учун керак еки керак эмас ҳужжатларга ажратишнинг қоидалари бор. Улар қуйидагилардир: 1. Экспсртиза ўтказишда ҳужжатлар мазмунининг аҳамияти ҳисобга олинади. 2. Архив жамгармасини ташкил қилган идораиинг аҳамияти ҳам экспертиза ўтказишда муҳимдир. Маса лан, Маданият ишлари вазирлиги еки почта булими ва уларнинг фаолияти натижасида вужудга келадиган ҳужжатлар аҳамияти, уз-узидан маълумки, ҳар хил эмас. 3. Ҳужжатларнинг пайдо булган вақти, жойи ва воқеанинг аҳамияти. Масалан, Бухоро, Хева, Қуқон хонликлари тарихига оид хужалик ҳужжатлари ва уларнинг вужудга келган вақти, урта асрларга овд лиги ҳисобга олиниб, архивда сақлашга қолдирила ди. Кейинги даврда вужудга келган худди шундай ҳужжатлар иккинчи даражали сифатида йуқ қилина- ди. 4. Ҳужжатнинг қайси муаллифга тегишли эканли ги. Буюк шахсларга тегишли ҳужжатлар, масалан, Амир Темур, Улуғбек, Навоий еки совет даври езувчи ларидан Фитрат, А. Қодирий ва бошқаларга тегишли ҳар қандай ҳужжатларнинг иккинчи даражалилари ҳам архивда сақлаш учун ажратилади. Маълумотнинг такрорланиши. Қарор, буйруқ, ҳисобот, курсатма ва бошқа ҳужжатлар бир неча идо- раларда такрорланади. Бундай ҳодда шу ҳужжатни тайёрлаган идора ҳужжати қолдирилиб, бошқа идора- лардаги худди шундай ҳужжатлар такрорланганлиги учун йуқ қилиниши мумкин. Қарор, буйруқ ва бошқа ҳужжат бир архив жамғармасида — асл нусха ва бир неча кучирма ҳолида такрорланса, асл нусха танлаб олинади, қолганлари йуқ қилинади. 6. Архив жамғармаси ҳужжатларининг қандай даражада сақланганлиги. Жамғармада ҳамма керакли ҳужжатлар тула сақланмаган

www.arxiv.uz булса, йуқ қилиниши керак булган иккинчи даражали ҳужжатлар ҳам ар хивда сақлаш учун қолдирилади. Масалан, идора нинг йиллик режаси, ҳисоботи йуқ булса, чораклик Ски ойлик режа, ҳисоботлари уларнинг урнига қол дирилади. 7. Ҳужжатларнинг аҳволи ҳам ҳисобга олинади. Ёмон сақлаш еки табиий офат натижасида ҳужжат ларнинг уқиб булмайдиган даражага келиб қолганли ги, қоғознинг чириб, сиеҳларнинг учиб кетганлиги ва бошқа ҳолларда иккинчи даражали ҳужжатларни йуқ қилмай сақлаб қолиш талаб қилинади. 8. Ҳужжатларнинг езилган матсриали, тили ва ба диий хусусиятлари. Ҳужжатнинг мазмуни иккинчи даражали, сақлашга арзимас булса ҳам, лекин қимматли расмлар чизилган булса, еки қоғозга эмас, тсрига Сзилган қадимги ҳужжат булса, архивда сақлаш учун қолдириш керак булади. Идоралар архивларида экспертиза утказилиши Идора булимлари, иш юритувчилар ҳужжатларни 2—3 йил утгандан кейин идора архивига топширади-лар. Бу архивда доимий ва вақтинча сақланадиган ҳужжатлар жамланади. Давлат архивига доимий сақла- надиган қимматли ҳужжатларни топшириш учун ҳуж-жаглар экспертизаси утказилади. Бу ишга ижодий бн- дашиш талаб қилинади. Юқорида таъкиддаб утилга-нидск, архив жамғармалари таркибидан келиб чиқиб, айрим ҳолларда вақтинча сақланадиган иккинчи дара- жали ҳужжатларни ҳам доимий сақлаш учун қолди- ришга туғри келади. Экспертиза ҳужжатларини сақ- лаш муддати курсатилган руйхат (перечень) асосида белгиланади. Ҳужжатларни сақлаш мудцатлари курсатилган руйхатлар Ҳужжатларни сақлаш муддатини аниқлаш жуд£ мураккаб иш. Шунинг учун республика ташкилотла ри, одатда вазирликлар, юқори малакали мутахассио лар ҳужжатларни сақлаш муддатларини белгилаб қуя- дилар. Бу маълумотнома ҳужжатларни сақлаш мудда- ти курсатилган руйхат деб

www.arxiv.uz аталади. Бу руйхатлар ки-тоб шаклида купайтирилиб, барча тсгишли идоралар-га, архивларга тарқатилади. Улар давлат идоралари- нинг айрим соҳалари, халқ хужалиги корхоналари- нинг тармоқлари буйича ҳам булади. Масалан, ҳар бир вазирлик уз соҳасидаги ҳужжатларни сақлаш муд- датини белгиловчи руйхат ишлаб чиқиши керак. Бундай ҳужжатлар руйхатлари идора архивларида давлат архивлари томонидан экспертиза утказилиши- ни осонлаштиради. Шу руйхатларга қараб ҳужжатлар экспертизаси утказилади, яъни улар доимий ва вақ- тинча сақланадиган ҳужжатларга ажратилади. Доимий сақланадиган ҳужжатлар идора архивларидан, яъни жорий архивдан давлат архивига топширилади. Ҳужжатлар қимматдорлиги экспсртизаси утказиш ни ташкил қилиш ва экспертиза-текширув ҳайъатлари Ҳужжатлар экспертизасини утказиш учун идора- ларда '-жспсртиза комиссияси тузилади. Бу комиссия идоранинг архивга алоқадор ходимларидан идора бошлиғининг буйруғига асосан ташкил қилинади. Улар ҳужжатлар экспертизасини, яъни ҳужжатларни сақлаш муддатини руйхат ердамида ва экспертиза қоидаларига асосан аниқлашади. Доимий сақланади- ган ҳужжатлар учун алоҳида руйхат тузилади. Сақлаш муддати тугаган, иккинчи даражали ҳужжатлар йуқ қилишга ажратилади. Йуқ қилиниши керак булган бу ҳужжатлар учун махсус далолатнома тузилади. Бу ҳуж- жатларни йуқ қилиш далолатномалари Давлат архив- лари ҳузурида мавжуд булган эксперт-текширув ҳайъа- тига тасдиқлаш учун топширилади. Бу текширув ко- миссияси юқори малакали архивчилардан тузилган булади. Улар идора экспертиза комиссияси тузган да- лолатномани синчиклаб урганиб, таҳлил қилиб чиқа ди. Хатоларга йул қўйилган бўлса, тасдиқламай, улар- ни бартараф этишни талаб қилади. Масалан, архив жамғармаси тула сақланмаган булса, иккинчи даража- ли ҳужжатларни ҳам доимий сақланадитан ҳужжатлар руйхатига утказишни талаб қилади. Давлат архиви- нинг экспертиза-текширув ҳайъатлари экспертиза қоидалари нуқтаи назаридан келиб чиқиб идора экс-перт комиссияси

www.arxiv.uz далолатномасини тасдиқлайди. Шундай қилиб, идоралар уз ҳужжатларини йуқ қи- лиш ҳуқуқига эга эмас. Бундай ҳуқуқ фақат Давлат архивларига берилган. Архивларни ҳужжатлар билан тўлдириш Республикамиздаги архивлар иккига — идоралар архивлари (жорий архив)га ва давлат архивларига бу- линади. Данлат архивлари ҳам уз навбатида иккига — республика архивларига (ҳозир 3 та республика архи- ви мавжуд, булар — УзР МДА, МИТХ МДА) ва ма- ҳаллий архивларга (вшюят, шаҳар, туман) булинади. Давлат архивларини тўлдириш манбалари — бу асосан идора ва корхона архии (жорий архив)лари- дир. Айрим ҳолларда кутубхона ва музсйлардан дав- лат архииларига қулезмалар топширилади. »■ Давлат архивларини ҳужжатлар билан тулдириш, яъни идоралар архивларини қабул қилиш ишлари рс- жа асосида доимий олиб борилади. Давлат архивлари ҳужжатларни қабул қилинадиган идоралар, корхона- ларнинг руйхатларини тузадилар. Аҳамияти йўқ хўжа- лик идоралари архивлари Давлат архииларига қабул қилинмайди. Ҳужжатлари қабул қилинадиган идора-ларда иш юритиш, ҳужжатларни туғри тузиш, рас- мийлаштириш, сақлаш ишлари, идора архивининг фаолияти тсгишли давлат архиви томонидан текши- риб турилади. Идора архивидан Давлат архивига ҳуж- ! жатлар уз вақтида топширилиши ташкил этилади. Шундай қилиб, Давлат архивлари идоралар архив ҳужжатлари билан тулдириб борилади. Ҳужжатларни ҳисоб қилиш Давлат архивларида сақланадиган ҳужжатлар ҳи- соб қилинади. Ўзбекистон Республикаси давлат архив жамгармаси таркибига кирган ҳужжатлар бир қанча мажмуалардан ташкил топади. Бу ҳужжатлар мажмуа- лари қуйидагилар: йигма жилд, архив жамғармаси, давлат архиви, вилоят ҳудудидаги давлат архивлари ва Узбекистон Республикаси давлат архив жамғармаси. Мана шу мажмуалар бўйича ҳужжатларни ҳисоб қи- лиш уларни ташкил этиш ва сақлашни мустаҳкам- лайди.

www.arxiv.uz Ҳужжатларни ҳисоб қилиш шунингдек улар- нинг йўқолмай сақланишини таъминлайди ва архив материалларини ққдириб топишга Срдам беради. «Давлат архив ишининг асосий қоидалари»да (М., 1962 йил) белгиланганидек, ҳисоб жамғармалар ва жамғарма ичидаги руйхат буйича олиб борилади. Дав-лат архивларида ҳисоб ҳужжатлари тузилади: 1) кирим дафтари; 2) жамгармалар руйхати; 3) жамғарма варақалари; 4) руйхатлар; 5) йиғма жилдларнинг ички руйхати; 6) йиғма жилдларнинг якуиловчи езуви; 7) ҳужжатлар микрофотонусхаларининг кирим дафтари; 8) архив пастторти; 9) жамгарма йиғма жилди. Ҳужжатларнинг кирим дафтарига архивга қабул қилиш учун тушган архив жамғармалари хронологик тартибда езиб борилади. Тартиб рақамидан ташқари кирим дафтарида архив жамғармаси қачон, кимдан, қанақа ҳужжат асосида матсриаллар топширилганли- ги, жамгарманцнг номи, йиллари, ҳажми ва аҳволи, жамғармага қандай тартиб рақами берилганлиги кур- сатилади. Жамғармалар руйхатида давлат архивида сақла- наетган архив жамғармалари уларнинг тартиб рақами буйича езилади. Янги архив жамғармаси давлат архи- вига қабул учун топширилганда жамгармалар руйхати- га езилиб, унга навбатдаги тартиб рақами берилади. Жамғарма варақаси архив жамгармаси давлат архи- вига қабул қилиш учун топширилиб, жамғармалар руйхати дафтарига езилгандан кейин тузилади. Бу му-ҳим ҳисоб ҳужжатли ҳисобланади ва жамғарманинг таркиби ҳақида қисқача маълумот беради. Ундаги уз- гаришларни еритиб боради. Йигма жилдлар руйхати (опись) — муҳим архив» маълумотномаси булиб,

www.arxiv.uz архив жамгармасидаги йиғм» жилдлар сарлавҳаси, унинг таркиби ва мазмуни ҳақи-; да ва бошқа маълумотлар беради. Жамғарма йиғма жилдида архив жамғармаси тари- хига ва аҳволига оид ҳужжатлар сақланади. Архив паспорти ҳар йили 1 январда тузилиб Архив бошқармасига (булимига) топширилади. Бунда архив- да сақланаетган жамғармалар ва йиғма жиддлар сони ҳақида маълумот берилади. Идоралар, корхоналар архивларида ҳам жамғарма-лар ва йиғма жилдлар ҳисоби олиб борилади. Асосий ҳисоб ҳужжатлари бу — йиғма жилдлар рўйхати, жам- ғармалар рўйхати, жамгармалар варақалари, архив паспортидир. Ҳар бир жамғарма учун жамғарма йиғ- ма жилди очилади. Республика Архив бош бошқармаси ва вилоят ар- хив бўлимлари «жамғармалар каталоги»ни тузадилар. Бу каталоглар республикадаги ва вилоятлардаги барча архив жамгармаларини ҳисобга олади. Шундай қилиб, ҳисоб ҳужжатлари ҳар бир давлат архивидаги, ҳар бир вилоятдаги ва умуман бутун рео публикадаги архив ҳужжатлари сони, таркиби, мазму- ни тўғрисида аниқ маълумотлар беради ва ҳужжатлар- дан фойдаланишда муҳим роль ўйнайди. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАЖ ХУЖЖАТЛАРИГА ИЛМИЙ МАЪЛУМОТНОМА АППАРАТИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШ Узбекистон Ресяубликаси ДАЖ ҳўжжатлари илмий маълумотнома аппарати тизими Архив ҳужжатларига илмий маълумотнома аппара-тини гузиш иши давлат архивларининг илмий-ахборот фаолиятининг муҳим таркибий қисмидир. Ҳужжат- ларни давлат архивларидан тезда топиш утун у ўрга- нилиб, таҳлил қилиниб, ҳужжатларнинг таркиби, маз- муии, манзили гўғрисидаги маълумотлар қисқа, умум-лашган шаклга келтирилади. Ҳўжжатлар тўғрисидаги бўндай ахборотлар карточкаларга езилиб, маълумотно- маларга киритилади.

www.arxiv.uz ДАЖ таркибидаги ҳужжатларни ҳисобга олиш, қи- дириб топишни осонлаштириш, ундан унумли фойда- ланишни ташкил этиш мақсадида юқорида айтилган йўл билан уларда илмий маълумотнома аппарати ти- зими ташкил қилинади. ДАЖ илмий маълумотнома аппарати тизими узаро узвий боғланган ҳисоб ҳуж- жатлари, архив маълумотномалари, механизациялаш- ган ва автоматлашган ахборот-қидирув тизимидан иборатдир. Булар бир хил усул ва қоидалар асосида тайерланиб, йиғма жилд, архив жамғармаси, давлат архиви, ДАЖ доирасида ҳужжатларни эҳтиет қилиб сақлаш ва самарали қидиришни таъминлаш учун ту- зилади. Илмий маълумотнома аппарати барча даражадаги ҳужжатлар мажмуаларига қараб тузилади. Бу маълумот- номалар қуйидагилардир: 1) республика жамғармалар каталоги — УзР ДАЖга тегишли маълумотнома; 2) архивларда: курсаткич (путеводитель)лар, архив жамғармалари ҳақида қисқача маълумотнома, кирим дафтари, жамғармалар руйхати, жамғармалар варақала ри, тизимли каталоглар, предмет, исм каталоглари; 3) жамғармага тегишли маълумотномалар, ҳисоб ҳужжатлари, жамғарманинг шарҳи, тизимли каталог лар, мавзулар буйича каталоглар, исмлар каталоглари, жамғарма варақаси, руйхат; 4) айрим йиғма жиддга тегишли маълумотномалар: ҳамма турдаги каталоглар, йиғма жилднинг ички ҳужжатлар руйхати ва бошқалар. Барча ҳисоб ҳужжатлари маълумотномалар каби жамғарма доирасидаги ҳужжатлар ҳақида зарур ах- борот беради. Масалан, жамғарма варақаси жамғар- м а тартиб рақам и, ном и, йиғм а ж илдлар сони, йиллари, жамғарма таркиби туғрисида қисқача ах-борот беради. Ҳужжатларни ҳисоб қилувчи асосий маълумотнома бу йиғма жилдлар руйхатидир. Бошқа архив маълу- мотларидан фарқли улароқ, руйхат жамғарма ичида йиғма жилдларни ҳисоблаш, ҳар бир йиғма жилднинг варақлар сонини белгилаш билан бирга у бир вақтда йиғма жилднинг таркиби ва мазмуни туғрисидаги ах- борот-маълумотнома ҳамдир.

www.arxiv.uz ДАЖ ҳужжатларига тузилган илмий маълумотнома аппарати тизими узаро боғлиқлиги, бирлиги билан аж- ралиб туради. Республиканинг барча архив ҳужжатла- ри туғрисидаги энг умумий маълумотнома республика жамғармалари каталогидир. Вилоят миқесидаги архив ҳужжатлари туғрисидаги умумий маълумотнома архив булимининг жамғармалар каталогидир. Бу маълумот номалар ердамида тарихчй тадқиқотчи қайси архивда у еки бу мавзуга оид ҳандай ҳужжатлар борлигини аниқ- лаб олади. Шундан кейин керакли давлат архивларига бориб, ўша архивнинг курсаткичи еки архив жамгарма- ларининг қисқача маълумотномаси, жамғармалар рўйха- ти ва варақаси урганилади. Бу маълумотномалардан тад- қиқотчи учун керакли ҳужжатлар архивнинг қайси жам- ғармаларида эканлиги аниқланади. Архив жамғармаларининг йигма жилдлари руйхат-лари билан танишиб чиқиш керакли ҳужжатлар қайси йиғма жилдларда эканлигани аниқлаш имконини бе- ради. Керакли жилдлар архивдан олиниб, улардан тадқиқотчига зарур ҳужжатлар топилади ва кўчириб олинади. Бир мавзуга оид барча жамгармалардаги ҳужжатларни давлат архивининг тизимли, мавзулар бўйича тузилган каталоглари ердамида аниқлаб, ке- ракли ҳужжатларни танлаш ва уларни архивдан олиб урганиш, тадқиқ қилиш имкони тугилади. Шундай қилиб, илмий маълумотнома аппарати ти- зими таркибига кирувчи маълумотномалар ҳар бири- нинг уз вазифаси, мақсади бор ва ҳар бири узига хосдир. Шу билан бирга улар узаро боғлиқ ва бир-бирларини тулдириб Узбекистон Республикаси ДАЖ ҳужжатлари туғрисида зарур ахборот беради. Архив рўйхати Архив руйхати (опись) бу ҳисоб ҳужжати ва айни вақтда ҳужжатларнинг мазмуни бўйича маълумотно- мадир. Бунда архив жамғармаси йиғма жилдлари сар- лавҳасининг тартиби, руйхати, уларнинг таркиби ва мазмуни туғрисида маълумотлар берилади. Руйхатлар

www.arxiv.uz ташкилотлар булимларида ва архивида тузилади. Дав- лат архивларида руйхатлар такомиллаштирилади. Руйхатлар тузишни ташкил қилиш усули Руйхат икки қисмдан — йиғма жилдлар руйхати дан на руйхатга тузилган ердамчи маълумотномадан иборатдир. Руйхатнинг асосий қисми йигма жилдлар руйхати қуйидаги ахборот элемснтларини ўз ичига олади: тартиб рақами, идора булимидаги йиғма жилд нинг рақами, йиғма жилднинг сарлавҳаси, йигма жилднинг бошланган ва тугатилган санаси, варақлар сони ва изоҳ. Рўйхатнинг қурилиши (структураси) жамғармани ташкил қилган идоранинг тузилиши билан бир хил бўлади. Рўйхатда жилдлар йиллар бўйича, йил ичида идора тузилиши — бўлимлар бўйича жойлаштирилади ва ёзилади. Доимий сақланадиган жилдларга алоҳида рўйхат тузилади. Мабодо жилдлар кўп бўлса, рўйхатдаги йиғ- ма жилдлар рақамлари турт хонали сонга етгандан кейин янги рўйхат тузилади. Ҳар бир рўйхат бир рақа- мидан бошланади. Қуйидаги ҳужжатларга алоҳида рўйхат тузилади: 1. Идоранинг шахсий таркибига, ходимларига оид материаллар. 2. Вақтинча сақланадиган ҳужжатлар. 3. Жамғарма материалларига тузилган карточка лар, курсаткичлар каби маълумотномалар. Идораларда доимий сақланадиган ҳужжатларга рўйхатлар икки хил тузилиши мумкин: 1. Идоранинг ҳар бир булими бир йилга оид ҳуж жатларга алоҳида руйхат тузади. Ҳамма булимлардан олинган бундай рўйхатлар концелярияда жамланади ва бир йилга оид ҳужжатлари бўлган ҳамма бўлимлар нинг умумий руйхати тузилади. Шу тартибда умумий рўйхатга материаллар йилма-йил қилиб умумий рўйхат тузилади. 2. Идоранинг бўлими барча йилларга оид ҳужжат ларга алоҳида рўйхат

www.arxiv.uz тузади. Кейин юқоридаги тар тибда йилма-йил қилиб умумий рўйхат тузилади. Идораларда йиғма жилдлар рўйхати 4 нусхада тайер- ланади. Бу рўйхат давлат архивининг экспертиза-текши- рув ҳайъатида тасдиқлангандан кейин ташкилотнинг архив жамғармаси давлат архивига қабул қилинади ва унга қўшиб 2 нусха рўйхат ҳам топширилади. Бири ҳисоб ҳужжати сифатида эҳтиет қилиб ҳисоб бўлимида сақланади, иккинчи нусхасидан давлат архивининг ўқув залида (қироатхонасида) фойдаланилади. Рў йх ат т уз иш ус ул и Йиғма жилдни баен қилиш. Руйхатнинг асосий қисми, юқорида кўрсатилганидек, йиғма жилднинг сарлавҳасидир. Рўйхат тузишдан олдин ҳар бир жилд бабн қилинади. Шу жараенда сарлавҳа тузишга алоҳи- да эътибор берилади. Жилдни баен қилиш идорада и ш ю р и т и ш ж а р а ё н и д а а м а л г а о ш и р и л а д и. Ж и л д н и ба ен қили шд а м уқ ов аг а қ уй ид аг и м аъ лу м отл ар ез ил а- ди: . И д о р а н ин г н о м и . 1. Ид о р а б ў л им ининг н ом и. 2. Йиғм а жилднинг номенклатура буйича индек си. 3. Сарлавҳа. 5. Сана (йиғма жилднинг бошланган, тугаган сана лари). 6. В а р а қа л а р с о ни. 7. Сақлаш муддати. 8_. Архив шифри. Й иғ м а ж и лд м уқ о вас иг а ид о ра н инг н ом ини ез иш билан жилд қайси ж амғ арм ага тег ишли эканлиг и бел-г иланади. Ж идднинг идорадаги ном енклатура бўйича и нд ексин инг рў йх ат да кў рс атилиш и ж илд ла рни т ар - т и б г а с о л и ш н и ос о н л а ш т ир а д и в а и д о р а а р х и в и н ин г қ ай да ра жа да са қл анга нл иг ини кўрс ат ад и. Ж и д д н и б а б н э т и ш н и н г а с о с и й қ и с м и с а р л а в ҳ а - дир. Сарлавҳада жилддаг и ҳуж жатларнинг м азмуни қисқач а о чиб б срилад и. Сарлавҳа қуйидаги қисмлардан иборат: ж 1 ) ҳу ж ж а т нин г т ур и е ки х ил и;

www.arxiv.uz2) муаллиф и; 3 ) ко р р с с по нд е нт ( ха т е з ил г а н ид о р а ) ; 01 4 ) ма вз у; ,н 5) манзил; 6) йиллар в а бошқа маъ лу мо тла р. Сарланҳа ичида энг муҳими мавзу, ҳужжатларда С р и т и л ғ а н м а с а л а л а р д и р . Ш у н и н г ^ у н ҳ а м б у қ и с м а ниқ н а т у шу на р л и қ ил иб е з ил иши к с ра к . К у и ҳ у ж ж а т л а рд а н та шк ил т о пг а н ж и лд ни б а е н этишда сарлавҳада иш жилди м азмуни ва ундаги ҳуж-ж атларнинг таркиби умумлаштирилган ҳолда иф ода- л а н а д и . Б у н д а й ҳ о л л а р д а « М а т с р и а л л а р » , « Й ш » , «Ёзишма» каби турдош номлар қулланилади. «М атс- риаллар» сузи жилд хилма-хил ҳуж жатлар турларидан ва бир ски бир нсча м асалага оид булса ва улар урта- сида ўзаро боғлиқлик бўлмаса ишлатилади. «Иш» сўзи ^ с а т у п л а н г а н ҳ у ж ж а т л а р х и л м а - х и л б ў л г а н и ҳ о л д а ул а р б и р м а с а ла г а т е г и ш л и б ўл г а нд а қ ўл л а ни л а д и . Масалан «ТошДУда шанбалйк ўтказиш тўғрисидаги иш». Одатда «иш» суд органлари жамгармаларида кўп булади. «Ёзишма» тушунчаси жидд ҳужжатлари суроқ ва жавоблардан иборат булганда ишлатилади. Масалан, «ТошДУнинг УзР Олий ва урта махсус таълим вазир- лиги билан талабаларнинг ишлаб чиқариш практика- си туғрисида езишмаси». Кўп ҳолларда йиғм а ж илдлар ҳуж ж атларнинг бир туридан иборат булади. Масалан, буйруқлар, қарорлар, режалар, ҳисоботлар, йуриқномалар ва ҳоказо. Йиғма жилд буйруқлар, мажлислар байнларидан иборат булса, уларнинг тартиб рақамлари, санаси, асл нусха еки кучирма эканлиги кўрсатилади. Масалан, «ТошДУ илмий кенгашининг йигилишлари баенлари. № 1—28. 1956 йил май-декабрь. Асл нусха». Буйруқ, қарор ва протоколларда куп масалалар еритилиши са- бабли сарлавҳада мавзу кўрсатилмайди. Жилднинг ҳужжатлари орасида машҳур шахсларга тегишли еки муҳим

www.arxiv.uz тарихий воқеага оид ҳужжатлар, фотосуратлар, харита, брошюра, варақа ва бошқа шунга ухшаш нарсалар учраши мумкин. Бу ҳужжатларга мух-тасар баен (аннотация) тузилади. Мухтасар баенда ҳуж- жатнинг қисқача мазмуни ёзилади. У йиғма жилди- нинг муқовасига сарлавҳадан кейин езилади. Шундан кейин муқовага йигаа жилднинг санаси, варақлар сони, сақлаш муддати (доимий еки 5 йил, 10 йил ва ҳоказо) ва архив шифри (яъни архив номи, жамгарма рақами, руйхат рақами) езилади. Йиғма жилдлар руйхатини тузиш Жилд баен қилинганидан ва муқовасига езилган- дан кейин йиғма жилдларнинг руйхати тузилади. Руйхат тузилаетганда унинг учун керак булган барча маълумотлар йиғма жилд муқовасидан олинади. Баен қилинган жилдлар йиллар буйича ва йил ичи- да идора тузилиши — булимлари буйича гуруҳлашти- рилади ва шу тартибда рўйхатга езилади. Руйхатнинг охирида якунловчи езув булади. Бунда рўйхатга нечта йиғма жилд киритилганлиги курсати- лади. Шунингдек ҳарф (литер) билан езилган жилд лар (2а, 5в, 5а, 56 ва ҳоказо) ва тушириб қолдирилган рақамлар қайд қилинади. Рўйхатга одатда брдамчи маълумотнома аппарати тузилади. Бу рўйхатнинг бош саҳифаси кириш, курсат- кичлар, қисқартирилган сузлар руйхати ва бошқалар-дан иборат. Бош саҳифада давлат архивининг номи, жамғарма номи, жамғарма рақами, рўйхат рақами, рўйхат номи, рўйхатга киритилган материалларнинг санаси, рўйхат варақлари сони бзилади. Бош саҳифа рўйхатга киритилган ҳужжатлар маж-муи тўғрисида умумлашган ахборот беради. Шундай қилиб архив руйхати жамғарма йиғма жилдлари, ҳужжатлари тўгрисида муҳим маълумот- лар берадиган ҳисоб ҳужжати ва архив маълумот номасидир. Ҳужжат ҳақидаги ахборотларни туркумлаш ва каталоглар тўғрисида тушунча Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотларни туркумлаш (классификациялаш) бу

www.arxiv.uz ҳужжатлар мазмуни, объект- лари, предмстлари орасидаги мантиқий боғлиқликни аниқлаш, ҳужжатлардаги ахборотларни тартибга со-лиш ва тезда топиш усулидир. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотларни туркумлаш классификациялаш каталоглар тузишга, маълумотлар- нинг механизациялашган ва автоматлашган қидирув усулини ташкил қилишга қаратилган. Каталог — бу архив маълумотномаларининг бир тури. Унда ҳужжатлар ҳақидаги (карточкаларга езил- ган) ахборотлар мавзулар, тармоқлар буйича гуруҳ- лаштирилган бўлади. Каталоглар бир жамғармага, ар- хивнинг барча жамғармаларига, бир неча архивларга ҳатто респўблика архив жамғармасига тузилган були-ши ҳам мумкин. Каталог жамғармалараро, архивлара- ро маълумотнома ҳисобланади. У архив маълумотно- малари орасида муҳим урин тутади. Каталоглар бир архивнинг бир неча жамғармала- ри, шунингдек бир неча архивларда сақланаетган ҳуж-жатлар таркиби ва мазмуни ҳақида тула маълумотлар олиш имконини беради. Архивларда каталоглар архив илмий маълумотнома аппаратииинг таркибий қисми ҳисобланади. Архив ҳужжатларини каталоглаштириш Ҳар бир давлат архивида ҳужжатларни каталоглаш-тириш ишлари амалга оширилади. Архив ҳужжатлари- ни каталоглаштириш дейилганда каталоглар тузиш жараёнида бажариладиган барча ишлар, яъни каталог- ларни тузиш тарх (схема)ларини ишлаб чиқиш, ҳуж-жатларни топиш, танлаб олиш, баен қилиш, шунинг- дек каталоглар турларини, уларни тузиш усулларини аниқлаш ишлари назарда тутилади. Каталоглар узига хос тузилишга эга. Тармоқ, муам- мо, мавзу, масала, фамилиялар, саналар буйича бир- лаштирилган ҳужжатлар ҳақидаги маълумотлар ката-логдаги булимлар, булинмалар, мавзулар ва бошқа бу- лакларни ташкил қилади. Каталоглар тузилишини ҳужжатлар ҳақидаги ахбо- ротлар туркуми тархлари белгилайди. Ҳужжатлар ҳа- қидаги ахборотларни туркумлаш тархи

www.arxiv.uz езма еки гра- фикали ҳужжатдир. Бу тарх маълум мантиқ билан жойлаштирилган ва ҳужжатлардан олинган ахборот-ларни шу булаклар бўйича жойлаштиришга мулжал- ланган каталогнинг туркум булаклари руйхатидир. Мана шу тарх орқали ҳужжатларни урганиш, карточ- каларга баен қилиш ва карточкаларни каталогда гу- руҳлаш, жойлаштириш амалга оширилади. Каталог- нинг туркум тархи ҳужжатларни топиш, баён қилиш ишларидан олдин тузилади. Тарх булаклари маълумот- нома тузувчилар, мутахассислар иштирокида аниқла- нади ва белгиланади. Туркум тархи қанча тула, му- каммал, чуқур ишланган булса, ҳужжатлар мазмунини шунча аниқ очиб бериш имкони тугилади. Ҳужжатлар ҳақидаги ахборотлар каталогда карточ- каларга езилиб, жойлаштирилади. Карточкаларда баен қилинган ахборотлар айрим ҳужжат, битта йиғма жилд еки бир-бирига ухшаш бир гуруҳ жилдларга те- гишли маълумотларни уз ичига олади. Шу билан ката- лог карточкаларидаги маълумотлар йигма жилдлар руйхатидаги маълумотлардан фарқ қилади. Маълум- ки, рўйхатда битта йиғма жилдга тегишли маълумот берилади. Каталог йиғма жилднинг ичидаги айрим ҳужжатлар тўғрисида ҳам маълумот беради. Каталог- нинг рўйхатдан устун томони ҳам шундадир. Каталогнинг асосий булаги рубрика — сарлавҳа қисмидир. Бу қисмда аниқ масаланинг номи, шахс- шундаки, битта умумий тушунчага бўйсунган, боғлан- Ьш бир гуруҳ предметлар бир деб қабул қилинган. Умумий тушунчалар айрим тушунчаларга булинган. ,Бу тизимга биноан архивдаги барча маълумотлар 10 классга (1 дан 9 гача, 0 — умумий) булинган. Улар ўз навбатида юздан, мингдан бир қисм ва бошқа майда булакларга булинади. «Универсал унлик туркуми (классификацияси)»нинг асосий булимлари қуйидагилар: О. Умумий булим. 1. Фалсафа. 2. Дин. .

www.arxiv.uz 3. Ижтимоий фанлар. 4. Филология. Тилшунослик. 5. Математика. Табиий фанлар. 6. Амалий бшвдмлар. ТиббиСт. Техника. 7. Санъат. Фотография. Томошалар. 8. Адабиег. Ацабийшунослик. 9. Улкашунослик. География. Биографиялар. Тарих. «Универсал ўнлик туркуми (классификацияси)» ку- тубхона китоблари учун ишлатилган бўлса-да, ундан иш юритиш ва архив материалларини туркумлаш учун ҳам фойдаланса бўлади. Мавзубўйичн каталоглнр. Давлат архивларида систс- матик каталоглар 60- йиллардан кенг тарқала бошлаган. Унга қадар архивларда асосан мавзу буйича каталоглар тузилган. Ҳозир ҳам маҳаллий давлат архивларида — шаҳар, вилоят архивларида систематик каталоглар ту- зиш имкони бўлмаганлиги сабабли мавзу бўйича ката- логлар асосий маълумотномалардан бири ҳисобланади. Бундай каталогларда мавзу яна кичик мавзучаларга булинади. Улар ўз навбатида яна майда булакларга бўлинади. Масалан, Туркистон генерал-губернаторли- гида миллий озодлик ҳаракати мавзуси бўйича каталог- да қуйидаги мавзулар булиши мумкин: 1876 йилги Пўлатхон қузғолони, 1898 йилги Андижон қузғолони, 1916 йилги халқ қўзғолони ва ҳоказо. Буларнинг ҳар бири яна майда булакларга булиниши мумкин. Хронолог каталог. Бундай каталог туркуми тархи даврлар, асрлар, йиллар каби булакларга булинади. Масалан, МДАда сақланаетган вақфномалар учун хро- нологик каталог тузилса, у асрлар бўйича булиши мумкин: XIII аср,Х1У аср, XV аср, XVI аср, XVII аср, XVIII аср, XIX аср. Ҳар бир аср каталогнинг булими ҳисобланади. Бўлимлар бўлинмаларга — эллик, уттиз, йигирма, ўн йилликларга булинади. Масалан, XVIII аср: 1701- 1710, 1711-1720, 1721-1730, 1731-1740 ва ҳоказо. Алфавит буйича тузиладиган каталоглар

www.arxiv.uz Исмлар каталоги. Исмлар каталогида бўлимлар фа- милиялардан иборатдир. Бўлимлар ичқда булинмалар у еки бу шахс фаолиятининг у еки бу қирраларини еритади. Масалан, Файзулла Хужаев: Давлат фаолия- ти; партиявий фаолияти; илмий фаолияти; китоблар; брошюралар; мақолалар; маърузалар; хатлар; у ҳақи-даги мақолалар. Булимларда фамилиялар алфавит буйича жойлаш-тирилади. Булинмалар ва булинманинг булакчалари алфавитлар буйича эмас, систематик мантиқий ра- вишда бирин-кетин 'жойлаштирилади. Географик каталогнинг туркум тархи алфавит тар- тибида жойлашган географик ва топографик номлар-дан: вилоятлар, шаҳарлар, туманлар, қишлоқлар, да-релар, куллар, сув омборлари ва бошқалардан иборат. Вилоятлар, шаҳарлар номлари булимлар ҳисобланади ва алфавит буйича жойлаштирилади. Масалан, Тош- кент шаҳри қуйидаги бўлимларга булинади: тарихи, аҳолисининг сони ва таркиби, олий укув юртлари, техникумлар, мактаблар, саноат корхоналари ва ҳока- зо. Ҳозир барча йирик давлат архивларида система- тик, исмлар, географик каталоглар мавжуд. Бу маълу-мотномалар тадқиқотчига у ишлабтган мавзу бўйича керакли архив ҳужжатларини тезда топиш ва фойда- ланиш имконини беради. Каталоглаштириш учун ҳужжатларни танлаб олиш ва ахборотни баен қилиш усули Архивлардаги каталоглар тизимида уларнинг жам- гармаларидаги барча маълумотлар уз аксини топиши керак. Жамғармаларни каталоглаштиришда биринчи навбатда муҳим ва кўп фойдаланиладиган жамғарма лар танлаб олинади. Масалан, давлат ҳокимияти ва 'рошқариш идоралари (УзССР ХКС, Олий Совет Пре- зидиуми) жамғармалари, иқтисодиет, маданият соҳа- тсидаги идора ва ташкилотлар ҳужжатлари муҳим жам- ғармалар қаторига киради. Давлат архивларида ката- логлаштириладиган жамғармалар руйхати тузилади ва режалаштирилади. Каталоглаштириш учун танлаб олинган жамғар- ма матсриаллари

www.arxiv.uz урганилиб, керакли йиғма жилд- лар танлаб олинади. Дастлаб руйхатлардан идора- ( нинг, ташкилотнинг асосий фаолиятини еритувчи } булимлари танлаб олинади. Ташкилотнинг ердамчи, хужалик соҳалари булимлари бўйича жилдлар олин-майди. Жамғарма йиғма жилдлар танлаб олингандан кейин бу жилдлар синчиклаб уқиб, урганиб чиқилади. Ҳуж-жатлардаги энг муҳим ахборотлар, фактлар, воқеалар, ҳодисалар умумлаштирилиб, карточкада баен қилина- ди. Бунда ҳужжатлардаги маълумотларнинг аҳамиятига қараб ҳар хил усуллар қулланилади. Варақага бир ҳуж- жат, бир йиғма жилд Ски бир гуруҳ йиғма жилдлар басн қилиниши мумкин. Масалан, Туркистон АССР ХКС қарорларининг ҳар бири алоҳида баен қилинади. Му- ҳим архив жамғармалари ҳужжатларининг кўп қисми қимматли, аҳамиятли ҳужжатлар ҳисобланади. Бундай ҳужжатларнинг ҳар бири алоҳида баен қилинади. Май- да идоралар жамғармаларини каталоглаштириш ҳужжат- лар буйича эмас, балки йиғма жилдлар гурухлаштирил- ган жилдлар буйича баен қилинади. Шундай қилиб, каталоглар архивнинг илмий маълумотнома аппарати таркибига кирувчи муҳим маълумотномадир. Улар тарихчи тадқиқотчилар иш- лаетган мавзу буйича архивдан керакли ҳужжатларни қисқа фурсатда топишга ердамлашади. Архив ҳужжатларининг шарҳлари Архив шарҳлари бу айрим ҳужжатлар мажмуаси таркиби ва мазмуни тўғрисидаги тартибли ахборотлар- ни ўз ичига олган маълумотномалардир. Шарҳлар ар-хив ҳужжатларидан фойдаланишни кенгайтириш мақ-садида бу ҳужжатлар ҳақида манфаатдор ташкилот- ларни, илмий жамоатчиликни хабардор қилиш мақса- дида тузилади. Шарҳлар одатда икки хил бўлади: архив жамғарма- ларининг шарҳлари ва мавзулар бўйича шарҳлар. 1 Жамгармалар шарҳлари — бу шарҳ битта жамгарманинг ҳужжатлари таркиби ва мазмуни, улардаги му ҳим мавзу, масалалар тўгрисида кетма-кет

www.arxiv.uz ва атрофли ча ахборот берган архив маълумотномасидир. Мавзу бўйича шарҳлар битта мавзуга оид бир неча жамғармаларда сақланаетган ҳужжатлар таркиби ва мазмуни тўғрисида ахборот берувчи архив маълу- мотномаларидир. Шарҳлар муҳим илмий, амалий аҳамиятга эга бўл-ган, долзарблиги билан бошқалардан ажралиб туради- ган архив ҳужжатларига тузилади. У Ски бу архив жамгармасига шарҳ тузишда жамғармани ташкил қил- ган идоранинг, ташкилотнинг аҳамияти, давлат идо- ралари тизимида тутган мавқеи, унинг ҳужжатлари- нинг долзарблиги ҳисобга олинади. Шарҳларни йи- рик ва ҳужжатлари кам ўрганилган жамғармаларга нисбатан тузиш мақсадга мувофиқдир. Битта мавзуга оид битга архивда сақланабтган бир неча жамғармаларгагина эмас, республиканинг барча давлат архивларида сақланаетган ҳужжатларга шарҳ тузилса, айни муддао бўлади. Шарҳларни тузиш ҳам ҳар хил бўлади. Шарҳлар жамғармани ташкил қилган ташкилот тузилиши, бў лимлари бўйича, тармоқлар бўйича, мавзу бўйича ва бошқа туркум тархлар бўйича бўлиши мумкин. Масалан, тармоқлар бўйича гуруҳлаш тархи шарҳ учун танланган бўлса, у қуйидагича бўлади: 1) саноат; 2) қиш лоқ хўжалиги; 3) маданият; 4) санъат; 5) соглиқнй сақлаш; 6) савдо; 7) шаҳар еки туман хужалиги ва ҳоказо. Ҳар бир бўлим ичида шарҳ материаллари ма салалар бўйича жойлаштирилади. г "* Шарҳларда ҳужжатларни баен қилиш усули ката* лог, руйхат ва бошқа маълумотномаларникига ўхшаи! бўлади. Ҳужжатларнинг баени дастлаб карточкаларга езилиб, жамгарма ёки бир неча жамғармалар ўргани- либ

www.arxiv.uz бўлингандан кейин карточкалар шарҳ тархи буйи- ча гуруҳлаштирилади, таҳрир қилиниб, шарҳ матни езилади. Ҳужжатлар ҳақидаги маълумотлар езилаётганда қуйидаги қоидаларга риоя қилиш зарур: ҳужжатларнинг турлари кўрсатилиши, уларнинг мазмуни очиб берили ши, йиллари, асл нусха еки кўчирма эканлиги кўрсати- лиши керак. Муҳим масалалар, воқеалар, ҳодисалар, баен қилинган шу далилларга доир ҳужжатлар, йигма жилдлар сони курсатиб утилса, уринли булади. Шунинг- дек, у еки бу масала буйича ҳужжатлар тула еки кам сақланганлигини ҳам айтиб утиш мумкин. Шарҳ тузишдаги яна бир муҳим қоида шуки, баен этилабтган ҳужжатларнинг манзили, архив шифри курсатиб борилади. Жамғарма шарҳи булса, шарҳ мат- нида руйхат ва йиғма жилд тартиб рақами қавс ичида езиб қуйилади. Мавзу буйича шарвда бир неча жам- ғармалардаги ҳужжатлар басн этилаСтган булса, жам- ғарма, руйхат, йиғма жилд тартиб рақамлари курсати-лади. Бу маълумотлар булмаса, шарҳ қадрсизланади. Тадқиқотчи шарҳда баен этилган ҳужжатларни топа олмайди. Ҳужжатлар шифрлари аниқ, хатосиз булиши керак. Давлат архивлари буйича кўрсаткичлар Давлат архивларининг илмий-ахборот фаолиятида курсаткичлар (путеводителлар) муҳим аҳамият касб этади. Курсаткичлар — архив жамғармалари тугриси- да мунтазам тартибда ахборот берувчи архив маълу- мотномасидир. Тадқиқотчилар курсаткичга архивда у еки бу жамғарманинг бор-йуқлигини аниқлаш учун мурожаат қилишади. Курсаткичлар асосан икки хил булади. Биринчиси- да архивдаги муҳим жамгармаларнинг барчаси маълум тартибда жойлаштирилиб, ҳар бирига таъриф берила- ди. Иккинчиси Давлат архивининг жамгармалари буйича қисқа маълумотнома деб аталади ва бунда ҳам жамғармалар маълум тартибда жойлаштирилиб, му- ҳим жамғармаларга қисқа маълумот езилади. Бошқа жамғармаларга қисқа маълумот ҳам езилмай, улар- нинг фақат руйхати берилади. Биринчи тур кўрсат- кичлар республикамиз марказий

www.arxiv.uz давлат архивларида, иккинчи тури вилоят архивларида тузилади. Курсаткичлар одатда ишлаб чиқариш тармоқ тархи буйича тузилади. Бу жамғармалар таърифлари давлат фаолияти, халқ хўжалиги, фан, маданият тармоқлари буйича гуруҳлаштирилади. Масалан, УзССР МДАнинг совет даври булими жамғармалари буйича курсаткич тархи қуйидаги булимлардан иборат: 1. Туркистон улкасида Муваққат ҳу^сумат ташкилот лари жамғармалари. 2. Олий давлат ҳокимияти ва давлат бошқарув идо ралари жамғармалари. 3. Адлия ва суд идоралари жамғармалари. 4. Халқ хужалиги ташкилотлари, корхоналар жам ғармалари. 5. Маданият ва турмуш соҳасидаги ташкилотлар жамғармалари ва ҳоказо.■ Шунингдек, УзССР Марказий давлат тарих архи-ви курсаткичи ва вилоят давлат архивлари буйича қисқача маълумотномалар ҳам тармоқлар тархи асоси-да тузилган. Жамғармаларга таъриф бериш, ҳужжатларни баен қилиш усули жамғармалар материаллари таркиби ва мазмунига, уларнинг аҳамиятига боғлиқцир. Муҳим жамғармаларнинг ҳар бирига алоҳида таъриф берила- ди. Турдош жамғармаларнинг ҳар бир гуруҳига битта таъриф езилади. Архив жамғармасининг таърифи қуйидаги қисм лардан иборат: архив жамғармасининг номи; 1) жамғарма ҳақида маълумотлар; 2) жамғарма ва жамғармани ташкил қилган идора туғрисида қисқача тарихий маълумот; 3) архив жамғармаси ҳужжатларининг аннотация- си; 5) библиографик маълумот. : Курсаткичда жамғарманинг тула ва қисқа номи берилади. Масалан, УзССР Халқ Комиссарлари Сове- ти (ЎзССР ХКС). Жамғарма ҳақида маълумотлар қис- мидан жамғарма тартиб рақами, унинг ҳажми, ҳуж- жатларниш бошланган ва тугаган санаси, жамғармага оид

www.arxiv.uz маълумотномалар ҳақида ахборот руйхатлар (опись, шарҳ, каталоглар ва бошқалар) курсатилади. Жамғармани ташкил қилган ташкилот ва жамғар: ма ва жамғарма ҳақида қисқа тарихий маълумотда уша ташкилот тарихи, асосий фаолияти ва жамғарма- нинг тарихи баен этилади. Жамғарма тарихининг муҳим қисми жамғарма ҳужжатларининг мухтасар баенидир. Бунда жамғарма ҳужжатлари жуда қис^а шаклда, шу билан бирга жам- ғарма мазмунининг етарли даражада тула акс эттири- лиши талаб қилинади. Жамғарма таърифининг сунгги элементи библио- график маълумот ҳисобланади. Бунда жамгарма ва жамғармани ташкил қилган ташкилот тўғрисидаги адабиетлар, жамғарма ҳужжатлари эълон қилинган тўпламлар кўрсатилади. Кўрсаткичда архинда сақланаетган барча жамғар- малар ҳақида маълумот берилиши керак. Лекин ҳам- ма жамғармаларга таъриф бзилиши шарт эмас. Кур- саткич охирида таърифи тузилмаган жамгармалар руйхати берилади. Бу руйхатда жамгарманинг номи билан бирга тартиб рақами, йиғма жилдлар сони, жамғарма ҳужжатлари бошланган ва тугаган йиллар курсатилади. Архив жамгармалари бўйича қисқача маълумотно-ма ҳам кўрсаткич тузиш қоидалари асосида тайсрла-нади. Фақат бу маълумотномада жамғармалар ҳақида- ги маълумотлар тўла булмайди. Масалан, жамғарма ҳужжатларишшг мазмуни очиб берилмайди. Айрим муҳим жамғармаларгагина тўла таъриф берилади. Қисқа маълумотноманинг мақсади асосан архив жам- ғармалари таркибини кўрсатишдир. Кўрсаткич ва шарҳларда ҳам бошқа маълумотно-Малардагидек илмий маълумотнома аппарати булади. Улар асосан кириш, қисқартирилган сўзлар рўйхати, ясмлар, географик предмет ва бошқа курсаткичлар, изоҳлар, атамалар луғати, библиографик маълумотдан иборатдир.

www.arxiv.uz Архив маълумотномаларини нашрга тайсрлаш Архив маълумотномаларини эълон қилишдан асо- сий мақсад Узбекистон Республикаси ДАЖ ҳужжат- лари тўгрисида кенг илмий ахборотни ташкил қи- лишдир. Бу вазифани амалга ошириш учун архив- лар кўрсаткичлар, рўйхатлар, шарҳлар, каталоглар ва бошқа маълумотномаларни нашр этади. Мачлу- мотномаларни эълон қилиш ташкилотлар, илмий жамоатчилик диққатини ДАЖ ҳужжатларига жалб қилади ва улардан фойдаланишнинг кенгайишига Врдамлашади. Юқорида курйб ўтганимиздек, архивда маълумот- номалар куп ва хилма-хиддир. Уларнинг ҳаммасини нашр қилиш имкони йуқ. Шунинг учун уларнинг энг муҳимлари чоп этилади. Биринчи навбатда архив ҳуж- жатлари ҳақида умумий маълумотномалар — курсат- кич ва архив жамғармалари буйича қисқача маълумот- номалар эълон қилинади. Кейин имконият булса, му- ҳим ва кенг фойдалаяиладиган жамғармалар руйхатла- ри нашр қилиниши, шарҳлар, каталоглар чиқарили- ши мақсадга мувофиқ булади. Эълон қилинадиган архив маълумотномасининг тузилиши, тархи илмий асосланган, баен қилиш усул- ларининг бир хил бўлиши талаб этилади. Нашр этилаётган маълумотларга қушимча талаб- лар қуйилади. Улар суратлар билан безатилган, илова- лар билан таъминланган ва таҳрир қилинган бўлиши керак. УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАЖ ҲУЖ ЖАТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИ ТАШКИД ЭТ ИШ Архив ҳужжатларидан фойдаланишнинг мақсади Архив ҳужжатларидан илмий мақсадларда, халқ ху- жалиги, ташвиқот, илмий-маърифий ва уқув мақсад- ларида кснг фойдаланилади. Ҳужжатли манбалар та- рих фанини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади. Тарихчилар архив ҳужжатларисиз қимматли да- лиллар билан асосланган тарихий асарлар ярата ол- майдилар. Архив ҳужжатларига бошқа фан ва

www.arxiv.uz касблар вакиллари: езувчилар, тилшунослар, санъатшунослар, архитекторлар, биологлар, медиклар, геологлар ва бошқалар ҳам мурожаат қилишади. Ҳужжатлардан фойдаланиш шакллари Архив ҳужжатларидан турли мақсадларда хилма- хил йуллар билан фойдаланилади. Масалан, олий уқув юртларида ҳужжатлардан уқув мақсадларида қуйидагича фойдаланилиши мумкин: архив ҳужжатла ридан фойдаланиб, улардан нусхалар олинади ва факультетда музей ташкил этилиши мумкин. Узбекис- тон тарихининг айрим мавзулари буйича ҳужжатлар тўплами тайерлаб ундан дарсда, семинарда фойдала- ниш мумкин ва ҳоказо. Давлат архивлари ҳужжатлардан фойдаланишни бошқа идоралар билан ҳамкорликда амалга оширади. Масалан, ҳужжатлар кургазмасини музейлар билан биргалиқца тайерлайди. Ҳужжатларни газета ва жур- н а л л а р о р қ а л и э ъ л о н қ и л и ш , ул а р а с о с и д а р а д и о - »эшиттиришлар ва телекурсатувлар тайбрлашни газета ва журналлар таҳририятлари, телестудиялар, радиоқу- миталар билан ҳамкорликда амалга оширади. Давлат архивларида ҳужжатлардан фойдаланиш-нинг қуйидаги шакллари қулланилади: 1. Идораларни архив ҳужжатларининг мазмуни дан хабардор қилиш. Шу мақсадда архив ахборот хати Сзиб еки архивда сақланастган у ски бу мавзу га доир ҳужжатлар руйхатини тузиб идораларга жу натади. 2. Давлат архиви ҳужжатларини эълон қилиш фао лияти. Бу мақсадца архивларда ҳужжатлари тупламла ри тайерланиб, улар нашристлар орқали чоп этилади ва купгина ҳужжатлар газета ва журналларда босиб чиқарилади (ҳужжатларни эълон қилиш усули архсо логия курсида еритилади). 3. Ҳужжатлардан фойдаланишнинг асосий шаклла ридан яна бири — ўқув залларида фойдаланишдир. Ҳар бир давлат архивида уқув зали булади. Тарихчи лар, бошқа тадқиқотчилар ҳужжатлардан бсвосига ар хив

www.arxiv.uz ўқув залида фойдаланишади. Кўргазмалар ташкил қилиш, альбомлар, плакат лар чиқариш. Тарихий юбилейларга, муҳим воқсалар га, машҳур кишилар туғилган кунларга бағишланган кургазмалар қилинади, альбом ва плакатлар чиқарила ди. Кўргазмаларга ҳужжатлар, фотосуратлар, харита лар, китоблар, варақалар ва бошқа манбалар қўйшш ши мақсадга мувофиқ. Илмий-оммабоп рисолалар, матбуот учун мақо лалар, радиоэшиттиришлар ва телекўрсатувлар тайср лаш. Давлат архивлари илмий ходимлари архив ҳужжатлари ҳақида, айрим тарихий мавзулар буйича ри солалар тайерлашади. Рисолалар мавзулари муҳим тарихий воқеаларга бағишланган бўлади. Бундан ташқа ри улар матбуотда архив туғрисида, унинг ҳужжатлари тугрисида мақолалар езиши, телевидение ва радиода чиқишлар қилиши, муҳим аҳамиятга молик ҳужжат- ларни чоп қилдиришлари мумкин. 6. Ҳужжатлардан фойдаланишнинг яна бир йули бу архивда тарих дарсларини утишни ташкил ҳилиш ва уқув юртлари учун кургазмали кўлланмалар тайер лашдир. Университетлар, техникумлар ва мактаблар уқитувчилари айрим тарих дарсларини архивда ҳуж жатлардан фойдаланиб утишлари мумкин. Тарих курсининг айрим даврлари, мавзулари буйича диафильмлар, кинофильмлар, ҳужжатларнинг фото- кссро-нусха туиламларини тайерлаш мумкин. Архив ҳужжатларидан фойдаланишнинг муҳим шакли бу архив маълумотнома (справка)лари ҳужжат лардан нусхалар, кучирмалар беришдир. Ташкилот лар, фуқаролар архивларга ҳар хил маълумотлар сураб хат езадилар. Фуқаролар купинча у Вки бу идора, кор хона ёки хужаликларда ишлаганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар, маълумотномалар сураб мурожаат қилади лар. Давлат архивлари фуқароларнинг бундай суров ларига архив маълумотнома (справка)лари тайерлаб берадилар. Архивнинг бу маълумотномаси асосида фу қаролар кексалик нафақаси олишади. Айрим ҳолларда фуқаролар олий уқув юртини тугатганлигини тас диқловчи дипломларини йуқотиб, уз,

www.arxiv.uz мутахассислиги ни, маълумоти олий эканлигини тасдиқловчи ҳужжат сураб архивга мурожаат қилишади. Архив бу ҳақда ҳам ишончли ва асосли маълумотнома бера олади. Худди шундай архив идораларнинг айрим ҳужжатлар- ни сураб езган хатлари буйича ҳам суралган ҳужжат нинг нусхасини тайерлаб, тасдиқлаб жунатиши мум кин. 4. 8. Давлат архиви йигма жилдларни ташкилотларга улардан вақтинчалик фойдаланиш учун ҳам бериши мумкин. Ҳужжатлардан фойдаланишнинг бундай шак-ли айрим ҳолларда олий давлат органлари, суд, про- куратура, давлат хавфсизлиги органларининг талабла- ри буйича амалга оширилади.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т.10 Т., Ўзбекистон, 247-282 бетлар, 387-393 бетлар. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. Ўзбекистон, 1997, 279-297-326 бетлар. 3. Каримов И.А. Миллий Давлатчилик, истиқлол мафкураси ва ҳуқуқий маданият тўғрисида. Т. 199, 14-29, 29-30, 39-45, 110-115, 497-50, 543 бетлар. 4. Ўзбекистонда политология. Т, 2002, 155-161 бетлар, 168-171 бетлар. 5. Америкага ташриф. Т. Ўзбекистон. 2002, 5-205 бетлар. 6. Жўраев С., Маҳкамов Х., Рустамов С. Америка Қўшма Штатлари. Т. 2003, 4-23 бетлар. 7. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т. Ўзбекистон.2000, 328-377 бетлар. 8. Жўраев С. Фуқаролик жамияти: назария ва амалиёт (илмий-таҳлилий мақолалар тўплами). Т., 2003. 9. Нуриддинов З. Международное сотрудничество Республики Узбекистан со странами Европў. Т.2002, 20 бет. 10. Юнусов Х. Ўзбекистон: сиёсий ислоҳотлар ва жаҳон тажрибаси. 11.Ислом Каримов «Юксак маънавият енгилмас куч». Т. 2008.

O'xshashlar

Узбекистонда архив иши тарихи

Узбекистонда демократик жамият куриш назарияси ва амалиёти фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

Таржима назарияси объекти ва предмети

Структур тахлил методлари ва трансформация назарияси

Археография