Gapning aktual bo‘linishi. Gapda so‘zlar tartibi - Tilshunoslik - Referatlar

Gapning aktual bo‘linishi. Gapda so‘zlar tartibi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.5 KB

Ko'chirib olish

Gapning aktual bo‘linishi. Gapda so‘zlar tartibi Reja: 1. Gapning aktual bo‘linishi. Gapda so‘zlar tartibi 2. Prosodik aktuallashtiruvchi vositalar 3. Leksik va grammatik aktuallashtiruvchi vositalar 4. Kommunikativ b o’ linmas gaplar

Aktual bo’linish. Gapda so’zlar tartibi. Nutq induvudial tabiatga ega bo’lganligi bois gapda ishtirok etayotgan so’zshakllar tarkibi ham erkindir. Biroq bu «erkinlik» hech qachon umumiy lisoniy qonuniyatlar doirasidan tashqarida bo’lmaydi. So’zlovchining maqsadi, uslub talablari asosida so’zshakllar umumiy tartibga ega bo’ladi. Har qanday nutqiy gap, o’zida ma‘lum voqelikni ifodalash bilan birga, so’zlovchining axborat maqsadini ham namoyon qiladi. Masalan, Jamshid maktabga ketdi gapida, Jamshidning maktabga ketishi voqeligi qayd qilinishi bilan birga, so’zlovchining tinglovchiga Jamshidning qaerga ketganligi haqidagi ma‘lumotni yetkazish niyati ham o’z aksini topgan. Shu boisdan gap Jamshid qaerga ketdi? so’rog’iga javob bo’ladi. Demak, ushbu gapdagi voqelik Jamshidning qaerga ketganligi emas, balki kimning qaerga ketganligi, so’zlovchining axborot maqsadi esa Jamshidning qaerga ketganligi haqidagi ma‘lumotni tinglovchiga yetkarishdir. Gapni Maktabga Jamshid ketdi shaklida o’zgartirsak, voqelik oldingi gapdagi bilan bir xil, biroq so’zlovchining axborot maqsadi Maktabga kim ketdi? so’rog’i orqali muayyanlashadi. Birinchi gapda harakatning yo’nalishi, ikkinchi gapda harakatning bajaruvchisi axborot mo’ljalidir. Gapning axborot vazifasi nuqtai nazaridan tuzilishi aktual tuzilish deyiladi. Aktual tuzilmaning tarkibiy qismlari aktual bo’laklar deyiladi. Aktual vazifa nuqtai nazaridan gapni tashkil etuvchi unsurlar tema (ma‘lum) va rema (yangi) qismlarga bo’linadi. Gapning rema qismi kommunikativ (axborot) nuqtai nazardan ahamiyatli bo’ladi. Savol ana shu remani aniqlash uchun beriladi. Gapning tema qismi ma‘lum bo’lganligi so’roq gapda aynan takrorlanadi. Gapning aktual bo’linishi mantiqiy birlik bo’lgan hukmning bo’laklanishi (sub‘ekt va predikatga bo’linish) ga o’xshaydi. Shu boisdan ayrim tilshunoslar aktual bo’linish sathini mantiqiy-grammatik sath deb ham Gapning aktual bo‘linishi. Gapda so‘zlar tartibi ( Tayanch tushunchalar : gapning bo’laklarga bo’linishi, inversiya, odatdagi tartib, o’zgargan tartib)

Reja: 5. Gapning aktual bo‘linishi. Gapda so‘zlar tartibi 6. Prosodik aktuallashtiruvchi vositalar 7. Leksik va grammatik aktuallashtiruvchi vositalar 8. Kommunikativ b o’ linmas gaplar Aktual bo’linish. Gapda so’zlar tartibi. Nutq induvudial tabiatga ega bo’lganligi bois gapda ishtirok etayotgan so’zshakllar tarkibi ham erkindir. Biroq bu «erkinlik» hech qachon umumiy lisoniy qonuniyatlar doirasidan tashqarida bo’lmaydi. So’zlovchining maqsadi, uslub talablari asosida so’zshakllar umumiy tartibga ega bo’ladi. Har qanday nutqiy gap, o’zida ma‘lum voqelikni ifodalash bilan birga, so’zlovchining axborat maqsadini ham namoyon qiladi. Masalan, Jamshid maktabga ketdi gapida, Jamshidning maktabga ketishi voqeligi qayd qilinishi bilan birga, so’zlovchining tinglovchiga Jamshidning qaerga ketganligi haqidagi ma‘lumotni yetkazish niyati ham o’z aksini topgan. Shu boisdan gap Jamshid qaerga ketdi? so’rog’iga javob bo’ladi. Demak, ushbu gapdagi voqelik Jamshidning qaerga ketganligi emas, balki kimning qaerga ketganligi, so’zlovchining axborot maqsadi esa Jamshidning qaerga ketganligi haqidagi ma‘lumotni tinglovchiga yetkarishdir. Gapni Maktabga Jamshid ketdi shaklida o’zgartirsak, voqelik oldingi gapdagi bilan bir xil, biroq so’zlovchining axborot maqsadi Maktabga kim ketdi? so’rog’i orqali muayyanlashadi. Birinchi gapda harakatning yo’nalishi, ikkinchi gapda harakatning bajaruvchisi axborot mo’ljalidir. Gapning axborot vazifasi nuqtai nazaridan tuzilishi aktual tuzilish deyiladi. Aktual tuzilmaning tarkibiy qismlari aktual bo’laklar deyiladi. Aktual vazifa nuqtai nazaridan gapni tashkil etuvchi unsurlar tema (ma‘lum) va rema (yangi) qismlarga bo’linadi. Gapning rema qismi kommunikativ (axborot)

nuqtai nazardan ahamiyatli bo’ladi. Savol ana shu remani aniqlash uchun beriladi. Gapning tema qismi ma‘lum bo’lganligi so’roq gapda aynan takrorlanadi. Gapning aktual bo’linishi mantiqiy birlik bo’lgan hukmning bo’laklanishi (sub‘ekt va predikatga bo’linish) ga o’xshaydi. Shu boisdan ayrim tilshunoslar aktual bo’linish sathini mantiqiy-grammatik sath deb ham pauza kiradi. Gapda nechta s o’ zshakl b o’ lsa, shuncha mi q dorda s o’ z ur g’ usi b o’ ladi. Biro q gap q anchalik darajada yoyi q yoki yi g’ i q b o’ lishidan q at‘i nazar unda manti q iy ur g’ u bitta b o’ ladi. Q aysi s o’ zshakl manti q iy ur g’ u olsa, shu s o’ zshakl rema, gapning q olgan q ismi esa tema h isoblanadi. Fa q at ega va kesimdan iborat gaplarda q aysi b o’ lak manti q iy ur g’ u olsa, u rema ma q omini oladi. 1.Karim keldi. Karim - tema, keldi - rema. 2. Karim keldi. Karim - rema, keldi -tema. Emfatik emotsional ur g’ u. Emfatik ur g’ u h am gapdagi ma‘lum bir s o’ zshaklni ajratib k o’ rsatadi. Bu bilan u manti q iy ur g’ uga o’ xshab ketadi. Biro q , manti q iy ur g’ udan far q li o’ laro q , emfatik ur g’ uda h issiylik kuchli b o’ ladi. O’ zbek tilida emfatik ur g’ u ostidagi s o’ z tarkibidagi unli yoki undosh ch o’ ziladi. Masalan: H avo t-o-za ekan. Ch-i-royli q iz keldi. S o’ zlarni takrorlash natijasida h am emfatiklik ifodalanadi: Men borsam, men. Manti q iy va emfatik ur g’ u ostidagi s o’ zlarda pauza h am k o’ maklashuvchi vosita sifatida q atnashadi. Bu ur g’ uni olgan s o’ zlardan oldin k o’ p h ollarda pauza paydo b o’ ladi. Leksik va grammatik aktuallashtiruvchi vositalar . Ma‘lum s o’ zshaklning aktuallashishida o’ zbek tilidagi turli lu g’ aviy va grammatik shakllar h am ishtirok etadi. Bu vositalar manti q iy urguli s o’ zshakl bilan kelib, manti q iy yordamchi aktuallashtiruvchi vosita h isoblanadi. Bularga fa q at, yol g’ iz, h atto, o’ zi s o’ zlari va -gina, -o q , -yo q qo’ shimchalari kiradi. H atto Javo h ir o’q idi. Sarvar h am keldi. Asliddin h am o’q idi, h am yozdi. Men o’ zim aytaman.

SHerzodning o’ zigina tushunadi. Bu lu g’ aviy-grammatik vosita bilan kelgan b o’ lak manti q iy ur g’ u olib aktuallashadi - remaga aylanadi. Kommunikativ b o’ linmas gaplar . H ar q anday gap h am tema - rematik b o’ linishga ega b o’ lavermaydi. Shunday k o’ rinishdagi gaplar h am borki, ularni kommunikativ b o’ linmas gaplar deyish mumkin. Bunday gaplarda tema (ma‘lum axborot) b o’ lmaydi. Gap butunicha remadangina iborat b o’ ladi. Bunday gaplarning axborot vasifasi biror vo q ea- h odisaning mavjudligi yoki vujudga kelganligini ifodalashdan iborat b o’ ladi. 1. Bugun stadionga boriladi. 2.Ba h or. 3. Issi q boshlandi. 4. Tez tong otdi. 5. Ra h mat. Kommunikativ yaxlitlik gaplarning k o’ pro q bir tarkibliligi bilan alo q ador b o’ ladi. Ikki tarkibli fe‘l kesimli gaplarda bu gap semantikasi bilan bo g’ langan b o’ ladi. 1.Tong otdi. 2.SHom tushdi. Bunday gaplarning semantik strukturasi deyarli bir tarkibli gaplarga ya q inlashib q oladi.

Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

O'xshashlar

Gapda so’zlar tartibi

Leksik takror va gapda nutqning aktual bo`linishi

Sintaktik uslubiyat sodda gaplar uslubiyati

Modal so‘zlar, Undov so’zlar, Taqlid so‘zlar

Gapning uyushiq bo'laklari