logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Достонлар тилида умумий нокатегориал маънога эга бўлган сўзлар

Достонлар тилида умумий нокатегориал маънога эга бўлган сўзлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

183.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Достонлар тилида умумий нокатегориал маънога эга бўлган сўзлар Режа: 1. Кириш 2. Достонлар тилида умумий нокатегориал маънога эга бўлган сўзлар 3. Кўмакчи сўз туркуми 4. Соф кўмакчи сўзлар 5. Функционал кўмакчи сўзлар 6. Боғловчи сўз туркуми 7. Тенг боғловчи сўзлар www.arxiv.uz Умумий категориал маънога эга бўлмаган сўзлар мустақил лексик маънога эга бўлмайди, гапда мустақил бўлак вазифасида кела олмайди. Улар турли хил грамматик маъноларни ифодалайди. Шу хусусиятига кўра улар ёрдамчи сўзлар саналади 1 . Ёрдамчи сўзларнинг ўрганилиш тарихини кузатиш шуни кўрсатадики, ёрдамчи сўзлар сираси масаласи ҳам охирига етмаган. Айрим бирликларнинг қайси гуруҳга кириши мунозарали бўлса (-ки, -ким, -гина), айримларини муайян гуруҳга ҳамма беистисно киритса-да, баъзи вазифалари ўз гуруҳи умумий маъносига мос келмай қолади 2 . Бу фикрдаги мулоҳазаларни қуйидаги схемада тасвирлаш мумкин: Кўмакчи сўз туркуми Ҳозирги ўзбек адабий тилида қўлланилаётган кўмакчиларнинг кўпчилик қисми бу тилда анча илганидан мавжуд. Бир томондан, улардан 1 Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. 1-қисм, -Тошкент: Ўқитувчи,1980.- 213 б. 2 Исақов З.С. Ўзбек тилида сўз туркумларининг ўзаро муносабати ва унда юкламаларнинг ўрни: Номз.дис.автореф. –ФарҒона, 2005.- 12 б. кўмак чи Сўз ўзгартув чи Сўз ясовчи Шакл ясовчиБоғловчи юклама www.arxiv.uz айримлари илгари қандай маъно ифодалаган бўлса, ҳозир ҳам шу маъноларини сақлаган, иккинчи томондан кўмакчи сўзлар системасида турли хил ўзгаришлар юз берди: янги кўмакчилар пайдо бўлди, айрим кўмакчилар истеъмолдан чиқди, айрим кўмакчиларнинг маъно ва вазифасида ўзгаришлар бўлди 3 . Кўмакчилар ўз лексик маъноларига эга бўлмаса-да, вазифасига кўра бир-биридан фарқланадиган ва ўз грамматик маъносига эга бўлган шакл сифатида гапда объект билан предикат орасидаги синтактик муносабатни ифодалашга хизмат қилади. Кўмакчилар грамматик жиҳатдан ўзгармайди (турланмайди ва тусланмайди), улар ҳозирги ўзбек тилига оид асарларда икки гуруҳга бўлиб ўрганилади: билан, учун, каби, сари, сайин, қадар каби мустақил маъносини тамоман йўқотган соф кўмакчилар ва устида, остида, олдида, соясида, сўнг, кейин, илгари қараганда, кўра каби мустақил сўзлардан (от, сифат, равиш, феълдан) кўмакчиликка кўчган, кўмакчи вазифасида ҳам ишлатиладиган сўзлардир. Шунинг учун ўзбек халқ оғзаки ижоди намуналаридан бири бўлган достонлар тилида қўлланилувчи кўмакчи сўзларни икки гуруҳга бўлиб ўргандик: соф кўмакчилар, функционал кўмакчилар. Соф кўмакчи сўзлар Соф кўмакчи сўзлар ўзбек тилшунослигида атрофлича ўрганилган лексик-грамматик парадигмалардан биридир. Соф кўмакчилар релятив муносабатнинг яратилишига хизмат қилувчи тил бирлиги эканлиги, бу бирликларнинг табиати ва грамматик хусусиятлари ҳақида махсус илмий ишларда, ўнлаб қўлланма ва дарсликларда ўз ечимини топган. Шу сабабди бу масалага атрофлича тўхташни лозим топмадик. Фақат достонлар матнларида қўлланиш даражасини ифодалашга ҳаракат қиламиз. 3 Совет даврида ўзбек адабий тилининг тараққиёти. 1-том, Морфология. –Тошкент: Фан, 1988.- 138-139 б. www.arxiv.uz Достон матнларида билан (А. i =399; Р. i =153) кўмакчисининг – ила (А. i =1; Р. i =2) , -ла , минан (А. i =1) , ман (А. i =110; Р. i =25) шакллари қўлланилган бўлиб, унинг вариантлари этимологияси ҳақида тилшунослар ҳар хил фикрлар билдирганлар 4 . Билан ўз маънолари билан эркин қуршовларда қўлланилади. Гапда қандай мазмун воқеалашаётганини фақат катта матн (макроконтекст) орқали аниқлаш мумкин. Шу жиҳатдан билан достон матнларида жуда кўп, хилма- хил маъно нозикликлар билан фарқланади. Билан бош келишик шаклидаги от ва отлашган сўзлар билан бирга келиб қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1 . Биргалик маъноси . Бу маъно [шахс билдирувчи от + билан] қолипининг ҳосиласидан юзага чиқади: Отларни ўтга қўйиб энаси билан бунда турди (Рус.395). Анг ўзбеклар била кетиб боради (Алп.217). Сизлар билан савашмоққа \\ Қиличимни қўлга олай (О.48). Билан бирикиб келган сўзнинг ва бошқарувчи феълнинг лексик маъносига кўра биргалик маъноси қуйидаги маъно нозикликларига эга бўлади: а) бирор предмет объект сифатида иштирок этиши маъноси [предмет номи+билан] қолипининг ҳосиласидан ифодаланади: Кунботирнинг ёв- яроғини, тулпор отини, қирқ йигитнинг ҳам ёв-яроғи билан минадиган отини ўлжа олдим (О.12). ...бўсағанинг олдида ковушга жой бермай, ковуш билан аралашиб, пойга бетда ётар эди (Алп.20). б) ҳаракатнинг бажарилишида асосий бажарувчи билан биргаликда иштирок этади: Элибой ман мен ҳам аҳмоқ бўлибман (Алп.34). Жаллодлар ман қон тўкишиб кўрайин (Рус.374). Мард ҳасан билан қучоқлашиб... (Рав.85). 4 Кононов А.Н.Грамматика современного узбекского литературного языка. -М.-Л., 1960.- с.110; Кононов А.Н. Послелоги в современном узбекском литературном языке. - Ташкент, 1951. - с.11; Рустамов Т. Ўзбек тилидаги билан ёрдамчиси ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. -Тошкент, 1962.-№ 5.- 20 б.; Рустамов Т. Ҳозирги ўзбек адабий тилида кўмакчилар. –Тошкент, 1965. - 37 б.; Рустамов Т. Соф кўмакчилар. -Ташкент, 1991.- 19 б.; Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. - М., 1988. -с.496. www.arxiv.uz в) бўлаётган ҳодисаларга, предметларга тавсиф беради ва восита маъноси билан бирга ифодаланади: От анжоминг билан Оқтош боринглар (Рус.365). ...йиғлаб-йиғлаб тўрасидан жавоб олиб, жаҳл билан жойига келди. (Рав.62). Биргалик маъносини янада кучайтириш учун билан кўмакчиси бирга сўзининг қўлланиш ҳоллари учрайди: Отлар қарсоқдай қотган, тўқсон кеча- кундуз йўл тортган, балки чопарлар от билан била битган,... (Алп.72). Қайтиб отам билан бирга турарман (О.12). Офтобой ман бирга у замон қизлар (Рус.432). Мисолларда кўриниб турибдики, билан бирга бирикмасида биргалик маъноси кучаяпти. (Отам билан бирга) қуршовида эса, бирон бошқа шахс билан эмас, балки фақат отам билан биргаликда ҳаракат бажарилиш таъкидланаяпти. Гапларда икки маъно: 1) отаси билан борган (Офтобой билан); 2) бошқа ҳеч ким билан эмас пресуппозиция мавжуд бўлиб, биринчиси тасдиқ, иккинчи маъно инкор қилинган. Икки зид конструкциядан бир тасдиқ характердаги гап шаклланган. 2. Сабаб маъноси. Душман билан йўлиқса,// Тоша келар ғайрати (Рус.377). Ёр сўзи ман шердил бўлиб кетади (Алп.164). Менманлик ман бизнинг алплар ўлади (Алп.165). Билан сабаб маъносини ифодалаганда, айрим вақтларда жўналиш келишиги билан параллел қўлланади 5 . Бундай қўлланишда услубий фарқ мавжуд: билан кўмакчили конструкция «китобийлик» ифода маъносига, жўналиш келишигидаги конструкция «достонлар тилига хос» ифода маъноси билан фарқланади. Душман билан йўлиқса \\ душман га йўлиқса. 3. Мақсад маъноси . Бу қалмоқ қимизни биздан ирим билан сўраяпти. (Алп.49). Ихлос билан Орзигул турди жойидан, бориб отнинг сағрисини 5 Туйчибоев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида сабаб муносабатини ифодалаган от бирикмалар синонимикаси // Ўзбек тилининг лексик-грамматик хусусиятлари. -Тошкент, 1981.- 176 б.; Кононов А.Н. Послелоги в современном узбекском языке.-Ташкент, 1955.- с.12; Ғулом А.Ўзбек тилида келишиклар // Фанлар Академияси Ўзбекистон филиалининг асарлари. 2-серия, филология, 2-китоб, -Тошкент, 1941.- 66 б. www.arxiv.uz силади (О.14). Ундан кейин сени мен жоним билан баробар кўраман, тепамга кўтараман (Рав.53). 4. Қ урол-восита маъноси. ...канизнинг билагига қамчи билан солди (Алп.49). қочганин найза ман санчиб (Алп.194). ...мен бориб бир кўзимни қўлим билан ёпиб, бир кўзим билан келайин...(Рав.39). Барча тил бирликлари каби маъно ҳам нутқда воқеалашади, юзага чиқади, ўхшашлик ва қўшничилик муносабатларида акс этади. Шунга кўра, қурол-восита маъносининг қуйидаги маъно нозикликлари воқеалашади: а) восита маъноси ҳаракат содир бўлган предмет сатҳи маъноси англашилади: Равшанбек пиёда йўртиб, кўчанинг юзи билан, қизларнинг изи билан уриб югуриб, қизларни излаб кетаберди (Рав.39). Шу йўл билан отини чу деб йўртиб қирга чиқди... (Рав.30). Келтирилган мисоллардаги билан кўмакчиси -дан чиқиш келишиги қўшимчасига синонимик муносабатда бўлиши мумкин. Мисолларга эътибор беринг: кўчанинг юзи билан // кўчанинг юзи дан ; қизларнинг изи билан // қизларнинг изи дан ; шу йўл билан // шу йўл дан. б) ҳаракат воситаси бўлган предмет маъносини ифодалайди:...ўз шопи билан калласини ғарчча кесиб олиб..(Рав.42). Ўткир қўл- ла кесайинми бўйингни? (О.16). Калласи ман келиб ерга уради (Алп.164). Бир қўли ман эгар қошидан ушлади (Рус.415). 5. Пайт маъноси . Бу маъно [вақт билдирувчи сўз + билан] қолипининг ҳосиласидан воқелашади: ...шу девона билан отини қўйнига солиб, куни билан югуриб юрсам ҳам бир нонча салмоғи бўлмас (Рав.83). Мисолдаги девона билан қуршови биргалик маъносини, куни билан қуршови пайт маъносини юзага келтирмоқда. ...эрта-мертан салқин билан йўл тортайлик, - деди (Рус.433). Куннинг бурни билан Қоғотон тоғининг тўқсон дарасидан тўқсон алп йиғилиб... (Алп.64). Куни билан қайқубод ухлаб ётади (Алп.264). www.arxiv.uz 6. Ҳолат маъноси [мавҳум сўз + билан] қолипидан ҳосил бўлади: Ғам билан сарғайиб гулдайин дийдор (Алп.21). Ҳийла билан хон Далилини обкетди (Рав.42). Мен азоб- ла тирикдирман зиндонда (О.94). 7. Оралиқ-масофа, чегара маъноси. Пасқам ман паналаб кетиб боради (Алп.208). ...теварагини ўхшатиб пишиқ ғишт билан иморатлар қилиб...(Рав.70). Сой билан паналаб шунқор жўнади (Алп.136). 8. Қиёслаш-чоғиштириш маъноси. Майдон бўлса йўлбарс билан шермисан (Рав.60). Яшиндай бўп кўтарилди Бойчибор // Балки булут билан бўлди баробар (Алп.144). Шапоқ бўлди Бойчибор ман баробар (Алп.147). 9. Шарт маъноси. ...ўз тош-тарозим билан тортиб оламан (Алп.147). Не тилак ман тилаб олган ёлғизим (Рав.11). Билан кўмакчиси орқали, бўйлаб, ёқалаб, ҳам, -да, -дан воситалари билан синонимик муносбатда қўлланилади: Оққиздан қанча қизлар билан , неча жоду кўзлар билан , ширин шакар сўзлар билан , хизматкор канизлар билан нигинни бериб юборди (Рав.49). Қизлар билан // қизлар дан ; жоду кўзлар билан // жоду кўзлар дан ; ширин-шакар сўзлар билан // ширин-шакар сўзлар дан ; канизлар билан // канизлардан. Келтирилган бирикмаларнинг аташ маънолари бир хил, аммо ифода маънолари ҳар хил. Аниғи, билан воситасида тузилган жумлаларда биргалик маъноси кучли. - дан воситасида ҳосил бўлган жумлаларда биргалик маъносидан кўра, бир субъект ёки ҳаракат объектининг бир қисми орқалигина бажарилгани сезилади. Масалан: Созандалар созин чертар қўл билан , // Ёмон одам куйдиради тил билан , // Сени билдим, Бойсарини сўрадинг, // Бора бергин ёлғиздоёқ йўл билан (Алп.97). Текис йўл ман кетармиз... (Алп.137). Шу йўл билан кетсанг, тўғри борасан (Алп.97). Мисоллардаги йўл билан қуршовидаги бирикма биргалик маъносини ифодалаяпти ва орқали кўмакчиси билан синонимик ҳолатга кириша олади. Аммо бу кўмакчининг қўлланиши турлича. Орқали кўмакчиси билан ҳосил бўлган гапда биргалик маъносидан кўра ҳаракатнинг йўналишини ифодалаяпти ва бу кўмакчи билан ясалган конструкция, асосан, китобий услубга хос. www.arxiv.uz Достон матнларида билан бир гапда бир неча марта такрорланиш ҳоллари учрайди. Бу ҳол услубий ғализлик келтириб чиқармайди. Балки гапга таъкид, кучайтириш, айириш маъноларини воқелаштиради. Масалан: ...подшолик юзи хотири билан , соппардали чотири билан , найзадаст ботири билан , жиловдор шотири билан боғнинг устидан келиб қолди (О.6). Доро Турон мамлакатига ёвлаб қўниб ётган элга ташвиш солиб, одамларни уй-ўтови билан , сўри-галаси билан, эчки-такаси билан , қўзи- қўчқори билан жами давлати билан ўлжа олиб, Эронга ҳайдаб кетар экан (Ой.7). Ҳар бир сўзни тизим сифатида таҳлил қилишдаги асосий мезон уларни ўзаро ички муносабатлар асосида муайян қаторларга, гуруҳларга, тур ва туркумларга - катта-кичик парадигмаларга бирлаштиради. Бундай қатор, гуруҳлар, тур ва туркумларда - сўзларнинг ўзаро шакл ва мазмун муносабатлари, сўзларнинг маънолари, уларнинг табиатини аниқлаш мумкин бўлади. Сўзлар қандай қуршовда иштирок этишига қараб, турли маъноларни келтириб чиқаради. Барча сўзлар, тил бирлиги каби поғонали қурилишга эга бўлади. Кўмакчининг бир неча маъноси ва ҳар бир маънонинг бир неча тури борлигини кўриб ўтдик. Жумладан, билан кўмакчисининг мазмун тизимини шартли равишда қуйидагича белгилаймиз. Биргалик маъноси (Б), сабаб (С), мақсад (М), қурол-восита (В), пайт (П), ҳолат (Х), оралиқ-масофа (О), қиёслаш-чоғиштириш (К), шарт (Ш) га бўлинади. Уларнинг ҳар бири ўз навбатида, яна маъно гуруҳларга (Т) ва синонимик воситаларга (СВ) поғонали равишда бўлинади. Санаб ўтилган маъноларнинг поғонали қурилишини қуйидаги чизма орқали қайд этамиз. (қаранг: 2-илова). Учун . Достон матнларида учун (А. i =45; Р. i =26) кўмакчисининг –чун, - чин (А. i =1; Р. i =2) , -ичин, -ичун (А. i =1; Р. i =1) , -чук (А. i =2; Р. i =1) шакллари мавжуд. Учун ва унинг вариантлари этимологияси ҳақида бир қатор ишларда маълумот келтирилган 6 . 6 Кононов А.Н. Послелоги в современном узбекском литературном языке. - Ташкент, 1951.- с.15; Рустамов Т. Ҳозирги ўзбек адабий тилида кўмакчилар. -Тошкент, 1965.- 59 б.; Рустамов Т. Учун кўмакчисининг семантик-грамматик хусусиятлари ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти масалалари. 1963.- № 2, 29 б.; Рустамов Т. Соф кўмакчилар. -Тошкент, 1991.- 34 б. www.arxiv.uz Учун , асосан, бош келишик шаклидаги сўзга бирикади. Баъзан, матнда қуйидаги қолипларда воқеалашади: [кишилик олмоши+қаратқич келишиги +учун]; [-ган сифатдоши+учун]; [-лик аффикси+учун]; [буйруқ-истак шакли+учун]; [ҳаракат номи+учун] . Достон матнларини таҳлил қилганимизда, учун кўмакчиси ўзи эргаштириб келувчи сўзга уйғунлашган ҳолларини учратдик. Бу ҳолат кўпинча, олмошлар билан бирикиб келганда, қисқа - чун, -чук, -чик шаклида ишлатилади 7 . Масалан: Нечук энди айшу ишрат айлайин (Рав.14). Бир нечук номардга кўнгил бермагин (Алп.87). Қалмоқшоҳга бориб хабар бермак чун (Алп.287). Кўзгинанг мастонмисандир,// Сен не чик жононасан? (Хур.188). Учун матнда турли қуршовларда муайян маънони ҳар хил кўринишлар орқали, маъно буёқдорлиги орқали намоён қилиши мумкин: 1. Мақсад маъноси. Маълум ҳаракат, ҳолатнинг нима мақсадда рўй бериш ёки бермаслигини ифодалайди: Билмоқ учун ким боради қошига. (Рус.406). Хизмат учун миниб чиқдим отини (Рус.414). Бир қиз учун унутмагин бизларни (Рав.14). Мақсад маъносини ифодалаётган учун кўмакчиси баъзан деб воситаси билан синонимик муносабатга кириша олади. Қиёсланг: хизмат учун // хизматни деб ; бир қиз учун // бир қизни деб. 2. Сабаб маъноси. Бундай чоқда учун КЛ кўпинча қуйидаги қолипларда учрайди: [-гани+учун]; [-лиги+учун]; [-ганлиги+ учун]. Ана шундан етти ёшида ёйни кўтариб отгани учун Алпомиш алп атанди (Алп.18). Шунда ўғлинг бир хотин учун юртидан кечса...(Рав.86). Мен йиғладим шу от учун зор-зор // Шу от учун кўса бўлди хору зор (Рав.41). Сиз якка бўлганиз- чун сўрайман // Ташқарига якка чиқманг, тўражон (О.46). Сабаб маъносини ифодалаган учун сабабли , туфайли воситалари билан синонимлашади. Масалан: шу от учун // шу от туфайли (сабабли) ; 7 Рустамов Т. Ҳозирги ўзбек адабий тилида кўмакчилар. -Тошкент, 1965.- 59 б.; Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек адабий тили ва ўзбек халқ шевалари. -Тошкент, 1962.-190 б.; Ўзбек халқ шевалари морфологияси. Тошкент, 1984.- 224 б. www.arxiv.uz бир хотин учун // бир хотин сабабли. Бу ўринда сабабли, туфайли воситасида ясалган конструкциялар китобийлик буёғига эга. 3. Аталганлик, қарашлилик маъноси. Ўғли учун элу халққа тўй берди (Рус.444). Фарзанд учун унда кўнглингни жўшлаб (Рус.381). Боласи учун сарғайгандир сиёғи (Рав.84). 4. Эваз маъноси. Бери келгин болам, асов қулуним,// Энанг бунда сенинг учун меҳрибон (Рус.389). Мен йиғламай, ким йиғласин, бекбачча,// Йиғлаганим менинг сизинг учуни (Хур.197). Бизнинг учун келган бир эл номдори (Рав.49). 5. Объект муносабати . Ўлим учун ғам емайман бўйингдан (Рав.56). Дунё учун кўндирдим деб гапирма,// Кўнглинг учун хизматингни қиламан (Рус.362). Каби . Бу кўмакчи «ўхшатиш», «солиштириш», «қиёслаш» маъноларини ифодалайди. Рустам каби мужгонингни // Мен бировларга менгзадим (А.105). Ўн тўрт кунлик ой каби ҳусндор (О.6). Достон матнларида каби (А. i =5) кўмакчисига мисли (А. i =10) , ўхшаб (Р. i =1) сўзлари, - дайин, -дай қўшимчалари синоним бўлиб иштирок этган. Ўзинг билсанг , мисли аждаҳор эди (Алп.359). Чархин кўлнинг ёқасида бир нарса мисли бир тоғнинг бўктирилган дараси дай бўлиб ялтираб ётибди (Рус.415). Билсанг қўнғиротлик зотимни // Малак дайин суратимни (Алп.105). Бир ёшингдан юзларинг гулга ўхшаб, // Икки ёшда зулфинг сунбулга ўхшаб , //Уч ёшингда тилинг булбулга ўхшаб, // Тўрт ёшингда айқалашдим, бек ўғли (Я.Аҳм.229). Яраша (А. i =1; Р. i =1). Бу кўмакчи [ -га+яраша] қолипида воқеалашиб, тенг, мос, лойиқ маъноларини билдиради: ...у одам ҳам индамайди, қўли билан нимани кўрсатса, пулига яраша шундан олиб беради (Рус.405). Шумлигига яраша , борганимдан сўнг жазосини ўзим бераман,- деди (О.87). Предмет хусусиятлари қиёсланади: Орзигулни олган кишининг ўзига яраша куч-қуввати бўлса керак, уддасидан чиқиб ёр қилиб олгандир (О.43). ...Элнинг кўчиб борётганини кўриб неча каниз – қизларни ўзига www.arxiv.uz ҳамроҳ қилиб, қирқин қизлар билан ҳар қайсилари ўзларига яраша отларга минди (Алп.29). Хуллас, соф кўмакчилар биргалик, сабаб, мақсад, қурол-восита, пайт, ҳолат, оралиқ масофа, қиёслаш-чоғиштириш, шарт, аталганлик, қарашлилик, эваз, объект каби маъноларни англатади. Билан, учун (-чун), каби, мисли, яраша соф кўмакчилар «достон услубига хослик»; сингари, узра, қатори, туфайли, қадар, сайин, орқали, янглиғ, сари, биноан соф кўмакчилари «китобий услубга хослик» маънолари билан фарқланади. Функционал кўмакчи сўзлар Функционал кўмакчилар сўзи ўзларининг ифода ва вазифа маъноларини сақлаган мустақил сўз бўлишига қарамай бошқа ёрдамчи сўзлар каби гапда турли синтактик қуршовларда иштирок этади. Туркий тилларда кўмакчи келишик қўшимчаларини бошқаради. Функционал кўмакчи сўзлар бундай хусусиятидан ташқари ўзи ҳам келишик қўшимчаларини олиб келади. Бу ҳолни унинг турланиши деб бўлмайди. Чунки воситали келишик қўшимчаларидан бирини қабул қилган кўмакчи алоҳида ифода ва вазифа амалларини берувчи кўмакчи ҳисобланади. Функционал кўмакчи сўзлар морфологик шакли, англатган маънолари, келишикларни бошқариш хусусияти, услубий қўлланилишига кўра фарқланади. Бошқа . От ёки от маъносидаги сўзларнинг чиқиш келишиги шаклида келишини талаб қилиб, қўйидаги маъноларни ифодалайди. 1 . Отдан англашилган предмет ёки ҳолатни ажратиб кўрсатади : Сендан бошқа одам бориб бўлмайди (Алп.243). ...Зулхумор ойимнинг жамоли бир ёқ мойдай бўлиб эриб ётипти, бошқа қизлар ҳам яхши-ку, улардан жириб ётипти (Рав.44). 2. Ўзга маъноси. Мени десанг, бошқа юртни излагин (Рус.390). Бошқа сўйлаб ўтирмоқлик не даркор (Рус.417). Бу қиздан бошқа кўзининг оқ-қораси йўқ (Рав.30). www.arxiv.uz Таркибида [-дан бошқа] қолипидан ҳосил бўлган кўмакчи ўзаро зидлик муносабатини билдиради: Бу қиздан бошқа кўзининг оқ-қораси йўқ (Рав.30) гапида икки маъно: 1) Қорахоннинг Зулхимор исмли қизи бор; 2) бошқа ҳеч кими йўқ прессуппозиция мавжуд. Бунда икки зид прессуппозиция - ҳам тасдиқ, ҳам инкор англашилган. Конструкциядан юзага келган маъно инкор мазмунидадир. Бундай конструкцияларда кўмакчи ўрнида бўлак, ташқари, ўзга кўмакчилари қўлланиши мумкин: Сакта сўзни хўп айтибди ўзима, // Сендан ўзга кўринмайди кўзима (Ой.195). Бўлак . Бўлак (А. i =2; Р. i =1) кўмакчиси бошқа (А. i =11; Р. i =16) , ташқари кўмакчиларининг синоними бўлиб, улар каби «мустаснолик» маъносини ифодалайди: Мундан бўлак ўғриликка келмайман (Алп.264). Эна, дев деб эдинг: ё дев, ё бўлак жонзот йўқ (Рус.394). Олатойдан бўлак нарса қолмади (Алп.262). Сўнг . Бу кўмакчининг нутқда сўнгра (А. i =19; Р. i =1) , сўғин 8 (А. i =1), сай (А. i =1) шакллари учрайди. Сўнг (А. i =36; Р. i =20) КЛ [-дан+сўнг] қолипининг ҳосиласидан, бир иш-ҳаракат тугалланиши билан боғли бўлган вақт маъносини билдиради: Олтойдан сўнг хонга жавоб бераман (Рус.372). Авазхон бир-икки йилдан сўнг бир қизли бўлди (Рав.3). Сен кетган сўнг қонлар йиғлаб қолганман (Алп.302). [у (бу, шу) –дан + сўнг] қолипининг ҳосиласидан бирор иш-ҳаракатдан кейин иккинчиси содир бўлганлигини билдиради: Сўғин келиб қўшилаяпти (Алп.288). Бир сафарга тушиб тургин орага, // Ундан сўнгра олгин ҳар даркорингни (Рав.47). Қайқубод қизларга нолиш қилади, // Ундан сай шўхлик қип қизлар уради (Алп.268). Сўнг кўмакчиси кейин билан синонимик қуршовда иштирок этиши мумкин: Беш кун кейин кўринг мендай фарзандни (О.24)....беш кундан сўнг дийдорингни кўрайин (О.25). Тонг отган дан сўнг // тонг отган дан кейин; Олтой дан сўнг // олтой дан кейин . Бу ўринда сўзларнинг аташ маънолари бир хил бўлса-да, ифода маънолари ҳар хил. Чунки сўнг кўмакчи кўпроқ 8 Рустамов Т. Ҳозирги ўзбек адабий тилида кўмакчилар. Тошкент: Фан, 1965.- 92 б. www.arxiv.uz «китобий услубга хослик», кейин кўмакчиси эса «сўзлашув услуби» ва «достон услубига хослик» маънолари турличадир. Кейин . Бу кўмакчининг достон матнларида кай (А. i =7; Р. i =1), кей (А. i =2) қисқа шакллари ишлатилган. Кейин (А. i =54; Р. i =17) кўмакчисининг барча шакллари қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) иш-ҳаракатнинг тугалланиш билан боғли бўлган вақт муносабатини: Қирқ кечаю қирқ кундуз бўлгандан кай тўй тарқайдиган кун бўлди (Алп.16). ...қирқ кундан кей тўй охир бўлади (Рус.344). ..қирқ кундан кейин шу болани чақириб сўрасак... (Рав.59). 2) иш-ҳаракат тугагандан сўнг, иккинчиси содир бўлишини билдиради: Бизлар бориб подшога бир маслаҳат қилайлик, ундан кейин сенга буюрамиз...(Рав.59). ...тапур-тупур ўйинлар қилаётир, қизиғи кейин бўлаётир (Рав.44). 3) сабаб маъноси. Гапиришиб ундан кей мамлага келган (Рус.404). Бежой бурилгандир назари Чибор қирқ кун кейин тушиб қолди бул ишлар (Алп.113). Бери . Бу кўмакчи чиқиш келишигидаги сўзни бошқариб, қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) ҳаракатнинг бошланиши қандайдир пайтдан бошлаб, маълум вақт давомигача чўзилишини ифодалайди : ...неча йилдан бери қўнғиротнинг хони ҳам зиндонда ётибди...(Алп.245). Неча кундан бери ҳайдаб келамиз (Рус.383). 2) вақт билдирувчи сўзлар билан бирга келиб, пайт оралиғи аниқлашади: Аниқликни сўзлар олдидан келган сонлар кўрсатиб туради: Етти йилдан бери азоб кўрибди (Алп.282). Тўқсон кундан бери сен ҳам келмагин (Алп.118). Олти кундан бери сен фиғон айлаб (О.76). Сабабли . Бу кўмакчи содир бўлаётган иш-ҳаракатнинг бошқа иш- ҳаракатга алоқадор экани, сабабини билдиради: Бу қизлар нима сабабли келди (Алп.301). Шул сабабли меҳмон келдим уйингга (Рав.5). Ул сабабли ҳеч кимнинг кўзига тушмайди (Алп.385). www.arxiv.uz Қараб . Қуйидаги маъноларни англатади: а) ҳаракат йўналган томон маъноси: Чилбир чўлига қараб йўл тортди... (А.246). Кўз тутиб йўлингга қараб юрарман (Рус.353). б) асос, ўлчов маъноси: Хатга қараб бундай хафа бўласан (Алп.233). Кампир Равшанхоннинг қадди бастига қараб, Равшанбекдан кўнгли тўлиб... (Рав.22). Қараб кўмакчиси йўналиши маъносини ифодалаб келганда томон билан синонимик ҳолатда воқеалашади. Қиёсланг: чўлга қараб // чўлга томон ; Қўнғиротга қараб // Қўнғиротга томон. Аввал (А. i =27; Р. i =6) , илгари (А. i =20; Р. i =4) , олдин (А. i =2; Р. i =2) , бурун (А. i =7; Р. i =2). Бу кўмакчилар қуйидаги қолипларда воқеалашади: [- дан+аввал // илгари // олдин // бурун] ; [вақт билдирувчи сўзлар + кўмакчи]. Бу кўмакчилар матнда пайт маъносини билдириб, бирор ҳодиса, иш-ҳаракатнинг воқеа бўлишда ундан олдин содир бўлган ҳодиса ёки вақтни ифодалайди: Мендан бурун сен топширдинг жонивор (Алп.316). Сен ўзинг бурун ҳам ҳеч бозорга борибмидинг, илгари бозорни кўрибмидинг? (Рав.34). Бир растадан қизлар кириб кўради // Аввал бориб баззозликни тергади (Алп.355). Аввал, олдин кўмакчилари боғли қуршовсиз «ўтмиш» маъносини аниқ ифодалай олмайди. Илгари, бурун кўмакчи эса «ўтмиш» маъносини аниқ ифодалайди . Аввал, олдин, илгари, бурун кўмакчилари вазифа ва ифода маъноларида бири иккинчисининг ўрнида қўлланиши жиҳатидан бир-бирига синонимдир. Қиёсланг:- Сен ўзинг бурун // олдин // илгари // аввал // ҳам ҳеч бозорга борибмидинг? (Рав.34). Тортиб . Бу кўмакчи иш-ҳаракат ёки вақеанинг содир бўлишидаги бошланғич ўрин, манба маъносини ифодалайди: Куннинг ўзи кечга тортиб боради (Алп.218). Ҳозирги ўзбек адабий тили ва матнларда от сўз туркуми таркибида ўрганилиб келаётган олд, ост, таг, уст, ич, томон, ён, орқа, қош, ўрта, ўрин сўзлари [ III шахс эгалик+жўналиш к-к], [ III шахс эгалик +ўрин- www.arxiv.uz пайт к-к], [ III шахс эгалик+чиқиш к-к] қолипларида кўмакчиликка кўчиб, матнларда кўмакчи вазифасида воқеалашади. Улар макроконтекст ва микроконтекстда ҳар бири ўзига хос хусусиятга, хилма-хил маъно нозикликларига эга. Ост, таг. Бу кўмакчилар бир-бири билан синонимик муносабатда бўлиб қуйидаги маъно нозикликларига эга. Ост, таг [ III шахс эгалик қўшимча+жўналиш келишиги қўшимчаси ( III ш.э.қ.+ж.к.) 9 ] қолипидаги остига (А. i =17; Р. i =20) , тагига кўмакчилар иш-ҳаракатнинг бирор предметнинг остки қисмига йўналганлигини кўрсатади. Масалан: Золимлар дорнинг остига яқинлашиб қолди (Рав.86). Бекларнинг остига либосни ташлаб (Алп.218). Ястиқнинг тагига пичоқни қўйди (О.69). Чашма бўйига, Чинор тагига келиб ўтирди (О.14). [ III шахс эгалик қўшимчаси+ўрин-пайт келишиги қўшимчаси ( III шш.э.қ.+ў.к.)] қолипидаги остида (А. i =21;Р. i =7) , тагида кўмакчилар иш- ҳаракатни бирор предметнинг пастки қисмида содир бўлганини ифодалайди: Ер остида золим тани чирисин (Рус.391). Бир гул бўтанинг остида нағма қилаяпти (Алп.266). [ III шахс эгалик қўшимча+чиқиш келишиги қўшимчаси ( II ш.э.қ. +ч.к.)] қолипидаги остидан (А. i =2) , тагидан кўмакчилар иш-ҳаракатни бирор предметнинг остки қисмидан йўналганлигини кўрсатади: ...Қалдирғочойим чангалнинг остидан чиқиб қаради (Алп.289). Сўнгра бориб Орзигулнинг ястиғи тагидан пичоқ топиб келтирдилар (О.73). Ҳам ўғлим, ҳам қизим, бирдан-бир ёлғизим, сув тагидан чиққан қундузим - Сувон деган чўлпон юлдузим бордир (О.62). Уст . [ III ш.э.қ.+ж.к.] қолипидаги устига (А. i =69;Р. i =18) кўмакчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди: 9 Бошқа саҳифаларда қисқарган ҳолда берилади. www.arxiv.uz 1) йўналганлик маъноси: Қ алмоқшоҳ устига кетиб бораман (Алп.215). От қўй ғанимнинг устига (Рав.89). Алпомишнинг устига бориб қолди (Алп.123). 2) воқеликни кетма-кет содир бўлиши маъноси : «Хуш келдингиз», деб дастурхон ташлаб, нозу неъматни тўкиб, қанд устига новвот, шира устига шарбат тўкиб, зиёфат устига зиёфат қилиб, отасини сийлаб, хизмат қилиб турди (Рав.4.)...шўрва устига палов, чой устига ширчой, унинг устига саримой, зиёфат устига зиёфат тортаётир... (Рав.49). 3) ўрин, жой маъноси: Шохсупа устига сувлар сепилган (Рав.20). От устига қўяверди бек Равшан, // Ўймалаб ташлаган бахмал чиргини (Рав.8). қиём чоғи чиқди тепа устига (О.30). 4) давр, вақт маъноси: Тахт устига ишорат қип жўнади,// Тахт устига давлатли хон минади (Алп.384). Тахт устига энди беклар жўнади,// қанча саркардаман бул ўтиради. (Алп.388) [ III ш.э.қ.+ў.қ] қолипидаги устида (А. i =28; Р. i =14) кўмакчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) ўрин, жой маъноси: Растанинг устида бор гулдасталар (Рав.20)....бир тепанинг устида қатор бўлиб...(Рав.27)...тоғнинг устида ўтирган эди (О.35). 2) вақт, давр маъноси: Неча вақт даврон устида ўтирдим (Рус.391). Юрт устида юрган мен ҳам қаландар (Рус.379). ...эсиз ош қолди, худой олгур ошнинг устида кўнгли қоралик қилди (Алп.48). 3) иш-ҳаракатнинг бажарилиш нарса ёки воқеага боғлилик маъноси: Калла кесинг душман ўлсин, // Равшан полвоннинг устида (Рав.89). Нар, моянг шу кунда довриқ устида (Алп.104). [ III ш.э.қ.+ч.к] қолипидаги устидан (А. i =26; Р. i =13) кўмакчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) предмет усти бўйлаб йўналиш маъноси: От устидан давлатли хон қаради (Алп.316).Чиргини устидан қўйди белликни (Рав.9). Шунда Орзигул тоғнинг устидан пастга қараб йиғлаб...(О.52). www.arxiv.uz 2) иш-ҳаракат бирор нарса ёки кимсага қаратилганини, шу нарса ёки кимса ҳақида эканлиги маъноси: Ҳуройим устидан додқа бўлинглар (Рус.361). Ҳуройимнинг устидан бир сўз айтиб турган экан (Рус.357). ...молларнинг устидан қарайдиган сардор бўлиб... (Алп.197). 3) кетма-кет истеъмол қилиш ёки кийиш маъноси: ... шакар устидан асал, ёнғоқ устидан бодом, писта устидан руста, майиз устидан офтобий, унинг устидан оби миска майиз,...(Рав.49). ...елкасига жанда-жундани қўйиб, кебанакни устидан елбагай кийиб... (Алп.333). 4) бирор кимса ёки нарса томон йўналиш маъноси: ...тўпланишиб ўнта қиз Равшанбекнинг устидан келиб қолди (Рав.44). Олд. [ III ш.к.+ж.к.] қолипидаги олдига (А. i =38; Р. i =19) кўмакчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) олд томонга йўналганлик маъноси: Ана шунда Равшанбек йўлбарсдай бўлиб дарвозанинг олдига борди (Рав.10). ...Карвонларнинг олдига чиқиб... (Алп.200). 2) вақт маъноси: ...то тушнинг олдигачайин тенгсалиб кўрикдан ўтиб юрибди (Алп.65). 3) ёнига, ҳузурига маъноси: ...Зулхуморнинг олдига борди (Рав.44). Шунда отасининг олдига чиқиб.. (Рав.4). [ III ш.э.қ.+ў.к] қолипидаги олдида (А. i =8; Р. i =8) кўмакчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) жой, ўрин маъноси: Шоҳларнинг олдида бўлар шотири (Рав.45). Подшонинг олдида бўлса тўртта чопарчи маҳрами бордир-да (Рус.269). ...доим дарвозабоннинг олдида ўтирар эди (Рав.10). 2) нисбатан, қараганда маъноси: Ирамнинг боғи мунинг олдида бедимоғ (Рав.44). 3) вақт маъноси: Ётиб эдим тонг олдида туш кўрдим (Рус.405). Тонг олдида тағи қайтиб жўнади (Алп.136). [ III ш.э.қ.+ч.к.] қолипидаги олдидан (А. i =9; Р. i =8) кўмакчиси рўпарасидан, олдинги қисмидан йўналганлик маъносини www.arxiv.uz ифодалайди: ...буларнинг олдидан чиқиб қолди (Алп.213). Боғдан чиқди, олдидан бир катта дарвоза келди (Рав.23). Орқа . [ III ш.э.қ.+ж.к.] қолипидаги орқасига (А. i =4; Р. i =1) кўмакчиси орқа томонга йўналганлик маъносини ифодалайди: Икки қўли орқасига бойланган...(Рус.396). «қултой» қулнинг орқасига солади (Алп.335). Самандар Чўпон Орзигулни йўқотиб, орқасига қайтди (О.18). [ III ш.э.қ.+ў.қ.] қолипидаги орқасида (А. i =2; Р. i =4) кўмакчиси предметнинг ўрни бошқа предмет орқасида эканини ифодалайди: Равшанбек дарчанинг орқасида туриб эди (Рав.6). Буларнинг орқасида уч юзча қизлар ўйнашиб.. (Рав.37). [ III ш.э.қ.+ч.к.] қолипидаги орқасидан (А. i =2; Р. i =10) кўмакчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) орқа томонидан йўналганлик маъноси: Буларнинг орқасидан бояги кўшкда кўрган канизлар билан Зулхумор ойим ўтиб кетиб бораётипти (Рав.38). 2) изидан маъноси: Мана мен, мен борайин отангнинг орқасидан : унинг қизда нимаси бор экан?! (Рав.7). ...ўғлини кўзи қиймай, орқасидан чақириб бир сўз айтаётир (Рав.15). Муни кўриб тўрасининг орқасидан югурди (Рав.54). 3) шу сабабли, шарофати билан маънолари: Тоғай хизматининг орқасидан бир қўрғоннинг эгаси бўлиб...(Рус.420). Ёдгорнинг қўйини сўйиб оласан, // Шунинг орқасидан катта бўласан (Алп.354). Ён . [ III ш.э.қ.+ж.к.] қолипидаги ёнига (А. i =1; Р. i =1) кўмакчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) яқинига маъносини: «Қалмоқшоҳнинг ёнига ҳайдаб борайик... (Алп.36). ...момасини ёнига жойлаб... (О.4). 2) ўзи билан бирга етаклаб маъноси: Ундай бўлса, ёнига уч юз муллани қўшиб, Асқар тоғидан ошириб келинглар (О.75). Боваси Дилмуродни ўз ёнига олиб... (О.90). www.arxiv.uz 3) бирор томонга маъноси : Бир ёнига Ойчинор, кўз қириман қаради (Ойч.91). Ич . [ III ш.э.к.+ж.к.] қолипидаги ичига (А. i =11; Р. i =2) кўмакчи предмет ичига йўналганлик маъносини ифодалайди: Шаҳарнинг ичига етиб боради (Алп.204). Ярқиллаган Бобир кўлни кўрди //Туянинг ичига келиб қўнади (Алп.239). [ III ш.э.к.+ў.к.] қолипидаги ичида (А. i =14; Р. i =19) кўмакчисининг ичра (А. i =4) , ичинда (А. i =16;Р. i =20) шакллари қўлланилиб, қуйидаги маъноларни билдиради: 1) қуршовида, орасида маъноси: Зиндон ичида акам буни билибди (Алп.241). ҳандақ ичра ёлғиз қолдим, энажон (О.69). Боқиб кўрдим, боғ ичинда бир дилбар (О.6). Гўр ичинда кун кечириб, // Хоним, кимдан зулм кўрдинг? (Рус.431). Халқ ичида сизни суйиб тияман (Рус.403). 2) шароитида, оғушида маъноси : Ҳув олисдан туман ичра кўринган (О.17). Сиз кетганингиздан буён Оқтош мотам ичида , - деди (О.36). Ухлаганда ғафлат ичра келганди (О.71). Олтин коса, гулгун шароб // Ичилди майдон ичинда (Рав.91). 3) маълум вақт мобайнида маъноси : Агар шу йигирма кун ичида келган одам бўлса... (Рав.69). [ III ш.э.қ.+ч.к.] қолипидаги ичидан (А. i =2; Р. i =2) кўмакчиси бирор предмет орасидан йўналганлик маъносини ифодалайди: Оқ чодирнинг ичидан қорахон подшо қораси (О.48) ...ҳовлининг ичидан лаҳм уриб.. (Рав.69) ...кўйлакнинг ичидан белига бойлаб... (Алп.336) Ўрта. [ III ш.э.қ+ж.к] қолипидаги ўртасига (А. i =3; Р. i =5) кўмакчиси предметнинг орасига йўналганлик маъносини ифодалайди: ...қизларнинг ўртасига ўтқизиб... (Алп.371). Кўпнинг ўртасига тушиб қоласан (Алп.38). Икки отнинг ўртасига Бахтиёр кириб... (О.58). [ III ш.э.қ.+ў.к] қолипидаги ўртасида (А. i =1; Р. i =2) кўмакчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди: www.arxiv.uz 1) оралиғида маъноси: ...ҳовли ўртасида олти якка михга олти тулпор от бойланиб турипти (Рав.23)....бозорнинг ўртасида дори, шу ерда Равшаннинг осилиб ўладиган ери (Рав.69). Қушлар ўртасинда сайраб турибсан, (Рус.395). 2) кишилар орасидаги муносабат маъноси: Халқнинг ўртасида туҳматга учраб... (Рус.391) Бош. [ III ш. э.қ.+ж.к] қолипидаги бошига (А. i =37; Р. i =10) кўмакчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди; 1) предмет тепасига йўналганлик маъноси: Қ ирнинг бошига чиқиб қаради (Рус.415). ..ангдай овлоқ тепанинг бошига тикиб қўйди (Алп.64). ...дарахтнинг бошига қаради (Рав.21). 2) ажратиб кўрсатилган предмет маъноси: У й бошига бир қиздан солиқ солган (Рус.398). Уй бошига хоним ўтин солами? (О.37) [ III ш.э.қ.+ў.к.] қолипидаги бошида (А. i =28; Р. i =2) кўмакчиси «бирор предмет тепасида» маъносини ифодалайди: Тепанинг бошида сенга қарайман (Алп.102). «бирор предмет ёнида» маъносини билдиради: Чоҳ бошида Алпомишни кўради (Алп.287). Пойганинг бошида тортиб бойладинг (Алп.150). Ногаҳон мол бошида юриб эди...(Алп.200). [ III ш.э.қ.+ч.к.] қолипидаги бошидан (А. i =10; Р. i =2) кўмакчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) олдидан йўналганлик маъноси : Зиндоннинг бошидан пайдо бўлади (Алп.287). Шоҳнинг қизи, чоҳ бошидан қарадинг (Алп.272). 2) воқеанинг содир бўлишидаги бошланғич ўрин, манба маъноси: ...шу гапнинг бошидан оёғини чўмманглаб сен бузиб келаяпсан: (Рус.383 ) Қош . [ III ш.э.қ.+ж.к.] қолипидаги қошига (А. i =15; Р. i =2) кўмакчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) бирор прдмет олдига йўналганлик маъноси: ..ўзи кўриб юрган Мурод тепанинг қошига етди (Алп.246). ...Эгар-абзалнинг қошига етаклаб кела берди, эгар-абзалнинг қошига бориб, уёқ-буёғини кўра берди (Алп.82). www.arxiv.uz 2) атрофида маъноси: Шосупага сувлар сепилган, қошига гуллар экилган (Рус.394). 3) ҳузурига маъноси: Яқинлади қаландарнинг қошига (Рус.440). Алпомиш қошига энди боради (Алп.226). Султонхон қошига бу кампир етди (Рус.364). [ III ш.э.қ.+ў.к.] қолипидаги қошида (А. i =7; Р. i =1) кўмакчиси қуйидаги маъноларини ифодалайди: 1) бирор предмет олдида маъноси: Эгар қошида олтин садоғинг (Алп.108). Кеча-кундуз дастурхонлар қошида (О.29). 2) ҳузурида маъноси: ..телпаги қайқайиб, энасининг қошида ўтирибди (Рус.440)...битган арзанг Султонхоннинг қошида мўътабар бўлгудай (Рус.361). [ III ш.э.қ.+ч.к.] қолипидаги қошидан (А. i =1) кўмакчиси бирор предмет олдидан йўналганлик маъносини ифодалайди: Алпомиш қултойнинг қошидан қайтди (Алп.79). Чўпон ва Сувон булар қошидан чиқди (О.57). Ўрин . [ III ш.э.қ.+ж.к.] қолипидаги ўрнига (А. i =10; Р. i =1) кўмакчиси «бадалига, эвазига» маъносини ифодалайди: Акамнинг ўрнига қолган, чироғим (Алп.233). ..ўғлимнинг ўрнига олган ёлғизим...(О.15). «бирор нарса жойида бошқаси» маъноси: Кигизнинг ўрнига уйига бахмал ёпган эди (Алп.36). Тош кўрмаган гоҳ кўчалар,// Тош ўрнига бош кўргандир,// Сув кўрмаган гоҳ кўчалар,// Сув ўрнига қон кўргандир (Алп.29). [ III ш.э.қ.+ў.к.] қолипидаги ўрнида (А. i =1) кўмакчиси «бирор нарса жойида бошқаси» маъносини ифодалайди: ...бекни одам ўрнида кўрмай, қандай одам, деб парво қилмай турди (Алп.321). Кет. [ III ш.э.қ.+ж.к.] қолипидаги кетига (А. i =1) кўмакчиси «орқа томонга йўналганлик» маъносини ифодалайди: Бова ичкари эшикнинг қошига бориб, кетига қараса, Сувонхон ҳам келаётир экан (О.83). [ III ш.э.қ.+ч.к.] қолипидаги кетидан (А. i =1) кўмакчиси тубандаги маъноларни ифодалайди: www.arxiv.uz 1) «изидан, орқасидан» маъноси: Одам ияради унинг кетидан (Рус.365). Югурай кетидан пойи пиёда (Рус.373). Саманнинг кетидан етиб Бойчибор (Алп.148). 2) «воқеликни кетма-кет содир бўлиш» маъноси: Агар занги билса, ўлдириб, гўшимизни арақ кетидан кабоб қилади,- деб бир сўз деди (Я.Аҳм.274). Хуллас, достонлар тилида соф кўмакчиларга нисбатан функционал кўмакчилар кўпроқ қўлланади. Улар нутқ эмоционаллиги, экспрессивлигини оширишга хизмат қилади. Боғловчи сўз туркуми Боғловчилар бошқа ёрдамчи сўзлардан махсус ўзига хос хусусиятлари билан фарқ қилади. Масалан, кўмакчилар от туркумидаги сўзларнинг бошқа туркумдаги сўзлар билан алоқасини таъминласа, боғловчиларда бу нарса фарқланмайди. Биргина боғловчи турли сўз туркумига тегишли сўзларнинг бир-бири билан алоқасини таъминлаши мумкин: отлар (менинг акам ва укам бор), феъллар (бола ёзади ва ўқийди), сифатлар (ақлли ва гўзал), равишлар (эрта ва кеч) кабилар. Кўпчилик боғловчи сўзлар фақат сўзлар ва гаплар ўртасидаги алоқанигина таъминламасдан, балки уларнинг маъносини конкретлаштиради ва намоён қилади. Шундай хусусиятларга эга бўлган боғловчилар кўп йиллардан буён тилшунос олимларимизнинг текшириш объекти бўлиб келмоқда 10 . Ҳозирги ўзбек адабий тилига оид дарслик ва қўлланмаларда, илмий ишларда тил ҳам нутқда боғловчи сўзларнинг қуйидаги турлари ва уларга оид боғловчилар деб қуйидаги сўзлар қайд этилганлигини кўрамиз. Тенг боғловчи сўзлар: ва, ҳамда, боғловчи вазифасида келган билан кўмакчиси, ҳам юкламаси (бириктирув боғловчи сўзлари); аммо, лекин, бироқ, балки, 10 Мухторов Дж. Союзы в современном узбекском языке: Автореф.дис…канд.фил.наук.-Самарканд, 1953. www.arxiv.uz холбуки (зидловчи боғловчи сўзлар); ё, (ёки, ёинки, ёхуд), гоҳ..., гоҳ, бир.., бир.., баъзан, баъзан.., хоҳ.., хоҳ. . (айирувчи боғловчи сўзлар). Эргаштирувчи боғловчи сўзлар: яъни, -ки, -ким, (аниқлов боғловчи сўзлари); чунки, шунинг учун, (сабаб боғловчи сўзлар); агар, агарда, агарчи, башарти (шарт боғловчи сўзлар); гуё, гуёки (чоғиштирув боғловчи сўзлари). Ҳозирги ўзбек адабий тили ва нутқида боғловчиларнинг қайси турлари борлигини ва ҳар бир турда қандай боғловчилар мавжудлигини аниқлаш бизнинг вазифамизга кирмайди. Вазифамиз ўзбек адабий тилининг ҳозирги тараққиётида боғловчилар тизимида юз берган ўзгаришларни аниқлаш жараёнида икки нарсани ҳал қилишни лозим топдик. Биринчидан, ўзбек халқ достонларида қайси сўзларнинг боғловчи вазифасида қўлланилаётганини аниқлаш, иккинчидан, халқ достонлари тилида боғловчиларнинг маъно ва вазифасида юз берган ўзгаришлар, унинг сабабларини белгилаш лозим. Тенг боғловчи сўзлар Ҳозирги ўзбек адабий тили ва достонлари матнларида тенг боғловчи сўзлар тил ва нутқдаги вазифа маъносига кўра, гапнинг уюшиқ бўлакларини, қўшма гаплар таркибидаги содда гапларни боғлашга хизмат қилади ва улар ўртасидаги тенг мазмуний муносабатни кўрсатади. Тенг боғловчи сўзларнинг ифода ва вазифа маъносига кўра қуйидаги гуруҳга бўламиз: 1. Бириктирув боғловчи сўзлар: ва, ҳам(ҳамда), то . 2. Зидлов боғловчи сўзлар : лекин, аммо, бироқ, балки. 3. Айирув боғловчи сўзлар: ё, гоҳ, дам, хоҳ. Ва бириктирув боғловчиси. Бу боғловчи айрим гапларни ва уюшиқ бўлакларни боғлаб, улар орасидаги тенг муносабатни ифодалайди. У уюшган бўлаклар орасидаги тенг муносабатни кўрсатиш билан бирга ажратиб, таъкидлаб кўрсатиш учун ишлатилади: Подшо қирқ йигит ва қирқ отни берди (О.80) Келган камбағалларни от ва тўнли қилдилар (О.57). Сувонхон ва Орзигул бу ишлардан бехабар эди (О.45). www.arxiv.uz Боғланган қўшма гаплар таркибидаги содда гапларда воқеалашган иш- ҳаракат, воқеа ва ҳодисаларнинг кетма-кет бўлганини кўрсатади: Беклар Сувонхонни таниб, орқага - шаҳарга келдилар ва подшога қараб бир сўз айтиб тургани (О.38). Подшо Оллоёрга қаради ва ўзига муносиб кўрмади (О.61). ...сени бизлар подшодан тилаб олайлик ва мана Зулхумор ёринг экан, сен Зулхуморга ёр экансан... (Рав.86). Достонлар тилида билан (А. i =26; Р. i =6) ўзининг асосий кўмакчилик вазифасидан ташқари, бириктирувчи боғловчи вазифасида ҳам қўлланиши мумкин 11 . Бу кўмакчи боғловчи вазифасида келганда икки гап ёки гапнинг уюшиқ бўлакларини боғлайди ва вазифа жиҳатдан ва (А. i =12; Р. i =2) боғловчига тўғри келади. Матнда у уюшган бўлакларнинг зич муносабатини ҳам ифодалайди. Масалан: Отга солди арпа билан ийирни (Алп.31). Қўлдан кетди давр ила давронларим (Рав.54). Хуройим берган йўқ сарпо ман пулди (Рус.372). Билан кўмакчи боғловчи вазифасида келганда ҳам боғловчи билан синонимик муносабатда бўлади: Отам ҳам энамнинг жони дилиман (Рав.85). Ҳуройим ҳам ёлғиз ўғлин ўлдиргин (Рус.356). Отам ҳам энам // отам билан энам; Ҳуройим ҳам ўғлин // Ҳуроийм билан ўғлин. Бу ўринда ҳам орқали ифодаланган гапда ҳам юклама кучайтириш, таъкидлаш маъносини сақлаган ҳолда биргалик маъносини ҳам воқелаштирмоқда. Ҳам орқали тузилган конструкция адабий нормада кузатилмайди. Бундай конструкциялар, асосан, достон матнларида учрайди. Адабий нормага кўра билан орқали тузилган конструкция тўғри ҳисобланади. Ҳам . Бу юклама боғловчи вазифасида келиб, боғланган қўшма гап таркибида қўлланиши ва Блга нисбатан камроқ, уюшиқ бўлакларни боғлашда эса, аксинча, ҳолатни кўрамиз. Чунки ҳам (А. i =26; Р. i =15) боғловчиси уюшиқ бўлакларда якка ва такрор ҳолда қўлланаверади, ва боғловчи эса бундай хусусиятга эга эмас. ҳозирги ўзбек адабий тилига бағишланган ишларда ҳам 11 Ўзбек тили грамматикаси. Морфология, Тошкент: Фан, 1975.- 569 б. www.arxiv.uz сўзи бириктирув боғловчи 12 , боғловчи вазифасидаги юклама 13 , юкламага силжиган боғловчи 14 , айирувчи боғловчи 15 деб талқин этилган. Ҳам юкламаси ва боғловчиси вазифасида келиб, икки ва ундан ортиқ бир хил гап бўлаклари ёки содда гаплар қисмларини алоқага киритиб уларни таъкидлайди ва санаш оҳанги билан айтилишини таъминлайди: Қайтиб борсам, кўчиб бориб ўл, баччағар, ўғли бориб ҳам ўзингни олиб келди, ҳам қизингни олиб келди (Алп.169). Ҳам гулистонни кўролмассан, султоним, // Ҳам қўлингдан кетар тожу элатинг (О.45). Бундай пайтда улар синонимик муносабатда бўлиши мумкин: Баланд ҳам пастни, тоғли дарбандни, бошқа қирлардан ўтиб ғойиб бўлиб кетди (О. 19). Баланд ва паст // баланд ҳам паст. То (А. i =15; Р. i =1) бириктирув боғловчиси бош гапда ифодаланган иш- ҳаракатнинг эргаш гапда ифодаланганлигини билдиради: Химча ойим ташқарида арз сўрайди, навбат тегмаган талашиб ётади, то ҳуснни кўргунча (Рус.356). Тавба қилдик, бизлар то ўлгунча сизларнинг хизматларингизда бўлайик, - деб ёлвордилар (О.57). Қуйганимда гапни гапга улайин, // То ўлгунча сайисинг бўп юрайин (Алп.153). Лекин . Бу зидлов боғловчиси бирор предмет, ҳодиса ёки иш- ҳаракатнинг бошқасига зид қарама-қарши қўйиш маъносини ифодалайди: ... ўзбакнинг қизи ҳар сўзининг ўролида айтади, лекин бунинг норининг бори ҳам рост...(Алп.68). ...зиндонга солинглар. Лекин Зулхуморни ҳам урманглар, сўкманглар..(Рав.59). Бироқ боғловчиси гапда мазмунан зид бўлакларни боғлаш учун ишлатилади. Бу боғловчи лекин (А. i =5; Р. i =7), аммо боғловчилари билан синоним бўла олади: ...Орзигулнинг аччиғи келиб, аввал рози бўлмади. Бироқ , ярадор ёри унинг эсидан бир дақиқа кўтарилган эмас эди (О.53). Келтирилган мисолларни қиёслаб кўриб, бизнингча, лекин, аммо, бироқ БЛ лари ўртасида услубий фарқланиш мавжуд. Бироқ кўпроқ «бадиийлик» 12 Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. -Тошкент, 1965.- 245 б. 13 Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. I . -Тошкент, 1980.- 246 б. 14 Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. -Тошкент, 1978.- 164 б. 15 Матғозиев А. XIX аср ўзбек тилининг морфологияси. -Тошкент, 1972.-187 б. www.arxiv.uz ифода маъносида, лекин, аммо эса «достон тилига хослик» маъносида ишлатилади. Балки (А. i =26; Р. i =6) боғловчиси қуйидаги маъноларни ифодалайди: 1) предмет, шахс ёки иш-ҳаракат орасидаги зид муносабатни билдиради : Алпомиш ичида мени ҳоҳлагандай бўлди, балки менинг зўрлигимни ҳам билди (Алп.67). ...калласи гов саватдай, қопадиган итдай, балки баҳайбат бойтебатдай кампир (Рав.21). 2) эҳтимоллик, гумон маъноларини англатади: ...ҳеч кимнинг уйи бунга тўғри келмайди, балки подшоликларда ҳам бундай салтанат қилмайди...(Алп.36). Биз Оқтошдан чиқиб кетганимизга кеча неча замон ўтди, балки ўн тўрт йилга яқинлаб етди (Рус.365). Ё (ёки) боғловчиси қуйидаги вазифаларда воқелашади: 1) уюшган бўлакларнинг бирини иккинчисидан, бирор воқеа, ҳодиса ёки иш-ҳаракатни бошқасидан айириб кўрсатади: ...қалмоқ вилоятига етганча, ё бир ўтинчига, ё бир подачига, ё чўлда юрган чўпонга «биз Барчиннинг чопари бўлар эдик», - деб...(Алп.72). Бу бола бир катта ердан чиққан болада: ё бир подшонинг боласи, ё бир катта бекнинг боласи, ё бир аслзода бир оқсуяк эшоннинг боласи, албатта (Рав. 22). 2) зидлик муносабатни ифодалайди: Таваккал-да, ё уларга берар, ё бизларга (Рав.82). ...ғайратни маҳкам қилдим, энди ё ўғлингни айириб оламан, ё ўламан (Рав. 82). 3) қўшма гап компонентларидаги воқеа, ҳодиса ҳам юзага чиқмаган, улардан бирининг бажарилиши энди мўлжалланаётганлигини билдиради: Бир бало қиласанми, ё ёмонлаб ўласанми..(Алп.82). Ёрман суҳбат қурган борми? // Ёки бирга юрган борми? (Рав.30). 4) уюшиқ бўлаклар орасида келиб, гумон, тахмин маъноларини билдиради: Момомиз ғордамикан, ё бир алла гўрдамикан (Рус.356). қалин – қисматни бованг соладими ёки сен ўзингми? - деди (О.85). Ё (А. i =61; Р. i =20) боғловчисининг ёхуд, ёинки шакллари «китобийлик, бадиийлик» маъносига хос бўлиб, достонлар тилида деярли кузатилмайди. www.arxiv.uz Гоҳ (А. i =1; Р. i =2) боғловчиси уюшиқ бўлакларни ёки икки содда гапни айириш учун хизмат қилади. Унинг гоҳи (А. i =21; Р. i =7) , гоҳида (А. i =1) , гоҳо, го, гана (А. i =2) , ганада (Р. i =1) шаклилари достонлар тилида кўплаб ишлатилади. Юрган йўлим гоҳи баланд, гоҳи жар, // Найза текса, оқ бадандан қон оқар (Рав. 28). Гоҳ созини созлайди, // Гоҳ бўтадай бўзлайди, // Гоҳи чакка, гоҳ пукка (Рав.73). Тоғай, ҳар кимнинг хизматини қилган, ганада ҳаммомга ўт ёқиб кун ўтказиб келаётган... (Рус.407). Гоҳ боғловчиси гапда такрорланиб, галма-галлик, воқеа-ҳодисаларнинг галма-гал рўй бериши мумкинлиги маъносини ифодалайди: Худо қилган ишга банда кўнади, // Гоҳ йиғлайди, гоҳи ойим кулади (Алп.232). Гана чўлда, гана элда, // Салтанат билан йўл тортди (Хур.178). Хоҳ боғловчиси айрим гап ёки гап бўлакларини ўзаро боғлаб, галма- галлик, алмашиниб туриш маъноларини билдиради: Хоҳи Оқтош, хоҳи ўзга мамлакат, одам насли бундай гапдан бехабар (Рус.365). Хоҳ оғир ол, хоҳ оғир олма (Рус.370). Хоҳи Алпомиш қилиб олсин, хоҳи қалмоқларнинг бири қилиб олсин... (Алп.120). Хуллас, тенг боғловчи сўзлар гап мазмунини ёки нутқ қуршовида қўшимча маъноларни воқеаланишида муҳим белги саналади. www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И . А . Ўзбекистон буюк келажак сари . - Тошкент : « Ўзбекистон », 1998. –524 б . 2. Каримов И . А . Ҳалоллик ва фидойилик – фаолиятимизнинг асосий мезони булсин . - Тошкент : Ўзбекистон , 1994. 3. Абдуллаев А . Кумакчилар ёрдамида суз бирикмаларида ифодаланган синтактик муносабатлар // ЎзДУ асарлари , Янги серия № 91. – Самарқанд , 1958. -167 – 186 б . www.arxiv.uz 4. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. -Тошкент: Фан, 1987. - 86 б. 5. Абдуллаев Ф. Ўзбек тилининг уғуз лаҳжаси. -Тошкент, 1978. – 102 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Равиш суз туркуми (достонлар тилида)
Сон суз туркуми. Достонлар тилида нумератив сузлар
Морфонология 1
Грамматика
Туркий тиллар фразеологиясини ўрганиш масалалари