Gapda so’zlar tartibi - Tilshunoslik - Referatlar

Gapda so’zlar tartibi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44.5 KB

Ko'chirib olish

Gapda so’zlar tartibi Gap bo’laklarining tartibi o’zbek tilida asosan erkindir. Ularning o’rinlarni almashtirish gramatik xolatni ko’pincha o’zgartirmaydi. Masalan: Tush kezlari oftob elkani qizdiradi. (U. X.) Oftob tush kezlari elkani qizdiradi. Bu gaplarda so’zlarning o’rinlarini almashtirish gramatik xolatni o’zgartirmagan. Lekin gap mazmuniga ma’lum darajada ta’sir etgan, ya’ni hahar gal boshqa-boshqa gap bo’lagiga odatdagidan ortiq ahamiyat berilgan. So’z tarkibini o’zgaptirish gramatik holatga ta’sir etishi mumkin. Bunday vaqtda ma’no ham o’zgaradi. Bu hol ko’pincha gap bo’laklarining vazifasi o’rniga belgilanganda yuz beradi. 1. ega bilan kesimning tartibini o’zgartirsak, ega kesim bo’lib qoladi, kesim ega bo’lib qoladi. Masalan: Ikki o’n besh - bir o’ttiz. Bir o’ttiz – ikki o’n besh. 2. sifatlovchi bilan sifatlanmishning tartibi o’zgarsa,sifatlanmish ega, sifatlovchi kesim bo’lib qoladi. Masalan: Chiroyli bino – Bino chiroyli. 3. Qaratuvchili birikmada qaratuvchi belgisiz bo’lsa, ularning o’rinlarini almashtirsak, qaralmish ega, qaratuvchi kesim bo’lib qoladi. Bu ko’pincha qaralmish ko’makchi otlar bilan ifodalanganda yuz beradi. Masalan: Institut oldida – Oldi institute. Soy o’rtasi – O’rtasi soy. O’zbek tilida so’zlar tartibi asosan, erkin bo’lsa ham, uning ma’lum normative xolati bordir. Bu muayyan tartib bo’lib, turli mazmunli gaplarda turlicha bo’ladi. Agar bu muayyan tartib, ya’ni gap bo’laklarning normative tartibi o’zgarsa, jonli tilda va she’riyatda uchraydi. Inversiya xossasini o’zgargan tarkib deyiladi. O’zgargan tartibda gap bo’laklarining odatdagi tartibi boshqacha bo’ladi. Bunda o’qiyotgan yoki tinglayotgan kishining diqqatini o’rni o’zgartirilgan bo’lakka jalb qilish ko’zda tutiladi. O’zgargan tartibda gap bo’laklari, odatda quidagicha joylashadi. 1. Ega kesimdan keyin keladi, masalan: a) Yashasin tinchlik,

b) Xursandliligidan shoshilib qo;di chol. 2. To’ldiruvchi kesimdan keyin kelsdi, masalan: a) To’xtat suvni! 3. Vaziyat holi Fe’l – kesimdan keyin keladi, masalan; Mayin shamol esadi gir-gir. O’zbek tilida ega sostavi gap boshida keladi, oxirida esa kesim keladi. Ikkinchi darajali bo’laklar asosan, shular orasiga joylashadi. Bunday tartib oddiy xabar mazmundagi gaplarda bo’ladi. Har bir gap bo’lagiga nisbatan tartib quyidagicha bo’ladi: 1. Ega odatda gap boshida keladi: Dolimov bu gaplarni yurakdan aytdi. Yoyiq gapda ega ba’zan kesim oldida ham keladi. Bunday holatda uning gapda tutgan o’rni yanada ortdi. Masalan: Shu dam Maloxatga qadimiy Sharq bozorlarini serqatnov ko’cha eslatdi. Ba’zan gapning oxirida ham keladi. Bu vaqtda undan oldin kelgan gap bularga odatdagidan ortiq ahamiyat berilgan bo’ladi. Masalan: Arslonqulning yo’lini to’sib gapirdi chol! (O). 2. Kesim odatda gapning oxirida keladi. Masalan: Daryo uzoqdan tovlanib ko’rinar edi. 3. Vasitasiz to’ldiruvchi ko’pincha fe’l kesim oldida keladi. Masalan: Dilshod kimningdir kuzatib turganini payqagan edi. Bu tartib o’zgarishi ham mumkin. Ba’zi hollarda to’ldiruvchidan boshqa bir bo’lakka odatdagidan ortiq ahamiyat berilgan bo’ladi. Masalan: Zamirani ko’m-ko’k dalada dars tayorlab o’tirgan holatda uchratdim. Vositali to’ldiruvchilar ham, odatda, kesim oldida keladi. Agar kesim oldida vositasiz to’ldiruvchi bo’lsa, vositali to’ldiruvchi undan oldin keladi. Masalan: O’qituvchi uyga berilgan vazifani hammadan so’rab chiqdi. Vositali to’ldiruvchi ba’zan gap oxirida keladi. Bunda ham unga e’tibor brilgan bo’ladi. Masalan: Men hech narsaga tushunmadim bu gaplaringdan. 4. Hol asosan kesimdan oldin keladi. 1. Payt holi, odatda, gap boshida, ba’zan egadan keyin, ya’ni kesimga oid so’zlardan oldin yoki kesim oldida keladi. Masalan: 1. Kecha yosh xavaskorlar to’plandilar. 2. Cho’ponlar tong otishi bilan qo’ylarini Samarqandga haydab ketdilar. (S.A.) 3. Xasanali Otabekda shu vaqtgacha ko’rinmagan qiziq bir holatga besh-olti kundan beri ajablanar edi.

(A.K). Payt holi ba’zan gap oxirida keladi. Masalan: Suvni tekis ichadigan yo’sinda jo’yak oldirasan, keyin. (O) 2. O’rin holi, odatda, fa’l kesim oldida keladi. Masalan: Bu kuylarni farg’onani Marg’ilonida eshitdim. (A.K.) 3. Ravish holi, odatda fe’l kesim oldida keladi. Masalan: bizning jamoa bu yilgi ishga astoydil kirishdilar. 4. Sabab va maqsad hollari kesimdan oldin, gapning boshida, ichida keladi. Masalan: Soch oldirish uchun Yolchi chopiqqa chiqmasdan oldin guzarga chiqdi. (O). Men Azizning xatosini bo’yniga qo’yish uchun necha kundan beri kuyib pishaman. (A.M.) 5. Miqdor-daraja hollari ham odatda kesim oldida keladi. Masalan: Biz yosh xavaskorlar to’garagi a’zolarining uzoq kuzatib turdik. 6. Aniqlovchi aniqlanmishdan oldin keladi. Agar bu tartib o’zgartirilsa, ularning gramatik holati, ma’nilari ham o’zgaradi. Sifatlovchibirdan ortiq bo’lsa, ularning tartibi quyidagicha bo’ladi: 1. O’qiyotgan yosh bola, Guvirlayotgan zo’r shamol. 2. Son (yoki miqdor bildiruvchi boshqa so’z) ] sifat ] ot: beshta mevali daraxt, ko’pgina yangi binolar. 3. Olmosh ] son ] ot: mana shu bitta daftar, o’sha o’nta kitob, mana bu o’n talaba. 4. O’xshatish bildiruvchi so’z ] sifat ] ot; senday qaxramon kishi, Zamiradek serg’ayrat qiz. 5. Sifatdosh ] son ] ot; o’qiyotgan o’nta talaba uch qiz.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbek tili (Universitet va pedagogika institutlari uchun) qayta ishlangan 2-nashr T. “O’zbekiston” 1992 y. 2. A.Nurmatov va boshqalar. O’zbek tilining nazariy sintaksisi T. 3. R.Rasulov. So’z valentligi va sintaktik a’loqa “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 5-6 1992 y. 4. A.Aliev, K. Sodiqov. O’zbek adabiy tili tarixidan. (Universitet talabalari uchun darslik) T. “O’zbekiston”. 1994 y. 5. B . Abdurahmonov , S . Mamajanov o ’ zbek tili va adabiyoti ( Oliy o ’ quv yurti talabalari uchun darslik ) T . “ O ’ zbekiston ” 1995 y . 6. M. Mirtojiev Mantiqiy predikatning ega vazifasida kelishi. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 2 1995 y. 7. F.Ubaeva, R. Saydullaeva to’liqsiz gaplar to’g’risida ba’zibir mulohazalar. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali № 1 1997 y. 8. A.Xo’jiev. So’zning morfem tarkibi masalalariga doir. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali 1998 y. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Gapning aktual bo‘linishi. Gapda so‘zlar tartibi

Yordamchi so’zlar

Yordamchi so’zlar

Modal so’zlar

Undov so’zlar