Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Грамматика
Грамматика
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
219 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Грамматика
Ж. Блок яратган грамматика
Грамматика ва тугри ёзув методикаси
Фонетика, грамматика, суз ясалиши ва орфографияни урганиш методикаси
Грамматика укитишнинг умумий масалалари. Морфология укитишнинг ахамияти, вазифалари
![таъминлайди. Аммо бу бир тил оиласига кирувчи барча тиллар орасидаги фарқнинг мавжудлигини инкор қилмайди. Масалан, туркий тилларнинг синтактик қурилишида ўхшашлик, морфологик қурилишида эса фарқ кўпроқ. Тил ҳамиша тараққиётда. Бунда устуворлик, асосан, тилнинг лексик сатҳига берилади. Ижтимоий ҳаётнинг ўзгариши лексикада кескин ўзгариш ясайди. Янги сўзнинг вужудга келиши, сўзларнинг «тирилиши», истеъмолдан чиқиб кетиши кабилар бунга мисол. Тилнинг фонетик ва грамматик сатҳлари ижтимоий ўзгаришга бефарқ, унда фақат вақт ўз изини қолдиради. Чунки яқин йилларда тубдан ўзгаришга учраган ижтимоий ҳаётнинг таъсири натижасида, масалан, ўзбек тилининг морфологик структураси, синтактик қурилишида ўзгариш кузатилмаганлиги бунинг ёрқин далили. Лекин асрлар давомида бундай ўзгариш бўлиб туради. Масалан, эски ўзбек тилида [ –гу ] аффикси ёрдами билан ясалган иш отига [- м ] , [ -нг ] аффикси қўшилиб, ушбу сўзнинг кесим эканлигини кўрсатган: Мен кўргум типида. Бу ҳозирги ўзбек тилида кузатилмайди. [ Ул ] , ( алар ) , ( андин ) , ( анда ) , ( кўзун кўруб ) (кўзи билан кўриб) каби қатор сўзшакл фикримиз далили. Ёки эски ўзбек тилида Бу сенинг, Бу менинг кўринишидаги синтактик қурилма мавжуд бўлган. У ҳозирги кунда Бу сеники, Бу меники кўринишига эга. Бу ватан менингдир каби қурилмалар унинг «қолдиғи». Грамматиканинг таркибий қисмлари, ўрганиш объекти. Грамматика деганда тор маънода морфология ва синтаксис яхлитлиги, кенг маънода тилнинг барча қурилиш сатҳи тушунилади. Айтилганидек, грамматика тилнинг сўз ўзгартириш ва сўз бириктириш қоидалари ҳақида бўлиб, бунда сўз ўзгартириш доирасида сўзшакллари, сўзшаклларини ҳосил қилувчи грамматик категория ва ўзгариши асосида фарқланувчи сўзнинг грамматик гуруҳи - сўз туркуми ҳамда бу ҳодисаларнинг маҳсули бўлмиш сўз бирикмаси ва гап бир вужуднинг икки томони сифатида ажралади. Бу ўз- ўзидан уларни ўрганувчи икки соҳа – морфология ва синтаксисни фарқлашни ҳам тақозо қилади.](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-3.png)
![Морфологиянинг объекти сўзнинг ўзгариш билан боғлиқ, яъни морфологик структураси. Сўзнинг морфологик структураси – грамматик морфема, грамматик морфема системаси – морфологик категория, сўзнинг ўзгариш асосидаги системаси (масалан, китоб, китобнинг, китобни, китобга, китобда, китобдан [ китоб ] лексемасининг келишик категорияси асосидаги ўзгариш системаси), сўзшаклнинг ҳосил бўлиш йўл ва усули, восита c и, бу воситаларнинг турлари. Грамматика ва миллийлик, миллий мафкура. Тил ва тафаккур, миллий тил ва миллий руҳ ажралмас. Ҳар бир тилнинг грамматик қурилиши маълум меъёрга, қонун-қоидага эга бўлиб, бу шу тилда сўзлашувчи кишиларнинг ижтимоий руҳияти билан белгиланади. Шу боисдан назарий тилшунослик асосчиси В.Ҳумбольдт бундан қарийб икки аср илгари ҳар қайси тилнинг ўз системаси бўлиб, тилни тадқиқ қилишни шундан бошлаш керак деган эди. Грамматикада акс этувчи миллийликни унинг ҳар икки таркибий қисми – морфологияда ҳам, синтаксисда ҳам кузатиш мумкин. Тилшуносликда у шундай шарҳланади. Маълумки, ўзбек тилида сўзнинг ўзак-негизи мустақил ҳолда маъно англатади ва луғатларда грамматик шаклсиз берилади. Жумладан, феълнинг ўзак-негизи луғавий, грамматик ва коммуникатив маъно ифодалаб, асосий ва қўшимча тушунчадан ташқари фикр ҳам билдиради. Шунга кўра, у асосий тушунча ифодалаб, луғавий унсур (лексема), қўшимча тушунча билдириб, грамматик шакл (сўзшакл), фикр ифодалаб коммуникатив бирлик (гап) вазифасини бажаради. Масалан, ( ол ) , ( ишла ) феълларининг луғавий маъноси ҳаракатни билдириш бўлиб, грамматик маъноси феъл эканлиги. Улар грамматик шаклланмасдан ҳам луғавий маъно ифодалай олади.Бошқа қурилишга мансуб бўлган рус тилида феълнинг ўзак-негизи ( пис-, прочита- ) бундай хусусиятга эга эмас. Ўзбек тилидаги гапнинг минимал қолипи кесимга тўғри келади. Рус тилида эса эга ва кесим бирлиги гапнинг минимал қолипига мувофиқ. Миллий фанда миллий мафкура акс этади. Ўзбек тилшунослиги миллий фан бўлиб, у ҳам ўзида миллий мафкура ва миллий ғояни акс](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-4.png)
![Грамматик маъно деганда тил (фонетик, лексик, морфологик ва синтактик) бирликларнинг нутқни шакллантирувчи умумлашма абстракт маънолари тушунилади . Таърифни қисқача шарҳлаймиз. Кўринадики, таърифда уч муҳим унсур мавжуд. Улар қуйидагилар: а) грамматик маънонинг барча тил бирликларига хослиги; б) бевосита (!) нутқни шакллантириши; в) умумлашма ва абстрактлиги. Кейинги мавзуларнинг бирида грамматик маъно ифодалаш усуллари ҳақида фикр юритганда грамматик маъно ифодалашнинг барча тил бирликларига хослигини англаб етасиз. Грамматик маънонинг бевосита нутқни шакллантириши деганда шуни тушуниш лозимки, лисоний бирлик грамматик маънодан холи қилинса, у нутқ учун тайёр бўлмай қолади. Масалан, [ бола ] лексемасининг луғавий маъноси нутққа грамматик маъно воситасида киради. Унинг келишик, сон, субъектив баҳо, ҳоким ёки тобе узвлик, қайси гап бўлаги эканлиги каби грамматик маънолари лисоний сатҳда йўқ. Демак, лексема луғавий маъноси устига ана шу грамматик маъно қаватланса, у нутқ таркибига кира олади. Грамматик маъно нутқда тўғридан-тўғри воқеланаверади. Бунга морфологик шаклнинг грамматик маъноси асосида амин бўлиш мумкин. Грамматик маъно умумлашма табиатга эга деганда унинг жуда кўп лисоний бирликларга бирдай тегишли, умумий эканлиги назарда тутилади. Масалан, «от», «сифат», «сон» грамматик маъноси жуда катта миқдордаги сўзлар учун умумий. Луғавий маъно (семема) ҳар бир лексемада ўзига хос ва якка, хусусий бўлса, грамматик маъно бир типдаги жуда кўп лексема учун умумий. Ёки [ WP m – кесимлик кўрсаткичлари билан шаклланган атов бирлиги] синтактик қолипининг ўнг томони унинг грамматик маъноси бўлиб, у чап, яъни шаклий томони билан биргаликда ўзбек тилидаги барча нутқий гап учун умумий. Грамматик маънонинг абстрактлиги деганда унинг бевосита кузатишда берилмаганлиги назарда тутилади. Масалан, ҳозиргина келтирилган [ WP m –](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-6.png)
![кесимлик кўрсаткичи билан шаклланган атов бирлиги] синтактик қолипининг грамматик маъноси кўзга ташланиб турган тил бирликлари замирига яширинган. Грамматик маъно морфологик сатҳда сўзларнинг умумий маъноси бўлган сўз туркумлари (масалан, отларда умумий предметлик, феъллардаги жараёнлилик), шунингдек, ҳар бир сўзшаклнинг маълум бир морфологик категория доирасида қарама-қарши қўйилувчи маъноси (масалан, замон, шахс-сон, эгалик, келишик) сифатида юзага чиқса, синтаксис доирасида предикативлик, сўз бирикмасидаги ҳоким ва тобе узвларнинг, гап бўлакларининг бир-бирига ўзаро муносабати сифатида намоён бўлади. Кенг маънода сўз ясалиш ҳодисаси ҳам грамматик маънога дахлдор. Чунки ясалиш натижасида сўзнинг туркумлардаги ўрни ўзгариб кетади. Бу эса уларнинг янги грамматик табиат касб этганлигини кўрсатади. Масалан, [ ақл ] сўзи «от», «мавҳум от» грамматик маъноларига эга. Ундан [ -ли ] сўз ясовчи шакли воситасида сифат ясалиши билан, албатта, грамматик маънода ҳам катта ўзгариш юз берди. Кўринадики, бирорта лисоний бирлик (бир планли бўлган фонетик бирликлардан ташқари) грамматик маънодан холи бўлолмайди. Фақат мустақил лексемадагина луғавий ва грамматик маъно диалектик боғлиқликда бўлади. Синтактик қолип, ёрдамчи лексема ва грамматик шаклда фақат грамматик маъно мавжуд. Грамматик маъно грамматик шаклланмаган лексеманинг лисоний моҳиятида мавжуд бўлиши ҳам, грамматик шакл ёки грамматик қолип ёрдамида ифодаланиши ҳам мумкин. Масалан, ( китоблар ) сўзшаклининг «турдош от» грамматик маъноси бошқа барча турдош отда бўлгани каби унинг моҳиятида мавжуд, «кўплик» маъноси эса маълум бир шакл ( -лар ) ёрдамида ифодаланган. Китобни ўқимоқ бирикувидаги ( китоб ) сўзининг «тобе узв» грамматик маъноси унга лисоний синтактик қолип асосида «ёпиштирилган». Грамматик ва лексик маъно муносабати. Болалар қизиқарли китобни ўқийдилар гапини олайлик. Айтилганидек, мустақил сўз ўзида бир](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-7.png)
![вақтда лексика ва грамматикани бирлаштиради. ( Болалар ) сўзида икки хил маъно англашилиб туради: а) луғавий маъно («одам жинсига мансуб бўлган, ёш жиҳатдан вояга етмаган шахс ёки вояга етган кишининг фарзанди, авлоди»); б) турдош от, кўплик сон, бош келишик, эга вазифасида. Бу сўз лексик ва грамматик маънони ўзида мужассамлаштирган. Шунинг учун сўзлар грамматик ва лексик бирлик сифатида сўз туркумларига гуруҳланади. Бунда гуруҳлаш, аввало, лексик асосда, яъни уларнинг луғавий маъносига асосланган ҳолда амалга оширилади, гуруҳлашнинг юқори босқичида у грамматик характер касб этади. Масалан, [ ўқитувчи ] , [ доктор ] , [ ишчи ] , [ инженер ] отлари бир бутун ҳолда «касб оти» луғавий гуруҳини ташкил этади ва бирлашиш лексик асосда. Чунки бу сўзлар бошқа гуруҳ отларидан фарқли ўзига хос, қандайдир айрича грамматик хусусиятга эга эмас. Лекин бу отларнинг бошқа тур отлари билан бирлашиб ҳосил қилган катта гуруҳи, дейлик, турдош отлар атоқли отлардан фарқли грамматик хусусиятга эга. Масалан, турдош от бирлик ва кўпликда қўлланади, атоқли от эса асосан бирликда қўлланади. Шунинг учун отнинг атоқли ва турдош отга ажратилиши грамматик аҳамиятга эга. Дейлик, нарса-буюм отлари ва ўсимлик оти орасида грамматик фарқлар бўлмаганлиги сабабли бу бўлиниш лексик табиатли. Чунки бу икки гуруҳга кирувчи сўзлар турланиш, сон, тусланиш ва бошқа грамматик омилга бир хил муносабатда. Сўз грамматик бирлик сифатида морфологик маъно тизимига эга. Шунга кўра, грамматик маънони қуйидаги типга бўлиш мумкин: а) маълум бир туркумга кирувчи сўзнинг улар қайси морфологик шаклда бўлишидан қатъи назар барчаси учун бирдай тегишли бўлган грамматик маъно (масалан, отларда предметлик, сифатларда белгилик, феълларда жараёнлилик ); б) бир туркумдаги бирор гуруҳнинг қандай грамматик шаклда бўлишидан қатъи назар барча сўзларига хос бўлган грамматик маъно](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-8.png)
![(масалан, озайтирма даража сифатнинг фақат ранг билдирувчи турларига хос); в) бирор туркумдаги маълум бир сўзнинг маълум бир шаклдаги туригагина хос бўлган грамматик маъно (масалан, ўзлик олмошига келишик қўшимчаси фақат эгалик қўшимчасидан кейин қўшилади, олмошнинг бошқа турларида бундай ҳол кузатилмайди, ёки [- яп ] қўшимчали аниқ ҳозирги замон шакли III шахсда [– ди ] шакли билангина воқелана олади). ГМ турлари. УГМ, ОГМ, ХГМ ҳақида. Грамматик шаклнинг фаҳмий ҳис қилинадиган алоҳида маъноси хусусий грамматик маъно (қисқ. ХГМ) дейилади. Масалан, эгалик қўшимчалари умуман «кейинги сўзни олдинги сўзга боғлаш» моҳиятига эга. Бу умумий грамматик маъно (қисқ.УГМ) бўлиб, у нутқий бирлик бўлган Ҳалимнинг китоби бирикувида «( китоб ) сўзини ( Ҳалим ) сўзига боғлаш», дафтарнинг варағи бирикувида эса «( варақ ) сўзини ( дафтар ) сўзига боғлаш» тарзида хусусийлашган. Бу – ХГМ. УГМ лисоний табиатли бўлиб, лисоний бирликларга хос барча белгига, ХГМ эса нутқий маъно бўлганлиги учун нутқий бирликларга хос белгига эга. УГМ умумий, мавҳум, зарурий, барқарор, инвариант, узуал, ижтимоий бўлса, ХГМ бу белгиларнинг акси бўлган хусусийлик, аниқ, тасодифий, беқарор, окказионал, индивидуал каби белгига эга. УГМ ва ХГМ хусусиятини идрок этиш учун барча борлиқ ҳодисаларида умумий яшаш қонунияти бўлган умумийлик ва хусусийлик тушунчалари муносабатини яхши билиш лозим. Нутқий бирликда турли лисоний умумийликларнинг белгилари мужассамланганлиги, қоришганлиги каби, ХГМлар ҳам ўзи мансуб УГМ зарралари билан биргаликда бошқа лисоний бирликларнинг зарраларини ҳам ўзида бирлаштирган. Масалан, эгалик қўшимчасининг «( китоб ) сўзини ( Ҳалим ) сўзига боғлаш» ХГМсида «кейинги сўзни олдинги сўзга боғлаш» УГМси кўриниши билан биргаликда «қарашлилик» маъноси, шунингдек, [ Ҳалим ] ва [ китоб ] лексемаларининг (умумийликлари) зарралари қоришган ҳолда юзага чиққан.](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-9.png)
![олайлик. Келишик категориясининг «олдинги мустақил сўзни кейинги мустақил сўзга боғлаш», тушум келишигининг «олдинги исмни кейинги феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» ва тушум келишигининг муайян нутқ парчаси бўлмиш китобни ўқимоқ бирикувида воқеланган «( китоб ) сўзини ( ўқимоқ ) сўзига воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» нутқий маъноси яхлитликда олинганда, УГМ-ОГМ-ХГМ муносабатида. Келишик категориясининг «олдинги мустақил сўзни кейинги мустақил сўзга боғлаш» маъноси тушум келишигининг «олдинги исмни кейинги феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» маъносига нисбатан УГМ мақомида, тушум келишигининг муайян нутқ парчаси бўлган китобни ўқимоқ бирикувида воқеланган «( китоб ) сўзини ( ўқимоқ ) сўзига воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» нутқий маъноси ХГМ. Тушум келишигининг «олдинги исмни кейинги феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» маъноси эса УГМ ва ХГМ орасида турганлиги ҳамда уларни боғловчи бўғин бўлганлиги учун ОГМ мақомида. ОГМнинг мавқеи нисбий. Масалан, келишик категориясининг УГМси эътибордан соқит қилинса ва фикр фақат тушум келишиги ва унинг қуйи маънолари ҳақида кетса, мазкур ОГМ УГМ сифатида қаралади. Тушум келишигининг зикр этилган ХГМси эътибордан соқит қилиниб, сўз келишик категорияси ва тушум келишиги муносабати хусусида кетса, бунда ОГМ ушбу УГМга нисбатан ХГМ сифатида ҳам қаралиши ҳам мумкин. Демак, борлиқ ҳодисалари умумийлик – махсуслик – хусусийлик (алоҳидалик) муносабатида бўлганлиги каби грамматик маъно ҳам «умумий грамматик маъно – оралиқ грамматик маъно – хусусий грамматик маъно» кўринишига эга. Грамматик маъно таркиби. Грамматик маъно таркиби мураккаб. Масалан, сон категориясининг УГМси предметнинг миқдорий ва сифатий тавсифини беришдан иборат, бу умумий категориал маъно сон категориясининг [ 0 ] шаклида «миқдорий аниқлик–ноаниқлик ва сифатий бўлинмаслик», [ -лар ] шаклида “миқдорий ноаниқ кўплик ва сифатий](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-11.png)
![бўлинувчан ва бўлинмаслик” каби ҳар бир шаклга ихтисослашган кўринишга эга бўлиб, уларни сифат ва миқдор каби турга ажратиш мумкин. Сон категориясининг номидан маълумки, у миқдор ифодалашга ихтисослашган морфологик ҳодиса. Шунингдек, унинг УГМсида “ноаниқ”, “аниқ”, “сифат”, “бўлинувчан”, “бўлинмас” каби унсурлар категория марказидаги “миқдор” унсурига бевосита дахлдор эмас. Бироқ “бевосита дахлдор эмаслик”ни у УГМдан ташқари деб тушунмаслик керак. Чунки, дейлик, [ -лар ] шакли миқдор (яъни кўплик) ифодалар экан, у бир пайтнинг ўзида ўз-ўзидан юқорида зикр этилган “бўлинувчанлик–бўлинмаслик”, “ноаниқ” каби белгиларини ҳам ифодалайди. Демак, сон категорияси шаклида миқдор белгиси ҳар доим сифат белгиси билан бирга яшайди, у билан диалектик боғланишда. Бошқача айтганда, миқдор белгиси ҳеч қачон сифат белгисисиз юзага чиқмайди. Нутқда бу маънодан бирининг кучайиши бошқасининг сусайишига, бошқасининг кучайиши биринчисининг сусайишига олиб келади. Масалан, Дўконда сувлар бор гапида [ –лар ] шаклида миқдорий белги ҳам (яъни «кўплик»), сифатий белги ҳам («бўлинувчанлик», «ҳар хил») ифодаланмоқда. Бунда сифатий белги устуворлик касб этиб, миқдор белгиси кучсизланганлиги сезилиб туради. Лекин барибир «кўплик» юзага чиқмоқда. Маълум бўладики, грамматик шакл УГМси таркибий қисмларидан бири унинг моҳияти бўлса (масалан, сонда «миқдор»), бошқалари унга ёндош, моҳиятга мансуб бўлмаган, бироқ у билан диалектик яхлитлик касб этган маъно (масалан, сонда «бўлинувчанлик»). Шунинг учун грамматик шакл УГМси таҳлилида категориал маъно ва унга ёндош ҳодиса фарқланади. Категориал ва ёндош маъно ҳар бир грамматик шаклда мавжуд. Грамматик шакллар нутқда баъзан УГМсида бўлмаган маънони ҳам воқелантиради. Масалан, кўрилган [ -лар ] шакли нутқда «ҳурмат» маъносини ифодалаши ҳам мумкин. Бу маъно шаклнинг УГМси таркибига кирмайди. У УГМ билан бирга юзага чиқиши ҳам, чиқмаслиги ҳам мумкин. Бундай маъно ҳамроҳ маъно деб юритилади. Демак, категориал маъно шаклнинг моҳияти ва УГМнинг асоси. Ёндош маъно УГМга кирса-да, моҳият таркибига кирмайди.](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-12.png)
![Ҳамроҳ маъно эса шакл моҳиятига ҳам, УГМ таркибига ҳам кирмайди. Қуйидаги гапларни қиёсланг: 1. Ақллари борми? – укасига истеҳзоли кулди Ҳалим. У кишининг фикрлари бизга маъқул. Биринчи гапда ( ақллари ) сўзшаклининг [- лари ] эгалик қўшимчасида “кесатиш” маъноси ҳам (аслида ақлинг ), «II шахс, бирлик» маъноси ҳам англашилмоқда. «Кесатиш», умуман, эгалик категорияси УГМсига дахлдор эмас. Лекин “II шахс бирлик” маъноси бу категориянинг [– (и)нг ] шаклига хос категориал маъно бўлиб, [- лари ] шакли бу маънони ифодалаш учун хосланган ва УГМ кўринишига вақтинча “ёпишган” тажалли ҳисобланади. Унинг бундай хусусиятга эгалиги ушбу “ноқулай” ифодаловчи билан нутққа чиқиши учун зарур нутқий шароит, боғлиқ қуршов талаб қилаётганлиги билан ҳам белгиланади. Зеро гапдан муаллиф гапи (“ укасига истеҳзоли кулди Ҳалим ”) олиб ташланса, [ -лари ] шаклидан англашилаётган ушбу ҳамроҳ маъно уқилмай қолади. УГМни очиш йўллари. УГМ нутқий маъно бўлган ХГМларни босқичли умумлаштириш орқали очилади . Бунда ХГМдаги ўзи мансуб УГМга тегишли бўлмаган барча бегона тажаллилар идрокий йўл билан эътибордан соқит қилинади. Қуйида [ -моқда ] ҳозирги замон давом феъли шакли ва умуман замон категориясининг УГМсини босқичли тиклаш намунасини берамиз. 1-босқичда [ -моқда ] шаклининг турли матний ва услубий ҳолларда қўлланишини таҳлил этиш асосида бу шаклнинг нутқий, матний маъно турлари, яъни ХГМлари аниқланади. Шакл ХГМларига мисоллар келтирамиз: 1. Сув эгатларда жилдираб оқмоқда. 2. Умр ўтмоқдадир. 3. Замин айланмоқда мағрур тебраниб . Шакл 1-мисолда «иш-ҳаракат нутқ пайтида давом этаётганлигининг бадиий услуб насрий турига хос образли ифодаси», 2-мисолда «иш-ҳаракат нутқ пайтида давом этаётганлигининг бадиий услуб лирик турига хос кўтаринки ифодаси», 3-мисолда «иш-ҳаракат нутқ пайтида давом этаётганлигининг бадиий услуб лирик турига хос тантанавор ифодаси» ХГМларини воқелантирган. Мисолларни давом эттирсак, ХГМлар сони яна ортиб боради. Бироқ умумлаштириш учун ушбу](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-13.png)
![ХГМлар етарли. Улар орасидаги умумийлик «иш-ҳаракат нутқ пайтида давом этаётганлигининг ифодаси» бўлиб, ХГМларнинг қолган унсурлари фарқлар (1-мисолда «бадиий услуб насрий турига хос образли ифодаси», 2- мисолда «бадиий услуб лирик турига хос кўтаринки ифодаси», 3-мисолда эса «бадиий услуб лирик турига хос тантанавор ифодаси»). Фарқлар эътибордан соқит қилиниб, улардаги бир хиллик (умумийлик)лар ажратиб олинади. Фарқ шу босқич учун қийматга эга бўлса, бир хиллик юқори босқич қиёслашлари учун аҳамият касб этади. 2-босқичда [ -моқда ] қўшимчали замон шакли биринчи босқич хулосалари асосида [ –(а)й ] қўшимчали ҳозирги –келаси замон, [ -яп ] қўшимчали аниқ ҳозирги замон, [ -ётир ] қўшимчали ҳозирги замон шакли каби барча ҳозирги замон турлари билан муносабатларда кўрилиб, шу асосда [ -моқда ], [ -ётир ], [ -яп ], [ -(а)й ] қўшимчали ҳозирги замон шаклларининг моҳияти – УГМлари очилади. Кейинги босқич учун фарқлар эътибордан соқит қилиниб, улардаги бир хиллик (умумийлик)лар ажратиб олинади. Бу бир хилликларгина кейинги босқич қиёслашлари учун аҳамиятли бўлади. 3-босқичда аввалги босқич хулосалари асосида ҳозирги замон шакллари умумийлик сифатида олиниб, унинг келаси замон шакллари умумийлиги билан алоқа-муносабатлари, ўхшаш ва фарқли жиҳатлари ойдинлаштирилади. Жорий босқич учун улардаги фарқлар, кейинги босқич учун бир хиллик (умумийлик)лар аҳамиятли бўлади. 4-босқичда олдинги босқич хулосалари асосида «содир бўлмаган ва бўлаётган ҳаракат-ҳолат»ни ифодаловчи ўтган замон шакли билан муносабатлари текширилиб, ҳозирги-келаси ва ўтган замон шаклларининг УГМси очилади. 5-босқичда 4-босқич хулосалари асосида ҳозирги, келаси ва ўтган замон шакллари маъновий хусусиятлари билан муносабатларини аниқлаш асосида замон ва майл категорияларининг УГМлари тикланади. Хусусийликдан умумийликка қараб йўналтирилган бу тадқиқ жараёнида ҳар бир босқичга ўтиш билан хусусийликларнинг замиридаги](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-14.png)
![УГМга чуқурлашиб борилади. Чунки [ –моқда ] қўшимчали замон шаклининг нутқий воқеланишларида замон категорияси УГМсига хос ҳозирги-келаси замон шакли УГМси кўринишининг ҳозирги замон УГМси кўринишчасига мансуб турининг бевосита кузатишда берилишини кўрамиз ва бу ХГМларда барча олдинги босқичлар УГМлари зарралари мавжуд бўлади. Шунинг учун [ –моқда ] қўшимчали замон шаклининг зиддиятлари ва УГМси фақат 2- босқичдагина очилиши мумкин. 3-босқичда [ –моқда ] ва [ –(а)й ], [ -яп- ] қўшимчали замон шакллари мустақил тил бирликлари сифатида эмас, балки ҳозирги замон шаклининг вариантлари сифатида юзага чиқади. Бу поғона қанча юқориласа, хусусий кўринишлар шунчалик катта гуруҳларга бирлашиб, ўз мустақилликларини йўқотиб, умумлашиб бораверади. Шу боисдан грамматик шаклларнинг маъновий хусусиятлари ҳақида гапирганда текшириш қайси босқичда олиб борилаётганлиги ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Сўзшакл ва унинг асосий типлари: ноль шакл, синтетик, аналитик, аралаш, жуфт ва такрорий шакллар. Лексема нутққа чиққанда, албатта, грамматик шаклланган бўлади. Мен саргузашт китобларни севиб ўқийман гапидаги сўзларга диққат қилайлик. [ Мен ] олмоши онгда лексема сифатида ҳеч қандай грамматик шаклга эга эмас. Бироқ у мазкур гапда бош келишик шаклида ва бирлик сонда. ( Саргузашт ) сифати оддий даража шаклида, ( китобларни ) тушум келишигида ва кўплик сонда, ( севиб ) аниқ нисбат ва равишдош шаклида, ( ўқийман ) аниқ нисбат, ҳозирги-келаси замон шакли, биринчи шахс бирлик, тасдиқ шаклида. Лексеманинг нутқда воқеланган кўриниши сўзшакл атамаси билан юритилади. Бундан шундай хулоса чиқади: сўзнинг грамматик шакли бир лексеманинг нутқдаги ҳар хил тусли ўзгариши бўлиб, у бир семеманинг ўзини ифодалаб, ё қўшимча маъно оттенкаси билан фарқланади ёхуд бир лексеманинг бошқа лексемага нутқдаги синтактик муносабатини кўрсатади. Шу сабабли сўз ясовчидан бошқа қўшимчанинг барчаси грамматик шакл ясовчи, грамматик шакл деб юритилади.](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-15.png)
![Бир лексеманинг маълум бир системага кирувчи грамматик шакли бир бутун ҳолда парадигмани ташкил қилади. Масалан, [ олма ] , [ олманинг ] , [ олмани ] , [ олмага ] , [ олмада ] , [ олмадан ] сўзшакллари [ олма ] лексемасининг келишик парадигмаси. Морфологик парадигма (грамматик шакллар системаси) ҳар бир сўз туркуми учун алоҳида (сон, даража, нисбат, ўзгаловчи) бўлиши ҳам, барча сўз туркумлари учун умумий бўлиши ҳам (келишик, эгалик, кесимлик) мумкин. Ўзбек тилида сўз бир грамматик кўрсаткичли ёки бир неча грамматик кўрсаткичли бўлиши мумкин. Масалан, юқорида келтирилган ( саргузашт ) сўзи бир грамматик кўрсаткичли (оддий даража), ( китобларни ) икки грамматик кўрсаткич (тушум келишиги, кўплик сон) ли. Шунингдек, тилимизда грамматик шаклнинг баъзилари бир грамматик маънони, баъзилари бир вақтнинг ўзида бир неча грамматик маънони ифодалаши мумкин. Масалан, келтирилган ( севиб ) сўзшаклидаги ( -иб ) кўрсаткичи ҳолат маъносинигина, ( ўқийман ) сўзшаклидаги (– ман ) шакли эса, ҳам биринчи шахс, ҳам бирлик маъносини ифодаламоқда. Ҳозирги ўзбек тилида сўзшаклнинг бир неча типи мавжуд: а) аффикслар ёрдамида ҳосил бўлувчи сўзшакл (синтетик ёки “ёпишган” шакл); б) номустақил (фақат грамматик маъно ифодалайдиган) сўз билан ифодаланадиган сўзшакл (аналитик ёки “ажралган шакл”); в) ҳам аффикс, ҳам номустақил сўз ёрдамида ифодаланган шакл (синтетик-аналитик ёки “аралаш” шакл; г) сўзнинг такроридан ҳосил бўлган шакл ёки такрорий шакл). Синтетик шакл аффикснинг табиатига қараб икки кўринишга эга: а) аффикси моддий шаклга эга бўлмаган (ноль шаклли) сўзшакл ( Шоир шеър ўқийди гапидаги [ шоир ] сўзи бош келишикда ва бирлик сонда бўлиб, бу маънони ифодаловчи шакл ноль шакл дейилади);](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-16.png)
![б) аффикси моддий шаклга эга бўлган сўзшакл (келтирилган гапдаги ўқийди сўзшаклининг ҳозирги-келаси замон, III шахс бирлик маънолари моддий шаклли восита билан ифодаланган). Эслатма. Шеър ўқиди бирикувидаги [ шеър ] сўзи белгисиз тушум келишигида дейилиб, у ноль шакл сифатида қаралмайди. «Ўзбек тилининг, бошқа туркий тилларда бўлгани каби, асосий белгиларидан бири бўлган ноль шакл масаласи ҳали етарлича ўрганилмаган ва унинг ўзига хос хусусиятларини очиш тилшунослигимиз олдида турган долзарб муаммолардан бири саналади.» (Ҳ.Неъматов.) Аналитик сўзшакл номустақил маъноли (асосан, ёрдамчи) сўз ёрдамида ҳосил қилинади: мактаб учун, келажак сари. Синтетик-аналитик шакл ҳам аффикс, ҳам ёрдамчи сўз ёки ёрдамчи сўз вазифасидаги мустақил сўз билан ҳосил қилинади. Масалан, ўқиб чиқди, борган экан, шаҳарга томон ва ҳ. Бунда чиқди сўзи ушбу ўринда ( –иб ) аффикси, томон сўзи ( –га ) қўшимчаси ёрдамида аралаш сўзшаклни вужудга келтирган. Такрорий шакл ҳам маълум бир грамматик маъно ифодалаш учун хизмат қилади. Масалан, баланд-баланд (иморат), қатор-қатор (дарахтлар), кула-кула кабилар «кўплик», «такрор» маъносини ифодалайди. Баъзи манбаларда такрор сўзшаклни равиш сифатида қараш ҳам учрайди. Бунда такрорлаш натижасида янги сўз, луғавий маъно, сўзшакл вужудга келаётганлиги назарда тутилади. Масалан, қатор-қатор сўзшаклида янги луғавий маъно қатор сўзининг кучайган, орттирилган ифодали кўриниши орқали юзага чиққан. Грамматик маъно ифодалаш усуллари. Ўзбек тилида грамматик маъно ифодалашнинг қуйидаги воситалари мавжуд: 1) аффиксал восита; 2) c оф номустақил ва номустақил вазифадаги сўз; 3) c ўз тартиби: 4) такрор;](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-17.png)
![5) оҳанг; 6) синтактик қолип. Аффиксация тилимизда грамматик маъно ифодалашнинг энг кенг тарқалган тури, у орқали деярли аксарият грамматик маъно ифодаланади. Ифодалайдиган грамматик маънонинг характерига ва ўз моҳиятига кўра аффикслар иккига бўлинади: а) сўз ясовчи аффикс ; б) шакл ясовчи аффикс. Сўз ясовчи аффикс сўзга қўшилиб, янги луғавий маъно ҳосил қилади ва сўзнинг грамматик табиатига ҳам таъсир этади. Масалан, [ иш ] сўзига қўшилган [ -ла ] сўз ясовчи қўшимчаси янги луғавий маъно вужудга келтириш билан бирга, янги грамматик маъно ҳам ҳосил қилади. Қиёсланг: [ иш ] (грам.маъно: “ предметлик” , “ от” ) – [ ишла ] (грам.маъно: “ жараён”, “феъл”. Кўринадики, ҳосила лексемадаги “ жараён” ва “ феъл” грамматик маънолари сўз ясовчи восита ёрдамида вужудга келган. Сўз ясовчи восита орқали ҳар хил грамматик маъно ифодаланиши мумкин. Масалан, [ -каш ] ясовчиси ҳосиласи сифат ҳам, от ҳам бўлади ( меҳнаткаш – от, дилкаш – сифат). Демак, сўз ясовчи восита нафақат янги сўз ҳосил қилади, балки янгидан-янги грамматик маънони ҳам вужудга келтиради. Бу мустақил сўзда луғавий маънонинг грамматик маъно билан диалектик алоқасини, уларнинг ўзаро яхлитликда мавжудлигини кўрсатади. Шакл ясовчи қўшимча грамматик маъно ифодалашнинг аффиксал воситалари сирасида энг сермаҳсули. Айрим шакл ясовчи фақат бир туркумга хос грамматик маънони вужудга келтирса (таснифловчи, бир туркумгагина тегишли бўлган шакл ясовчи, масалан, сон, даража, нисбат, бўлишли-бўлишсизлик), айрими барча туркум учун бирдай тегишли (келишик, кесимлик, эгалик). Аффикслар асосан синтетик шакл ҳосил қилади ва қисман аналитик шакллар ҳосил қилишда ёрдамчи воситаларга кўмаклашади.](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-18.png)
![Соф номустақил ва номустақил вазифадаги сўз ҳ ам грамматик маъно ифодаловчи восита сирасида муҳим ўрин тутади. Ёрдамчи сўз мустақил сўз ва гапда грамматик маъно ифодалашнинг алоҳида турини ташкил этади. Кўмакчи мустақил сўз билан бирга келиб, олдин турган сўзни кейинги сўз билан грамматик алоқага киритади. Бу билан келишикларга ўхшайди. Биз келажакка ишонч билан қараймиз гапида кўмакчи ёрдамида «ҳолат» грамматик маъноси ифодаланган. Телефон орқали гаплашдим гапида «восита», Дўстлик биз учун ҳамиша илҳом ва куч-қувват манбаи бўлиб келган гапида «аталганлик» маъноси ифодаланган. Бу маънолар грамматик маънонинг бир томони бўлиб, иккинчи томони – олдинги сўзни кейинги сўзга боғлаш, синтактик алоқага киритиш. Боғловчилар тенг муносабатли бирликларни боғлаб, улар орасида ҳар хил тенглаштириш, зидлаш, айириш каби морфологик маънони ифодалаш учун хизмат қилади: олма ва анор ; ўқиди, лекин ёзмади. Кўмакчининг морфологик маъно ифодалаш имконияти синтактик имкониятидан кенгроқ. Чунки у мустақил лексема семемасини модификация қилиши билан аҳамиятли. Ўзбек тилида ёрдамчи сўзлар катта гуруҳни ташкил этади. Кўмакчи, боғловчи, юкламанинг «ярим боғловчи», «ярим кўмакчи», «ярим юклама» каби тури ҳам мавжуд бўлиб, бундай сўзлар ҳам мустақил, ҳам номустақил маънога эга. Масалан, Ишнинг бошида Абдураҳим турар эди . Ўзбек тилида [ жуда ] , [ энг ] , [ бағоят ] , [ ниҳоятда ] , [ ўта ] , [ сал ] , [ бир мунча ] каби равиш ҳам, [ олмоқ ] , [ бермоқ ] , [ қолмоқ ] , [ ўтирмоқ ] , [ чиқмоқ ] , [ кетмоқ ] , [ бошламоқ ] , [ бўлмоқ ] каби 40 дан ортиқ феъл ҳам кенг қўлланилади. Ҳаракат тарзи шаклларини ҳосил қилувчи кўмакчи феъл аслида луғавий маъноли феъл бўлиб, кўмакчи феълга айланганда, соф грамматик маъно ифодалайди. Ҳаракат тарзи шакллари синтетик-аналитик шакл. Масалан, ( ўқиб чиқди ) , ( ёза бошлади ) , ( қўрқиб кетди ) сўзшакллари равишдош](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-19.png)
![Қўшимчанинг ўринлашувидаги меъёрий ҳолат баъзан истисно кўринишлар ҳам касб этади ( опа-лар-им - опа-м-лар , айт-ди-нг-лар – айт – ди –лар - инг каби). Бу кам учрайдиган ҳодиса бўлса-да, унда грамматик, услубий ва диалектал асослар мавжуд. «Ўзак+сўз ясовчи аффикс+луғавий шакл ҳосил қилувчи+cинтактик шакл ҳосил қилувчи» қолипидаги қоида бундаги турларнинг ўзаро муносабати, ҳар бир турнинг ўз ичидаги морфемаларнинг тартиби жиҳатидан бир қанча хусусиятга эга. Қуйида фақат шакл ҳосил қилувчилар доирасида фикр юритамиз (маълумотлар «Ўзбек тили грамматикаси ( I том) »дан олинди). Луғавий шакл ҳосил қилувчининг одатдаги тартиби: а) отда субъектив баҳо+сон. Субъектив баҳо шаклларининг кам қўлланадиганлари кўп қўлланадиганларидан аввал келади: умуман, «тирик» аффикслар «ўлик» аффикслардан кейин келади ( тойчоқча, тойлоқча ); б) сифатда [ -роқ ] аффикси [ -иш ] , [ -имтир ] аффиксларидан, шунингдек, равишдош ва сифатдошга қўшилганда ҳам уларни ҳосил қилувчи аффикслардан кейин қўшилади ( оқишроқ, кўкимтирроқ, совинқираганроқ, тортиниброқ каби); в) сонда тахмин билдирадиган [ -ча ] аффикси «дона» маъносини ифодаловчи [ -та ] (урғусиз) унсуридан кейин келади ( ўнтача каби); г) олмошда гумон билдирувчи [- дир ] (урғусиз) унсури ( кимдир, нимадир ), баъзан юклама характерида бўлиб, ҳамма турдаги аффикслардан кейин қўшилади: нима-лар-ни-дир ; д) феълда феълнинг даража аффикслари бошқа даража кўрсаткичидан кейин келади: кўр-ин, кўр-ил-ди, кўр-иш-ди, юв-ин-тир ; лекин ўзликдан бошқа нисбатнинг кўрсаткичлари орттирма нисбат аффиксидан кейин қўшилади: тарқа-тил-ди, югур-тир-иш-ди, тик-тир-иш-ди ); феълнинг тарз аффикслари ва кучайтирувчилари ( чайқа, бура, тўзғи ); бўлишсизлик аффикси ( уринтирма, чайқатма ); замон аффикслари; шарт майли аффикси ва буйруқ майлининг кучайтирувчилари ( борди, боради, борса, борай,](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-23.png)
![услубий вазифани ўз зиммасига олади ( сизлар айтингизлар каби). Бошқа тилдан кирган аффикс тушунарли ва кенг истеъмолли бўлмаганда ҳам унинг тилимиздаги маънодоши қўлланади (ёр+ он+лар каби). Қўшимча қўшилиши натижасидаги товуш ўзгариши ҳам маънодош аффикснинг қўшилишига сабаб бўлади: ( ярмиси ) , ( кичкинагина ) , ( униси ) , ( анавиниси ) , ( қайсиниси ) , ( синглиси ) , ( тойчоқча ) каби. Плеоназм аксарият ҳолларда тил эволюцияси билан боғлиқ ҳодиса. Бунга ўзбек тилининг академграмматикасида айрим изоҳ берилган: 1. От ва сифат ясовчи (- лик ) аффикси фарқланиб, вазифаси ажралиши ([ -ли ] сифат ясайди, [ -лик ] от ясайди) натижасида улар кетма-кет қўлланадиган бўлган: ( ақллилик ) , ( ифодалилик ) , ( билимлилик ) . 2. Оғзаки сўзлашув нутқида баъзан учраб қоладиган ( машшоқчи ) , ( ходимчи ) каби сўзларда «бажарувчи» маъноси икки марта ифодаланган: ички флексия (араб тилида [ машшоқ ] – машқ қилувчи шахс, [ ходим ] – хизмат қиладиган шахс) ва [- чи ] аффикси орқали. 3. Бир хил маънодаги икки аффикс қўшма аффикс мақомини олади: [ ёғингарчилик ] , [ намгарчилик ] , [ расвогарчилик ] каби. 4. Келишик ва эгалик аффиксларининг икки марта ифодаланиши ( китобни уч сўмданга олди , романнинг сўзбошиси ) ҳам плеоназмнинг ўзига хос кўриниши. 5. Бир қўшимчанинг ўзи такрорланганда, кўпинча улар морфема фонетик вариантларининг қатор келиши тусида бўлади (фонетик, услубий қулайлик): қисталанг ([ -та ] , [ -ла ] ), шошилинч ( [ -л ] , [ -н ] ), тиқилинч ([ -л ] , [ -н ] ) каби. 6. Бир маънодаги икки аффикснинг кетма-кет қўлланиши аналогия натижасида туғилиши ҳам мумкин. Масалан, бири - бириси, йиғлоқ- йиғлоқи, сайроқ- сайроқи, ўйноқ-ўйноқи. Тежам – пленоназмнинг зидди. Тилдаги тежам тамойили сўзловчи (индивид)нинг руҳий, психофизиологик қувватини тил бирликларини қисқартириш, тушириб қолдириш орқали тежаш, коммуникацияга кетадиган вақтни камайтириш, тилдаги ортиқчаликни бартараф этиш эҳтиёжидан келиб чиқиб, зоҳир бўладиган умумлисоний қонуният. Оп келинг (олиб келинг), буям (бу ҳам), қонг (қолинг) каби ҳодиса бунга мисол бўлади.](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-25.png)
![Тежамкорликнинг фонетик, морфологик кўриниши мавжуд. Морфологик тежам асосида фонетик тежам ётади. Йирик-ирик, йигит-игит, йироқ-ироқ қисқаруви фонетик тежамга мисол. Олиб бер - обер, бизим - бизнинг, сизинг - сизнинг кабилар морфологик қисқарувга мисол. Олиб бер - обер, бизим - бизнинг, сизинг - сизнинг тежалишлари – нутқий қисқарув. Тежам ўз мақомига кўра ё лисоний, ё нутқий бўлиши мумкин. Масалан, жўналиш келишиги шакли дастлаб [ -қару ] кўринишида бўлган, бугунги кунда у қисқариб, [ -га ] шаклига келиб қолган. Бу – тежамнинг лисонийлашуви. Олиб ,ер - обер, бизим - бизнинг, сизинг - сизнинг тежалиши нутқий қисқарув. Чунки, масалан, сизинг сўзшаклидаги (– инг ) лисонда [ -нинг ] шаклида яшайди. Тилшуносликда фақат нутқий қисқарувларнигина тежам сифатида тан олишга мойиллик кучли. Тежам ўз моҳиятига кўра нутқий алоқани осонлаштиришга хизмат қилади, бироқ ахборот кўламига салбий таъсир кўрсатмайди. Грамматик категория. Категория атамаси тилшуносликка фалсафадан кирган термин. У фалсафада «объектив борлиқ ва билишдаги моҳиятан кўпроқ қонуний алоқа ва муносабатни акс эттирувчи умумий тушунча» тарзида таърифланади. Фалсафада ҳам, тилшуносликда ҳам категория бир хил нарсани атайди, яъни категория учун жуфтлик ва алоҳидалик хос бўлиши шарт. Фалсафада жуфтликни сабаб-натижа, моҳият- ҳодиса, бутун қисм, алоҳидаликни борлиқ, миқдор, макон ташкил этса, тилшуносликда категория атамаси остида зидланган иккилик (сон категорияси) ёки кўплик (келишик категорияси) тушунилади. Бугунги тилшунослигимизда грамматик категория атамаси остида, асосан, морфологик категорияни тан олиш устувор. Умуман, синтактик категория ҳам грамматик категория сифатида қаралса-да, хусусий ҳолларда, яъни синтактик текширишларда категория тушунчаси эътиборга молик аҳамият касб этмайди. Бунга қўшилиб бўлмайди, албатта. Бутун учун қисм ва улар орасидаги муносабат, система учун элемент ва уларни бирлаштирувчи алоқа шарт ва зарур бўлганлиги каби грамматик](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-26.png)
![категория (қисқ.ГК) учун ҳам (айни пайтда морфологик ҳодиса ҳақида сўз юритаётганимиз туфайли грамматик категория атамаси остида морфологик категорияни назарда тутамиз) алоқа ва алоқада турувчи бирлик зарур. Муайян маъно умумийлиги остида бирлашган ва ўзаро бу маънонинг парчаланиши, хусусийлашуви асосида зидланадиган шакллар системаси ГК ҳисобланади. ГК грамматик шаклларнинг оддий арифметик йиғиндиси эмас, балки маълум бир турдаги шаклларнинг умумий маъно асосидаги барқарор муносабати тизмасидан иборат бўлган янги бир бутунлик. Бунда умумийлик ва фарқ умумий маъно асосида бўлиши лозим. Буни ёрқин идрок этиш учун келишик категорияси ва равишдошларни грамматик категория тушунчасига муносабат нуқтаи назаридан кузатиш етарли. Маълумки, келишикнинг моҳияти «олдинги мустақил сўзни кейинги мустақил сўзга тобелаб боғлаш»дир. Бу моҳият фақат ана шу морфологик кўрсаткичлар тизимига хос. Ҳар бир келишик ушбу маънони ўзига хос тарзда хусусийлаштириб, бу билан бир-бирига зидланади. Масалан, қаратқич келишиги «олдинги исмни кейинги исмга», тушум келишиги «олдинги исмни кейинги феълга» хусусийлашмасига эга. Бу хусусийлашмалар лисоний маънонинг парчаланишлари бўлиш билан бирга, мазкур келишикларнинг фарқловчи белгиси ҳам. Демак, ҳар бир келишикка хос «парча» келишик моҳиятининг хусусийлашмаси, зидланиш эса ана шу парчалар асосида. Равишдош шакллари эса «феълни феълга боғлаш» маъносига эга. Бироқ равишдош шакллариаро фарқ ўзга категориялар маъносининг ушбу шакллардаги тажаллиси эвазига. Масалан, [ -гани ] равишдош шаклидаги «мақсад» маъноси майл категориясининг ушбу шаклдаги тажаллиси, ёки [ - гач ] шаклидаги «пайт» маъноси замон категорияси маъносининг мазкур кўрсаткичдаги кÿриниши. Агар шакллари фақат «феълни феълга боғлаш» маъносининг парчаланиши асосида зидланса эди, равишдошни алоҳида категория сифатида баҳолаш лозим бўлур эди. Ҳолбуки, равишдош шакллари феълни феълга боғлаш нуқтаи назаридан ўзаро фарқ қилмайди](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-27.png)
![Таъкидлаш лозимки, грамматик категория ва унга мансуб грамматик шакл ўзаро поғонали, бутун-бўлак муносабатларида бўлади. Бу эса бирор грамматик шаклнинг қайсидир грамматик категорияга мансуб бўлмаслиги мумкин эмаслигини кўрсатади. Тўғри, айрим категорияда моддий ифодали грамматик шакл битта бўлади. Моддий кўрсаткичи битта бўлган категориясида муайян морфологик формани ясовчи асоснинг ўзи ноль кўрсаткичли бўлиб, иккинчи морфологик шаклни ташкил қилади. Масалан, отнинг сон категориясида шундай ҳолни кўриш мумкин. Бунда бирлик сон ноль шаклли грамматик кўрсаткич бўлиб, у ушбу шаклий ва шунга мувофиқ маъновий моҳияти билан [ –лар ] шаклига зиддиятда туради. Сифатлардаги оддий ва қиёсий даража шакллари ҳам фикримизни далиллайди. Дарслик ва академграмматикада [ -ники ] , [ -даги ] , [ -дек ] , [ -гача ] бирликларини гоҳ нокатегориал шакл ясовчи, гоҳ сўз ясовчи сифатида қараш ҳоллари учраб туради. Бу тилшунослигимизда ўрганилиши лозим бўлган муаммолардан. Демак, нокатегориал грамматик шакл бўлиши мумкин эмас. Шунинг учун грамматик шаклни категориал ва нокатегориал каби турга ажратиш ва зид қўйиш илмий асосли эмас. Шундай қилиб, грамматик категорияга қуйидагича таъриф бериш мумкин. Бир умумий грамматик маъно остида бирлашувчи, шу асосда бир-бирини тақозо ва бу умумий маънонинг парчаланиши асосида инкор қилувчи шакллар тизими грамматик категория дейилади. Ўзбек тилшунослигида тилимиздаги 9 та ГК мавжудлиги тан олинади: 1) нисбат категорияси; 2) ўзгаловчи категорияси ; 3) ҳаракат тарзи категорияси; 4) бўлишли-бўлишсизлик категорияси ; 5) сон категорияси ; 6) даража категорияси ; 7) келишик категорияси ;](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-28.png)
![келишигидаги сўз ҳол вазифасида ҳам, бошқа вазифада ҳам бўлиши мумкин. Қиёсланг: Акам шаҳарда яшайди ( шаҳарда - ҳол). Шаҳарда яшайдиган акам келди ( шаҳарда - аниқловчининг таркибий қисми, ҳол эмас). Бош келишикдаги сўз эга вазифасида ҳам ( Акам келди ), эгадан бошқа вазифада ҳам ( Акам ўқиган китоб ) кела олади. Шунингдек, жўналиш, ўрин-пайт, чиқиш келишиклари ҳам муайян гап бўлагини шакллантирмайди. Кесимлик категориясининг маънолари мураккаб бўлиб, улар қуйидагилардир: а) тасдиқ/инкор маъноси; б) майл маъноси; в) замон маъноси; г) шахс маъноси; д) сон маъноси; е) кесимни шакллантириш ва уни гапнинг эгаси ва ҳол билан боғлаш. Демак, кесимлик категориясида бешта маъновий хусусият ва бир синтактик вазифа мужассам. «Тасдиқ/инкор, майл-муносабат, замон, шахс, сон, маъносини ифодалаб, кесимни шакллантириш ва унинг гап кенгайтирувчилари (эга, ҳол) га синтактик муносабатини кўрсатиш» - кесимлик категориясининг УГМси. Кесимлик категорияси шакллари учун шахс, сон, замон, майл, тасдиқ/инкор маъноларини яхлит ифодалаш хос бўлиб, бу маъно бир қўшимча билан ҳам, бир неча қўшимча билан ҳам ифодаланиши мумкин. Масалан, китобни ўқи гапида ( ўқи ) сўзшакли иккинчи шахс, бирлик, ҳозирги- келаси замон, тасдиқ маънолари воқеланган бўлиб, битта ноль шакл билан юзага чиққан. Отам – ишчи гапида ҳам шундай ҳол кузатилади. Китобни ўқимадингиз гапида шахс-сон маъноси ( -ингиз ) , инкор маъноси ( -ма ) , замон маъноси ( -ди ) шакли билан алоҳида-алоҳида равишда ифодаланган. Эгалик категорияси. Бу категориянинг кўрсаткичлари қуйидаги: - (и)м, -(и)миз, -(и)нг, -(инг)из, -(и)си. Эгалик аффикси таркибида берилувчи [ - лар ] шахс ҳақида эмас, балки эгалик қилинаётган нарса/предмет ҳақида](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-33.png)
![Эга: Деразамнинг олдида бир туп ўрик оппоқ бўлиб гуллади . (Ҳ.Олим.) Аниқловчи: Билим – бахт калити . (Мақ.) Тўлдирувчи: Кўрпангга қараб оёқ узат . (Мақ.) Ҳол: Шип этди, Шибирғон кетди. (Топиш.) Дарслик ва қўлланмаларда БК кесим вазифасидаги сўзни ҳам шакллантиради дейилади: Отам – ўқитувчи . Дил қулфи – тил каби. Бироқ бунда [ ўқитувчи ] , [ тил ] сўзшакллари кесим вазифасида бўлиб, бошқа бўлакларга мутлақ ҳоким. ККнинг синтактик моҳияти эса «синтактик қурилмада олдинги сўзни кейинги сўзга боғлаш». Бу моҳият нуқтаи назаридан келишикларга муносабатда бўладиган бўлсак, кесимда бош келишикни қидириш – мантиқсиз. Чунки: а) кесимлик категорияси таркиби мураккаб бўлса-да, унда келишик шакли мавжуд эмас; б) КК умумтуркумий категория экан, унда кесим вазифасидаги барча мустақил сўзларда келишикни қидиришга тўғри келган бўлар эди; в) КК синтактик моҳияти «олдинги сўзни кейинги сўзга боғлаш» экан, кесим энг охирги сўз бўлиб, ундан кейин боғланадиган бирлик йўқ; г) айрим тадқиқотларда бундай пайтда келишик маъноси ва вазифаси ўта даражада кучсизлашади, дейилади. Аслида бунда кучсизлашиш шу даражадаки, келишик моҳияти мутлақо воқеланмайди – «кўринмайди». Бу эса ушбу позицияда келишикни қидирмасликни тақозо қилади. Тилшунослар туркий тилларда «бош келишикдаги сўз гапнинг хоҳлаган бўлаги бўлиб кела олиши»ни таъкидлашади. БК нинг бу хусусияти бошқа келишикларнинг ўрнини алмаштира олиши билан белгиланади. Аммо бу имконият чегараланган. КК системаси икки микросистемадан иборат: БК, қаратқич келишиги (қисқ. ҚК), тушум келишиги (қисқ. ТК) ва жўналиш келишиги (қисқ. ЖК), ÿрин-пайт келишиги (қисқ. ЎПК), чиқиш келишиги (қисқ. ЧК). БК биринчи микросистемага мансуб бўлганлиги учун унинг ҚК ва ТК ни алмаштириши бемалол. ЖК, ЎПК ва ЧК га нисбатан бу имконият](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-38.png)
![ниҳоятда чегараланган. Масалан, икки кун дан кейин – икки кун кейин, қишлоқ қа кетди – қишлоқ кетди, оқшом да кетди – оқшом кетди . Қаратқич келишиги . ҚК уч хил қўлланади: китоб нинг варағи, мен инг уйим, қоши н қароси . ҚК кўрсаткичини олган сўз – қаратқич, у боғланган сўз – қаралмиш. Қаратқич-қаралмиш муносабати анча барқарор бўлиб, бу ҚК кўрсаткичининг сўз бирикмасидаги ўрни анча барқарорлиги билан белгиланади. ҚК шунинг учун, шунинг сингари каби бирикувларда сўз бирикмаси ҳосил қилмайди, балки сўзнинг ажралмас қисмига айланади. ҚК ни олган сўз ЭК ни олган сўз билан бирга қўлланади. Бундай қурилишли сўз бирикмалари – [ҚКдаги исм + ЭКдаги исм] сўз бирикмаси умумий қолипининг воқеланиши. ҚК нинг келтирилган уч хил кўриниши нутқ кўриниши, боғланувчи сўзларнинг луғавий маъносига боғлиқ равишда юзага чиқади. Тушум келишиги . ТК нинг морфологик кўрсаткичи – [- ни ]. Варианти – ([ -н ] , [ -и ]) . ТК даги сўз фақат феъл билан боғланади. Феъллар ТК даги сўзга муносабатига кўра, иккига ажралади: ўтимли феъл ва ўтимсиз феъл. ТК ҳам кўп ҳолда БК билан ўрин алмашади: китоб ни ўқиди – китоб ўқиди, олма ни еди – олма еди . ТК билан шаклланган сўз гап таркибида сўз кенгайтирувчиси – тўлдирувчи вазифасини бажаради: Новдалар ни безаб ғунчалар, тонгда айтди ҳаёт отини . (Ҳ.Олим.) Келишикларнинг белгили/белгисиз қўлланилиши масаласи мунозарали. КК даги сўз уюшганда олдинги сўзшакллардаги келишикнигина белгисиз дейиш маъқул. Масалан: Ҳалим, Карим ва Ҳалимни кўрдим (белгисиз ТК) . Опаларим ва акаларимнинг дардлари бир дунё (белгисиз ҚК). На сада дарахтлари ости, на мачитлар, на доим базм қизийдиган гавжумда бирор шарпа эшитасиз (белгисиз ЎПК). (Ж.Абд.) Жўналиш келишиги . ЖК кўрсаткичи – [ -га ] . ЖК семантикасига йўналганлик, хослик, тенглаштириш каби маъно тури хос. Бу маънолар бирикувчи сўзларнинг хусусиятидан келиб чиқиб ўзгариб кетаверади: укамга](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-39.png)
![олмоқ, мактабга бормоқ . Биринчи бирикмада «аталганлик» маъноси ( ука ) ва ( ол ) , иккинчи бирикмада «йўналганлик» маъноси ( мактаб ) ва ( бормоқ ) сўзларининг луғавий ва грамматик маъносига боғлиқ. ЖК УГМдаги категориал маъно эса «олдинги сўзни кейинги сўзга ҳол ва тўлдирувчи вазифасида боғлаш». Ўрин-пайт келишиги . ЎПК кўрсаткичи – [ -да ] . ЎПК КК УГМсини «олдинги сўзни кейинги сўзга ҳол ва тўлдирувчи вазифасида боғлаш» тарзида хусусийлаштиради. ЎПК ва ЖК «йўналганлик» ва «ўринлашганлик» ёндош маъно c и билан фарқланади. ЎПК нинг БК билан ўрин алмашишига мисол: Ситора 1998 йил (да) туғилди . Бундай алмашиш кам учрайди. ЎПК қўлланишида сўзда макон, замон, объект, восита каби маънолар юзага чиқади: 1. Мунира компьютер да ёзди (восита). 2. Водийларни яёв кезган да , Бир ажиб ҳис бор эди менда (пайт). (Ҳ.Олим.) Ҳаммаси муқаддас китоблар да айтилган (макон). Чиқиш келишиги . ЧК ягона кўрсаткичга эга: [ -дан ] . Бу қўшимча кўрсатиш олмошларига қўшилганда бир ( н ) товуши орттирилади: у+дан=ундан, шу+дан=шундан . Айтилганидек, БК билан ЧК нинг ўрин алмашиши ниҳоятда чекланган: нон дан енг-нон енг, чой дан ичинг-чой ичинг каби. ЧК даги сўз гап таркибида ҳол, тўлдирувчи, эга, кесим вазифасида келади. Эга ва кесим вазифасида келганда ЧК моҳияти воқеланмагандек туюлади. Мисоллар: Мунирада шу китоблар дан бор. Хижолати вазифани бажармагани дан . Эътибор қилинса, бунда лисоний қисқарув мавжуд: Мунирада шу китоблар дан (бир нечтаси) бор. Ҳижолати вазифани бажармагани дан (дир) . Биринчи гапда аслида бир нечтаси сўзшакли эга, иккинчи гапда -дир (турур) кесим бўлган. ЧК ТК билан ҳам ўрин алмашиши мумкин. Бунда семантикада фарқ сезилади: нон дан енг-нон ни енг, чой дан ичинг-чой ни ичинг . ЧКнинг ҚК билан ўрин алмашишида ҳам шундай ҳол кузатилади: ўқувчилар дан бири – ўқувчилар нинг бири .](/data/documents/97e6a936-1207-496a-85d6-ba4fc2e93be5/page-40.png)
