Халк огзаки ижоди жанрлари хакида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

159 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Халк огзаки ижоди жанрлари ҳақида Дунёдаги барча мамлакатлар тараққиёт йўлига эга бўлганидек, мустақил Ўзбекистоннинг ҳам ўз ривожланиш йўли бор. ХХ аср сўнгида истиқлолга эришган юртимизнинг ҳар томонлама тараққиёт йўлида муҳим дастур бўлиб хизмат қилаётган “Ўзбекистоннинг сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари” китобида Президент И.А.Каримов: “Келажакнинг пойдевори—юксак даражада ривожланган маънавиятда” эканлигини асослаб берди. Ўзбекистон олий таълим тизимидаги маънавий тарбия масалаларига бугунги тамойиллар нуқтаи назаридан қараладиган бўлса, маънавиятимиз манбаи ҳисобланган халқ оғзаки ижоди қадриятлари бу борадаги энг муҳим бойликдир. Халқ ижодиёти ҳам халқ тили каби қадимий ва ижтимоий аҳамиятга эга категориялардан бири бўлиб, ўтмишда яратилган ва асрдан асрларга ўтиб, бутун бошли элни бошқа миллий гуруҳлардан фарқлашга хизмат қилиб келувчи халқ ижодиёти қадриятларини фақат бошқа миллат халқи вакилларигина кўриши, баҳо бериши мумкин. Бугунги кунда олий таълим тизими ва бошқа бир қатор билим даргоҳларида “Одобнома”, “Маданиятшунослик”, “Ахлоқшунослик” каби халқ маданий-маънавий мероси билан боғлиқ фанлар ўқитилмоқда. Талабаларни халқ миллий маданияти, ахлоқий маънавияти руҳида тарбиялаш орқали Истиқлол мафкурасини мустаҳкамлашга ёрдам берувчи бу саъй-ҳаракатлар ушбу муносабат тамойилларига жавобдир. И.А.Каримов Ўзбекистондаги бозор иқтисодиёти муносабатларига ўтиш жараёнида содир бўлаётган моддий манфаатлар туйғуси билан маънавий-ахлоқий анъаналар ўртасидаги зиддиятлардан келиб чиққан ҳолда тарбияга ёндошиш кераклиги ва халқ донишмандлиги мероси ҳозирги кун одамлари учун нақадар зарур қадриятлар эканлигини аниқ мисолларда кўрсатиб берди. Жумладан, “Ватан тарихи ва маданияти, жўғрофияси ва иқтисоди, қадимий урф-одатларимизни

www.arxiv.uz ҳар томонлама ўрганиш долзарб аҳамиятга эга. Болалар боғчаларидан тортиб олий таълим ўқув юртларигача бўлган таълим-тарбия тизимларида мазкур фан ва билимларни ўқитиш муҳим сиёсий вазифа сифатида қаралмоғи лозим”,—дейилганида халқ тили ва дунёқарашига яқин бўлган ўтмиш қадриятлари ҳам назарда тутилади. Маълумки, халқимиз рус чоризми ва совет даври мустабидлиги ҳукмронлиги замонларида ҳам ўзининг қадимги авлодлари томонидан яратилган халқнинг ахлоқий-маънавий маданияти сифатида барҳам топмаган одобнома, ибратнома, одатнома қадриятларини у ёки бу даражада сақлаб қолишга муваффақ бўлган эди. Ўзбек халқи оғзаки ижоди меросининг миллий руҳи, яшовчанлик қудрати ва тарбиявий аҳам ияти нақадар кучли эканлигини билган чоризм мафкурачилари уларни аста - секин йўқотиб юбориш , собиқ Иттифоқнинг шимолий ҳудудларида истиқомат қилувчи туркий халқлар сингари руслаштириш сиёсатини асримиз бошларидаёқ амалга ошира бошлаган эди . Буни Н . П . Остроумов , А . Диваев , Лагофет , Ликошин сингари фольклоршунос , элшунос ва тарихшунослари , рус миссионерлар илмий фаолиятлари , кейинчалик эса Массон , Бартольд , Радлов ва бошқа совет олимлари тадқиқотларида кўриш мумкин . Шу боис , юртбошимиз халқ оғзаки ижоди намуналарининг келажак авлодлар учун аҳамияти ҳақида : “ Кичкинтой болаларимиз учун миллий руҳдаги кўплаб мультфильмлар , бадиий ва видеофильмлар яратиш зарур . Токи фарзандларимиз фақат Уолт Дисней қаҳрамонларинигина эмас , балки ўзбек халқ эртакларини , миллий қаҳрамонларимизни ҳам танисин - билсин , улар билан ифтихор қилишга одатлансин ”, — деганида жуда катта маъно ётибди . Ҳақиқатан ҳам , фарзандларимиз ўзбек халқ ижодиёти донишмандлиги қадриятларини самимий ҳурмат қилсалар , бу мероснинг асл моҳиятига тушуниб етсалар , халқ орзу - умидлари , фалсафий - ахлоқий қарашлари акс этган қаҳрамонлари фазилатлари билан таниш бўлсаларгина , улардан

www.arxiv.uz замонавий Алпомишлар , Гўрўғлилар , Барчину Орзигуллар етишиб чиқишига имкон яратилади . Халқ ижодиёти донишмандлиги мероси ота - боболаримизнинг асрлар мобайнида турмуш синовларидан , ҳаёт тажрибаларидан ўтиб , мукаммал холатга келиб қолган бетакрор қадриятларидир . Агар ҳар томонлама тараққий этган давлатлар ўтмиш тажрибасига назар ташласак , уларнинг ўз маданий меросини қадрлаганлиги иқтисодий - маданий жиҳатдан ривожланиб кетишининг муҳим омилларидан бири бўлганлигини кўрамиз . Бунга мисол қилиб , АҚШда ерли халқлар , Ғарбий Овруподан XVI асрда келган оқ танли халқлар ва XVII асрларда Африкадан келтирилган негрлар фольклорини тўплаш , илмий ўрганиш ва улардан замонавий маориф - маданият соҳасида унумли фойдаланиш ишларини кўрсатиш мумкин . Ёки Олмония , Франция , Англия давлатлари ижтимоий - маданий тараққиёти тарихи тажрибаларидан ҳам ўша мамлакатлар ўз миллий фольклорини асраб - авайлаган ҳолда , замонавий маданият яратганликларини кузатамиз . Чунончи , Даниядаги эртаклар шаҳарчаси , Германиядаги халқ миллий донишмандлиги меросининг асраб - авайланган ҳолда бир авлоддан кейингисига етказилиш анъаналари , мактаб ва олий таълим тизими дастурларида герман халқ донишмандлигига оид кўплаб мавзулар киритилганлиги бунинг исботидир . Хуллас , қайсики халқ ўзининг ўтмиш маданияти маънавий - ахлоқий қадриятлари анъаналари ўзанидан чиқиб кетмаган тарзда иш тутса , ўша мамлакатлар ҳам иқтисодий , ҳам маданий ва ҳам сиёсий жиҳатдан бошқа халқлар олдида юқори нуфузга эга бўлишини жаҳон халқлари тарихи тажрибалари кўрсатиб турибди . Президентимиз халқ миллий донишмандлик қадриятларини ўзига хос ахлоқ Кодекси деб бежиз таърифламади . “ Қадимги аждодларимиз комил инсон ҳақида бутун бир ахлоқий талаблар мажмуасини , замонавий тил билан айтсак , шарқона ахлоқ Кодексини ишлаб чиққанлар . Киши қалбида ҳаромдан ҳазар , нопокликка , адолатсизликка нисбатан муросасиз исён бўлиши керак ”, — деганларида ҳозирги тарихий шароит

www.arxiv.uz одамлари учун ниҳоятда керакли бўлган маънавий тарбия масаласи кўзда тутилмоқда . Олий таълим тизимидаги ҳар қандай соҳа мутахассислари , улар қайси жабҳага хизмат қилишларидан қатъий назар , аввало , том маънода одам бўлиши , Юртбошимиз таъкидлаганидек , ҳаром - ҳариш , нопокликдан , адолатсизлик , порахўрлик , мансабпарастлик каби ижтимоий иллатлардан ҳазар қилувчи Ўзбек фуқаролари бўлиб тарбияланиши ҳар бир олий даргоҳнинг олий мақсади ҳисобланади . Шундай экан , халқ ижодиёти мероси қадриятларини Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимидаги билим даргоҳларида “ Халқ донишмандлиги маданияти ” курси шаклида ўргатилиши амалий жиҳатдан муҳим аҳамият касб этади . Халқ ижодиёти донишмандлиги замонавий талабалар руҳий дунёсини миллий ифтихор туйғуси билан бойитишда қуйидаги фазилатлар ҳосил қилишга : — ўзбек халқи миллий ифтихор туйғусини таркиб топтириши; — халқ миллий урф-одат ва маросимларига ҳурмат ҳиссиётини тарбиялаш; — халқ миллий маданияти, ўтмиш авлодлар илм-фани алломаларига нисбатан фарзандлик бурчи туйғуси шакллантиришга ёрдам бераиш; — ўз Ватанини, она-юртини, унинг тили, ахлоқий маданиятини ҳурмат қиладиган, ҳақиқий ватанпарвар бўлиб етишига ундаш; — ўз шахсий фазилати, ҳаётдаги тутган ўрнига нисбатан танқидий қараш бурчини шакллантиришга сингари маданият кўникмалари ҳосил қилишда ёрдам беради. Ўзбекистон XXI аср бошларига келиб, жаҳоннинг ҳар томонлама тараққий этаётган мамлакатлари қаторидан ўрин олди. Бунинг заминида фақат иқтисодий ривожланишлик омилларидан ташқари, Истиқлол мафкурасининг асосини ташкил қилувчи маънавий-маърифий омиллар ҳам ётганлигини кўрамиз, чунки асрлар мобайнида халқимиз одобнома, одатнома ва ибратнома қадриятлари вазифасини бажариб келган фольклор қадриятлари мустақилликни қўлга киритган мамлакатнинг асосий мафкура

www.arxiv.uz манбаи бўлиб хизмат қилишини эътиборга олиш лозим. Бинобарин, ҳозирги фаолият кўрсатаётган санъатнинг ранг-баранг турлари манбаи ҳам ўзбек халқ миллий ижодиёти, унинг битмас-туганмас намуналари эканлигини бугунги кун маданий ҳаётимиз ҳам исботлаб турибди. Халқ оғзаки ижодини олий таълим масканларида ўрганиш, унинг турли шакл ва намуналаридан ғоявий-эстетик мақсадда фойдаланиш муҳим тарбиявий натижа беради. Чунончи, дипломатик ва санъатшунослик йўналишлардан ташқари, таълим-тарбия муассасалари учун қадрлар тайёрловчи олий таълим даргоҳлари “Маданиятшунослик”, “Маънавият асослари”, “Адабиёт тарихи”, “Касбий фанлар ўқитиш услубияти”, каби дарслар жараёнида ҳам ўзбек фольклори оғзаки ва амалий санъат жанрлари бўйича қизиқарли машғулотлар олиб бориш мумкин. Бунинг учун эса ижтимоий-гуманитар фан ўқитувчилари ўзбек халқ оғзаки ижоди, халқ амалий санъати сингари фольклор билан боғлиқ дунёқарашга эга бўлишлари керак. Зотан, ҳар қандай фольклор намунаси халқнинг у ёки бу даражада ғоявий мақсади, орзу-истаги ва келажак тўғрисидаги ҳаётбахш идеали билан суғорилган бўлади. Масалан, “Она юртинг омон бўлса, ранги рўйинг сомон бўлмас”, “Эр йигит эл қамида”, “Балиқнинг тириклиги сув билан, одамнинг тириклиги одам билан”, “Устоз—отангдан улуғ” каби халқ мақоллари, “Зумрад ва Қиммат”, “Эгри билан Тўғри”, “Муқбил тошотар”, “Уч оқа-ини ботирлар” сингари халқ эртаклари, “Алпомиш”, “Рустамхон”, “Орзигул” каби халқ достонларида она халқимизнинг минг йиллар мобайнида оғиздан оғизга, отадан фарзандга, устоздан шогирдга ўтиб, сайқал топиб бизга қадар етиб келган одобнома, одатнома ва ибратнома қадриятлари ўз ифодасини топганлигини англаймиз. Ҳозирги дунёдаги глобаллашув, турли-туман фан соҳаларида юзага келган инқилоб, миллионлаб ахборотлар алмашинуви ниҳоятда тезлашган бир даврга келиб, умуминсоният олдида муҳим муаммо—инсон қадри, инсонни шарафлаш масаласи юзага келди. Гарчи айрим иқтисодий-маданий ривожланган мамлакатларда бу муаммо биологик ҳаёт кечириш, инсон

www.arxiv.uz биологик эҳтиёжларини моддий жиҳатдан қондириш, яъни мўл-кўлчилик, турмуш кечиришдаги қулайлик каби омиллар остида кўзга кўринмай қолиши оқибатда халқ ижодиётига нисбатан экзотик назар билан қараш таомилга кирганлигини эътироф этиш мумкин. Бироқ ҳар қандай фан-техника инқилоби, иқтисодий фаровон ҳаёт кечириш шароити асосида энг биринчи муаммо—инсон омили ётади. Бас, шундай экан, ушбу масаланинг ҳаётий амалга ошиши ва инсон тақдири билан боғлиқ маънавий инқироз кучаймасдан туриб, ҳозирги жамиятнинг келажагини ўз қўлларига олувчи мутахассисларни халқ донишмандлиги—фольклор анъаналари ғоялари билан маънан суғориш пайти келди. Фольклор—байналминал аҳамиятга молик ижтимоий-бадиий онг шакли. У дунёда истиқомат қилаётган энг кичик уруғ—этносдан тортиб, миллионлаб аҳолига эга бўлган халққа хос бўлган маданий-ахлоқий, маданий-эстетик, маданий-фалсафий қадриятлардир. Ўзбек фольклори анъаналари, унинг ёзма бадиий адабий санъати ва бошқа фаолиятдаги санъат турларига таъсири масаласи қисман тадқиқ этилган. Бироқ фольклорнинг олий таълим муассасалари ўқув жараёнида ўқитилиши масаласи ҳануз ёпиқ ҳолда қолмоқда. Ушбу масала юзасидан олиб борилаётган ҳар қандай иш бугунги кун ўқитиш услубияти учун муҳим аҳамият касб этади. Олий таълим ижтимоий-гуманитар фанлари, хусусан, филологик ва санъатшунослик йўналишида билим олаётган талабаларнинг ўзбек фольклори материалларидан билим-кўникмага эга бўлишлари, уларнинг шахсий дунёқарашлари, билим доиралари кенгайишига ёрдам беришидан ташқари, улар келажакда болалар, ўқувчилар, талабалар ва жамоатчилик билан иш олиб боришларида муҳим ҳаётий материал бўлиб хизмат қилади. Айниқса, миллий ифтихор туйғуси, ўтмиш авлодлар хотирасини асраб- авайлашда ўзига хос манбаъ ролини ҳам ўйнайди. Талабалар билан фольклор материаллари устида ишлашда оддийдан мураккабга томон бориш усули муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун

www.arxiv.uz ўқув қўлланмада аввало жанрлар, уларнинг ўзаро муносабатларига доир айрим фикр-мулоҳазаларни баён этгач, аста-секин аниқ бир жанр хусусида маълумот берилиши мақсадга мувофиқдир. Маълумки халқ оғзаки ижодининг ҳар бир жанри тарихий категория ҳисобланиб, у тарихий-фольклорий жараёнда шаклланади. Шунинг учун биз фольклорий жараён, ундаги ички қонуниятлар ҳақидаги фикрларимизни етарли мисоллар орқали асослагач, ўқув қўлланманинг кейинги туркумларида бевосита муайян бир жанр табиати, унга хос бадиий воситалар, композиция, сюжет, мотив ва образлар тизими масалаларига тўхталамиз. Халк огзаки ижоди жанрлари ҳақида Фольклор жанрлари таркиби қанчалик қадимий ва кўп қатламли бўлиши уларнинг қадимдан ўзаро мураккаб муносабатлар асосида таркиб топганлигидан далолат беради. Бу ҳолат эса жанрлар орасида содир бўладиган ўзаро муносабатлар жараёни бетўхтов давом этишини англатади. Жанрлар таркибидаги бундай ҳолат ва ўзгаришлар тарихий ривожланиш жараёнига мувофиқ, турли ғояларни илгари сурувчи оғзаки ижод намуналари яратилишига ёрдам беради. Чунки фольклор жанрларининг ўзига хос тизимга келиб қолиши тарихий-фольклорий жараён маҳсули бўлиб, узоқ даврлар мобайнида инсоният тараққиётининг у ёки бу жиҳатдан таъсири натижасидир. Жанрлараро муносабат масаласи тарихий-фольклорий жараёнда содир бўлувчи жараён бўлганлиги учун бу ҳодиса ҳақидаги фикр ва мулоҳазалар баҳсли туюлиши табиий. Фольклор материалларига ижтимоий онгнинг бадиий адабиёт, тарих, фалсафа сингари соҳаларига ёндошиш услубида эмас, балки бу соҳанинг ўзига хос табиатидан келиб чиққан ҳолда ёндошиш зарурлиги тақозо этади. Бундай ёндошув эса ўзбек фольклори жанрлари таркибидаги ўзаро муносабат масаласини ечиш талабаларда эртак жанри бўйича илмий хулоса ва янги фикрлар юзага келиши учун имконият яратади, деб ўйлаймиз.

www.arxiv.uz Жанрлараро муносабатни тарихий-типология йўналишида ўрганиш халқ маданияти тарихи, авлодларнинг ўтмишдаги ҳаёт кечириш тарзларини аниқлашда муҳим янгиликлар бериши мумкин. Фольклор жанрларининг ўзаро муносабати ва таъсири масаласи ўта даражада кенг қамровли мураккаб масала бўлиб, у фольклордаги ижодий жараённинг тарихий-тадрижий масалаларини нисбатан тўлароқ ва чуқурроқ ёритишни талаб қилади. Фольклор жанрлари ўртасидаги ўзуро муносабат динамик жараён ҳисобланиб, у халқ ижодиётининг воқеликни акс эттиришдаги эволюцион, барқарор анъанавийлик бағридаги индивидуал ижро маҳорати асосида содир бўлади. Маълумки, халқ оғзаки ижоди тизимидаги жанрлар узоқ давом этган тарихий-фольклорий жараён натижаси. Ҳозирга қадар етиб келган фольклор жанрлари аллақандай муаллифлар томонидан ижод этилган ёки бирор одам томонидан онгли равишда табақалаштирилган ғоявий-бадиий тушунчалар бўлмай, балки, турли даврларда яшаган аждодларимизнинг орзу-истаклари, ҳаёт ҳақидаги қарашлари ва келажак тўғрисидаги идеалларининг халқона руҳдаги бадиий тасвирланган маҳсулларидир. Фольклор жанрлари муносабатини тарихий-фольклорий жараён ва унинг динамик ривожланиш қонуниятлари асосида кузатар эканмиз, энг аввало, инсоният тарихий тараққиёти босқичлари билан бирга фольклор жанрлари босиб ўтган йўллар ўртасидаги боғланиш ҳамда турли ишлаб чиқариш муносабатлари мафкураси билан халқ оғзаки ижоди жанрлари орасидаги ўзаро таъсирни аниқлаш имконияти ҳам туғилади. Фольклор жанрлари муносабатини ҳозирги фольклоршунослик нуқтаи назари бўйича тадқиқ этишнинг муҳим жиҳатларидан яна бири, жанрлар орасидаги ўзаро мувофиқлашув ва диффузия ҳодисаларини ўрганиш масаласидир. Мувафиқлашув ва диффузия ҳодисалари содир бўлишининг ўзига хос қонуниятлари мавжуд бўлиб, улар икки йўналишда намоён бўлади. Шундан иккинчиси алоҳида тадқиқ этишга лойиқ муаммо ҳисобланади. Халқ мероси намуналарининг давр ҳукмрон мафкураси таъсирида содир

www.arxiv.uz этиладиган сунъий муносабатлар ана шундай муаммодир. Бундай ҳодисани совет даври фольклори деб аталувчи тарихий давр жанрлар тизимдаги айрим ўзгаришларида яққол кўриш мумкин. Фольклор жанрлари табиий ривожига сунъий муносабат асосида бир томонлама ёндошилиши оқибатида миллий маданиятининг кўпгина намуналари кейинги авлодлар назаридан четда қолишига сабаб бўлди. Халқ маросим ва урф-одатлари билан боғлиқ фольклор намуналари, тарихий воқеликни акс эттирувчи афсоналар, ривоятлар, муқаддас Ислом динига доир маърифий характердаги халқ оғзаки ижоди намуналари сунъий мувофиқлаштириш асосида латифа, ҳаётий-сатирик эртак, терма ва қўшиқлар таркибига сингдириб юборилди. Бошқа ижтимоий онг шакллари каби фольклор жанрлари тараққиёти ва ундаги муносабатлари “Ҳамма вақт илгариланма ҳаракатланувчи жараён” бўлиб, бу жараён ўзига хос диалектик қонуниятга бўйсунади. Ана шундай қонуниятлардан бири бўлган мувофиқлаштириш меъёрининг бузилиши, салбий оқибатларга олиб келишини айрим фольклор тўпламларидан ҳам билса бўлади. 1980-йилларга қадар жанрлараро муносабат масаласи жанрларнинг поэтик хусусиятларини аниқлаш мақсадида ўрганиб келинган. Лекин жаҳон фольклоршунослиги ва кейинги давр илмий-текшириш талаблари шуни тақозо этадики, ҳар қандай оғзаки ижод намунаси унинг ҳажми ёки шакли қандайлигидан қатъий назар, уни яратган миллий этнос тарихи, маиший ва маънавий психологияси билан боғлиқ комплекс ўрганилиши муҳим амалий аҳамият касб этиши даркор. Йўқса, ундай тадқиқотлар халқ маданияти кўзгуси ҳисобланган фольклор мероси, уни яратган халқ тўғрисида етарли маълумот ва ахборотлар бера олмаслиги мумкин. Маълумки, дунёнинг турли халқлари фольклорида жанрлар таркиби жиҳатидан бир-биридан фарқ қилувчи хусусиятга эга. Инглизларда экстроцентрик оғзаки ҳикоялар оммавий бўлса, французларда халқ балладалари қадрланади, славянларда частушка, бўлиналарга эътибор кўпроқ бўлса, чуқчаларда шомонлик анъаналари самимият билан куйланади. Ўзбекларда қадимдан ибратли

www.arxiv.uz мазмун англатувчи ва оммавийлик характеридаги эпик жанрларга қизиқиш кучлироқдир. Агар шу нуқтаи назардан фольклор жанрлар орасидаги муносабатларга ёндошиладиган бўлса, афсона, ривоят, нақл, эртак ва достон каби эпик тур намуналари турли даврлар тарихий-фольклорий жараёнда доимо ўзаро таъсир ва акс таъсир алоқада бўлганлиги маълум бўлади. Чунки маиший ҳаёт ва ундаги ижтимоий муносабатларнинг ривожланиш жараёни фольклор жанрлари тараққиёти жараёнига ҳар томонлама таъсир кўрсатиши фольклор намуналарининг аста-секин такомиллаша боришида намоён бўлади. Кўриниб турибдики, шакл жиҳатдан каттароқ бўлган эртак, достон жанрлари таркибида нисбатан қадимий афсона, ривоят каби турдош жанр элементлари учраши тасодиф эмас. Шунингдек, тур ва шакл жиҳатдан ўхшаш бўлмаган паремиологик, (афористик) маросим фольклори билан боғлиқ жанрларнинг лирик, эпик жанрлар таркибига мувофиқлашган элемент ва мотивлари учраши жанрлараро муносабат фольклор тараққиётидаги ҳаракатлантирувчи ўзига хос куч эканлигини кўрсатади. Фикримизни асослаш учун “Аёз” номли халқ эртагига мурожаат этиш мумкин. Мазкур эртак жанрлараро муносабат йўналишида таҳлил қилинар экан, унинг тарибида эпик турга мансуб афсона, ривоят ва эртак жанрлари бирикиб, эртак жанрлари воқеаларини ташкил этганга ўхшайди. Бундан ташқари, паремиологик жанрлар эртак таъсирчанлигини таъминлайдиган восита сифатида иштирок этганлигини ҳам эслатиш керак. Кўпгина ўзбек халқ эпик намуналари учун типик ҳисобланган фарзандсизлик ёки фарзанд тилаш билан боғлиқ мотив “Аёз” эртаги сюжет воқеалари тугуни сифатида келган. Бу мотив аксарият халқ достонларида ҳам тугун вазифасида келишини “Алпомиш”, “Рустамхон”, “Баҳром ва Гуландом”, “Бўтакўз” ва бошқалар орқали кўриш мумкин. “Аёз” эртаги ифодалайдиган эпик мазмун-моҳияти ва умумий қоянинг ижтимоий- дидактик аҳамият касб этиши, воқеалар марказида подшога қарши қўйилган оддий халқ вакили Аёз образи турганлиги бу эртакнинг синфий зиддиятлар кучайган даврда яратилганлигидан гувоҳлик беради. Мазкур эртак

www.arxiv.uz ифодалайдиган эстетик қоянинг демократик характерда бўлиши, фольклор анъаналарига хос қаҳрамонни идеаллаштириш санъатида кичик эпик жанрлар, паремлар тарихий-фольклорий жараён қонуниятлари асосида бир сюжетга мувофиқлашганлиги учун бу фольклор намунаси халқ орасида кенг тарқалган, унинг турли вариант ва версиялари жонли ижрода ҳамон мавжуд. Жанрлараро муносабатларда биридан иккинчисига кўчиб юрувчи ўхшаш мотивларнинг ягона сюжет воқеалари юзага келиши учун муҳимлигини фарзандсизлик мотиви, ўқил фарзанд тилаш мотивлари мисолида кузатамиз. Агар эътибор берилса, фақат фарзандсизлик ёки ўқил фарзанд тилаш мотивларидан ташқари, ўгайлик, камситилган кишилар ёки хоинлик, сотқинлик, ёмонликни қоралаш каби мотивлардаги халқ орасида айтиб келинадиган афсона, ривоят, нақлларни ҳам кўриш мумкин. Албатта, бундай мотивлар даврлар ўтиши, ижтимоий-иқтисодий тузумлар ўзгариб бориши натижасида оғиздан-оғизга, устоздан-шогирдга, бир авлоддан иккинчисига ўтар экан, диффузияланиши, ўзаро мувофиқлашиши, сайқалланиши табиий. “Аёз” эртагидаги турли жанрларнинг ўзаро муносабати тарихий-фольклори жараён қонуниятлари асосида ҳосил бўлган табиий мувофиқлашиш деса бўлади. Фольклор жанрлари муносабатидаги яна бир муҳим жиҳат — бошқа жанр таркибига уйғунлашган жанрнинг асл хусусиятларига хос асосий элементлари қай даражада сақланиши ва у бажарадиган вазифа ҳисобланади. Фольклор намуналари бошқа ижтимоий онг шаклларидан ўзининг кўп функциялилиги, оммавийлиги билан ажралиб турувчи характерга эга. Ҳар қандай фольклор асари қандай тур ёки қайси жанрга мансублигидан қатъий назар, ўз имконияти доирасида муайян бир халқчил ғоя ва мақсадни акс эттиради. Чунончи, энг кичкина шакл бирлигига эга фразеологик ибораларидан тортиб, мураккаб сюжетли эпик намуналаригача халқ ўтмишга алоқадор ҳаёт тажрибалари ёки бевосита инсоният маданий-маиший турмуши, тарихи билан боғлиқ бирор воқеликни фольклор анъанасига хос у ёки бу усулда эстетик акс эттириб келган. Демак, халқ оғзаки ижоди

www.arxiv.uz жанрлар тизимини ташкил қилувчи барча жанрлар муҳим вазифа: ахлоқий- тарбиявий ва таълимий-эстетик функцияларни бажарар экан, фольклорга хос кўп функционаллик хусусиятининг шаклланишини турли жанрлар муносабати натижасида ҳосил бўлган бадиий маҳсул, деса бўлади. Буни халқ нақл ва эртак жанрлари ўзаро муносабати ҳам тасдиқлай олади. Ўзининг “қиссадан ҳисса чиқариш”дек типик хусусиятлари билан ажралиб турувчи халқ нақллари, биринчидан, паремиологик жанрлар билан фаол муносабатга киришган тарзда кўпроқ учраса, иккинчидан, ҳаётий-маиший эртаклар таркибига мувофиқлашган тарзда келади. Ўзбек халқ ижоди кўп томлиги туркумида чоп этилган тўпламдаги “Луқмони ҳаким” эртаги ана шундай муносабатлар асосида яратилган. Агар бу фольклор намунаси структурал- типология асосида таҳлил қилинса, унинг сюжет воқеалари чизиғида бир неча кичик эпик жанрлар ўзаро мувофиқлашгани натижасида вужудга келган каттагина ҳажмли эртак эканлиги маълум бўлади. Дарҳақиқат, Луқмони ҳаким образи билан боғлиқ кўпгина халқ нақл, ривоят ва афсоналари халқ орасида, шунингдек, нашр этилган ҳолда учрайди. «Луқмони ҳаким» сюжети бир-биридан мустақил сюжет, мотив ва образлар системасига кўра ажралиб турувчи ривоят ва нақллар тизмасидан ташкил топган. Эртак кичик жанрлар табиатига хос типик хусусиятлар бу эртак структурасига умумий сюжет воқеалари занжирга мувофиқлашган. Бу эртак матнини ёзиб олувчи (балки, айтувчидир) асли мустақил сюжетга эга бўлган кичик фольклор жанрларини халқ эртакчилик санъати анъаналари услубида сунъий мувофиқлаштирган бўлиши ҳам эҳтимолдан ҳоли эмас. Бироқ қандай шаклда бўлмасин, фольклор жанрлар муносабати тарихий-фольклорий жараён қонуниятлари асосида ҳосил бўлган жанрлар орасидаги ўзаро прапорционал боқланиш орқали вужудга келган немуна, дея оламиз. Эртакка мувофиқлашган ривоят ва нақллар ягона сюжетга семантик жиҳатдан мослиги эртак марказида турувчи Луқмон образининг халқчиллик моҳиятини очиб беришга ёрдам берган. Эртак таркибидаги нақл, ривоят каби кичик эпик жанрларнинг умумий сюжетга ўзаро мувофиқлашган тарзда келиш ҳодисасини кўрсатувчи

www.arxiv.uz бу эртак қуйидаги мураккаб тузилишга эга: а) Искандар Зулқарнайннинг бутун оламни босиб олиши ва фатҳ этилмаган сув ости одамлари билан содир бўлган воқеа, сув ости одамларининг Искандарга шарт қўйиши ривояти; б) сув ости одамлари юборган сирли ун, ундан нон ёпган подшоҳ хотинининг “ўхшамай” қолган нонни гадога бериб юбориши, нонни еган Луқмон девонанинг машҳур ҳакимга айланиши риовояти; в) Луқмоннинг тўқувчилик касби, унинг Искандар билан ўқлига дунёда йўқ матодан кийим тикиши, ортиб қолган асл матодан боласига ҳам кийим тикиб бериб, подшоҳдан балога қолгани натижасида Луқмон ва ўқли Оқтепа чўлида қазилган зиндонга ташланиши ривояти; г) Искандар вафот этиб, унинг ўрнига ўтирган шаҳзоданинг ҳалқумига тўсатдан суяк тиқилиб қолиши ва суякни олиб ташлашдаги тадбиркорлиги нақли; д) Луқмоннинг “ошини ошаб, ёшини яшаб”, ўлими олдида одамларга табиблик бўйича айтган нақллари каби кичик эпик жанрлар тизимидан ташкил топган. Келтирилган мисолдан кўринадики, халқ оғзаки ижоди намуналари муносабатида бир жанрга хос элементнинг бошқаси таркибида мувофиқланиши ёки диффузияланишининг объектив сабабларидан яна бири, фольклор намуналари ижроси ва бадиҳагўйлик санъати анъаналари билан боғлиқдир. Чунки ижро жараёнида қайси жанр бўлишидан қатъий назар, унга хос барча типик хусусиятлар такрорланганида, ўзгаришсиз қолиши ҳеч қачон кафолатланмайди. Бу фольклор асарлари ижросига хос умумий қонуниятлардан ҳисобланиб, эртакчи, достончи—бахши, аскиячи, қўшиқчи, умуман, ижрочининг ижро жараёнида маълум даражада бадиҳа қилиш ҳуқуқи бор бўлиб, айтаётган асари сюжети воқеалари тизимига мазмунни янада халқчил, таъсирли чиқиши учун ўз даврида кўпчилик эътиборидан қола бошлаган архаик жанрларга хос элементларни анъанага мувофиқ мувофиқлаштириши табиий. Генетик жиҳатдан бир-бирига яқин жанрлар муносабатида мазкур ҳолат яққол кўзга ташланди. Бу борада устоз

www.arxiv.uz фольклоршуносларнинг қаҳрамонлик типидаги эртаклар билан достонлар муносабати ҳақидаги фикрлари диққатга сазовордир. 1 Фольклор жанрлар тизимидаги бирор жанр йўқки, улар ўзаро муносабат ёки алоқада бўлмасин, барча жанрлар учун хос бўлган бу хусусият фольклор асарларининг умумий қоявий-бадиий принципи билан боғлиқ. Лекин шундай ҳолатлар ҳам бор бўлиб, ўз умрини тугатаётган ва халқ орасида оммавийлик хусусияти аста-секин барҳам топаётган айрим жанрлар гўё йўқ бўлиб кетгандек туюлса ҳам, аслида батамом йўқолмайди. Балки, ўзидаги энг муҳим табиий хусусиятларнинг айрим жиҳатларини оммавий жанр таркибига сингиб, унинг ҳар томонлама ривожланишига ёрдам беради. Бундай ҳолатни тарихий, топоним, антроморфик, зооморфик ва этиологик афсоналар сюжети ва мотивларининг эртак, достон жанрларига мувофиқлашган шаклдаги кўринишларидан билса бўлади. Масалан, ўзбек достончилик мактабларининг сўнгги вакиллари репертуар-ларидаги ижро этилган достонлар сюжети, умуман, эпик жанрлар сюжет кўринишида архаиклаша бошлаган кичик эпик жанрлардан ташқари, халқ миллий маросим ва урф-одатлари билан боғлиқ жанрлар ҳам синтезлашганлигини кузатамиз. Шеробод достончилик мактаби достончи—бахшиси Қодир бахши ижро этган “Норгулой”, “Келиной”, “Темурнома” каби достонларда ана шундай ҳолатлар кўзга ташланади. Бинобарин, халқ достонлари таркибида фақат эпик жанрларга хос элементлар мувофиқлашмай, айрим архаиклаша бошлаган лирик, паремиологик жанрлар ҳам достон умумий сюжет контекстига семантик сингдирилиши мумкин. Маросим фольклори намуналаридан ҳисобланган “Келин салом”, “Ёр-ёр”, “Алла”, “Ёрамазон” каби лирик турга мансуб жанрларнинг халқ достонларидаги мувофиқлашиш ҳодисасини Қодир бахши ижросида куйланган “Норгулой” достони мисолида кўрамиз. Лирик жанр намуналари достон сюжети воқеалари бадиийлигида муҳим рол ўйнамаса-да, асарга миллий руҳ бағишлаш, халқ миллий маросими билан боғлиқ воқеликни тасаввурда жонлантириш учун муҳим 1 Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народый героический эпос, ГИХЛ, 1947, стр, 92-96, Жирмунский В. Сравнительная литературоведение. Наука, Л., 1979, стр. 320.

$www.arxiv.uz аҳамиятга эга Қодир бахши репертуаридаги “Норгулой” достони таркибидаги “Ёрамазон” қўшиғи ана шундай характердаги мувофиқлашган намуналардан бири. Бу қўшиқ сюжет воқеалари давомида учрайди. Достон қаҳрамони Сўлтоқнинг зимдан яхши кўриб қолган қизни кўриш учун Доно деган чўпон маслаҳатига кўра, унинг уйига бориш эпизодига тегишли бўлиб, бошқа ўринларга ҳеч қандай алоқаси йўқ. Бироқ ҳаёт воқеаларини достон шаклида куйлаётган бахши мавжуд турмушда содир бўлиши мумкин бўлган деталларни ҳам назардан четда қолдирмаслиги, ўрни келганда, сюжетда иштирок этаётган барча одамларни худди жонли ҳаётдаги сингари тасвирлаш мақсадида “Ёрамазон” қўшиқини достон таркибига сингдирган. Шуни яна таъкидлаш керакки, достон таркибидаги қўшиқ лирик жанрга мансуб бўлган ўзига хос анъана чегарасида унга мувофиқлашганлиги, ижро услубидан ҳам кўринади: Доно чўпон: Ёрамазон айтиб келдик эшигингизга, Қўчқордек ўғил берсин бешигингизга. Чўпонлар ҳаммаси: Ёрамазон, ёрамазон! Доно чўпон: Сўм-сўм тилла, сўм тилла, Сувга солса ботмасин, Худо берган кенг давлат, Тепкиласа кетмасин. Ҳамма: Ёрамазон, ёрамазон! 2 Бирор жанр таркибига мувофиқлашган лирик, паремиологик тур намуналари кичик эпик жанрлардан фарқли ўлароқ, ўзларига хос типик хусусиятни бир оз бўлса-да, сақлаб қолади. Бундай ҳодисани “Норгулой” достони билан “Ё рамазон” қўшиғи муносабатларида қисман кўрсатдик. Бироқ лирик жанрларнинг вазифаси, хусусиятларни сақлашларидан ташқари, эпик мазмунни янада кучайтириш, бадиий таъсирчанликни оширишдек восита ролини бажаришини ҳам таъкидлаш ўринли бўлар эди. Буни Хоразм достончилик мактаби - вакиллари ижро санъатида куйлаётган достоннинг 2 Норгулой. Достон, айтувчи: +одир Ращим ы\ли, ёзиб олувчи: А.Эргашев, Машинкада ёзилган =ылёзма, +арши, 1982 йил, 48-49-бетлар.$