logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Грамматика

Грамматика

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB
Ko'chirib olish
Грамматика Режа: I . Грамматика, унинг тил тизимида тутган ўрни. II . Сўз-шакл ва грамматик маъно. III . Грамматик шакл ва унинг турлари. VI . Грамматик категория. Ҳозирги ўзбек тили тузилиши жиҳатдан мураккаб бўлиб, унинг таркибий ³исмлари: луғат бойлиги, товушлар тизими ва грамматик ³урилиш ўзаро зич боғлангани ҳолда, яхлит бир тизимни, тил тизимини вужудга келтиради. Мана шу тизимдаги маълум бир ³исм бош³асисиз яшай олмайди. Луғат бойлигидаги сўз ва иборларни нут³ товушлари шакллантиради. Нут³ товушларидан ташкил топган сўз ва иборалар тилнинг грамматик ³урилиши билан боғли³ бўлган сўз бирикмалари ва гапни шакллантиради. Тил тизимидаги товушлар системаси ва луғат бойлиги билан танишган эдик. Тилнинг тизимига кирувчи грамматик ³урилишни грамматика соҳаси ўрганади. Грамматика сўзларнинг гапда ўзгариши ва уларнинг ўзаро бирикиб, сўз бирикмаси, гап ҳосил ³илиши ҳа³идаги ³оидалар тўпламидир. Грамматика 2 ³исмдан : морфология ва синтаксисдан иборат. Морфологияда сўз туркумлари ва уларга хос бўлган шакллар ҳа³ида баҳс юритилса, синтаксисда сўзларнинг бир-бири билан боғланиб, гап, сўз бирикмаси юзага келиши текширилади. Сўз шакл (сўзформа) ва грамматик маъно . Лексема ёки лексик сўз маъно ва ифода бирлигидан иборат бўлганидек масалан: "китоб" сўзи – 1) ў³иш ³уроли, 2) к,и,т,о,б товушларидан иборат, сўзшакл яъни грамматик сўз ҳам грамматик маъно ва грамматик ифода бирлигидан, бош³ача айтганда грамматик маъно ва шакл бирлигидан иборатдир. Жумладан, "ў³иш ³уроли" тушунчаси англатувчи китоб сўзи от, бирлик сон, бош келишик маъносини хам билдиради. Бунда китоб сўзининг "ў³иш ³уроли" тушунчасини ифодалаши – унинг лексик маъноси саналади ва шу сўзнинг отга мансублиги, бирлик сон ва бош келишикда экани унинг грамматик маъноси ҳисоблананди. Сўзнинг грамматик маъноси унинг лексик маъноси билан белгиланмайди. Масалан, сув, ҳаво, шамол булут каби сўзларнинг лексик маънолари турлича, аммо грамматик маънолари бир хил, яъни буларнинг барчаси бирликдаги, бош келишикдаги отлардир. Ва аксинча, биргина лексик сўз, лексема турли шаклларда ³ўлланиб, ҳар хил грамматик маънони ифодалайди. Масалан, ў³имо³ феълнинг тусланишли шакллари ³уйидаги грамматик маъноларни англатиши мумкин: ў³ияпман - ҳозирги замон давом феълининг I шахс бирлик маъноси, ў³ияпсан - ҳозирги замон давом феълининг II шахс бирлик маъноси, ў³ияпти - ҳозирги замон давом феълининг III шахс, бирлик маъноси. Шундай ³илиб, сўзнинг грамматик маъноси унинг лексик маъносидан фар³ ³илади, аммо улар бир-бири билан зич боғланган бўлади. Демак, сўзнинг маълум бир туркумга мансублигини кўрсатувчи ҳамда унинг бирор шаклидан келиб чи³увчи маъноси сўзнинг грамматик маъноси дейилади. Грамматик маънони ифодалаш восита ва усуллари . Ўзбек тилида сўзнинг грамматик маъноси ³уйидаги восита ва усуллар ор³али ифодаланади: 1. Аффиксация усули . Бунда грамматик маъно турли шакл ясовчи аффикслар ёрдамида ифодаланади: мактаблар, мактабга, оддийро³. 2. Ёрдамчи сўзлардан фойдаланиш . Муста³ил маъноли сўзлар ёрдамчи сўзлар (кўмакчилар, юкламалар) воситасида маълум грамматик маънога эга бўлиши мумкин: Мактаб томон пиёда юрилди. 3. Такрорлаш ор³али ҳам грамматик маъно англашилади: даста – даста (гул),...( кўплик маъноси). 4. Суиплетивизм. Бунда ўзаро боғланган, маълум бир тизимни ташкил ³илган грамматик маъноларни ифодалаш учун алоҳида – алоҳида с´здан фойдаланиш усули. Масалан: мен – сен, сен – сиз ; рус тилида: человек – люди , хороший – лучше ; инглиз тилида: good – better – best : go – uent ... 5. Урғу грамматик маънони ифодалаш учун хизмат ³ илиши мумкин : физик ( от ) – физик ( сифат ), янги ( сифат ) – янги ( равиш ). Сўзнинг грамматик шакли . Сўзнинг маълум бир грамматик маъно ифодаловчи кўриниши унинг грамматик шакли дейилади. Масалан, дарахтлар сўзида конкрет бир предмет лексик маъносидан таш³ари, шу предметнинг кўплиги ҳам ифода этилади. Кўплик маъноси лексик маънога ³ўшилувчи грамматик маъно бўлиб, - лар аффиксли шакл ор³али ифодаланган. Ўзбек тилида сўзлар бир грамматик кўрсаткичли ёки кўп грамматик кўрсаткичли шаклда бўлиши мумкин. Масалан: мамлакатлар – 1 грамматик кўрсаткичли шакл, мамлакатларига – 3 грамматик кўрсаткичли шакл.. Ҳозирги ўзбек тилида сўзларнинг грамматик шакллари аффикслар (³ўшимчалар) ёрдамида, ёрдамчи сўзлар воситасида, сўзларни жуфтлаш ёки такрорлаш ор³али ҳосил ³илинади. Шунга кўра сўзларнинг ³уйидаги грамматик шакллари фар³ланади: 1. Синтетик шакл . Шакл ясовчи ³ўшимчаларга эга бўлган сўзлар: китобни, ў³ияпмиз. 2. Аналитик шакл . Ёрдамчи сўзлар воситасида ҳосил бўладиган сўзларнинг шакли: дугонаси билан, укаси учун. 3. Жуфт ва такрорий шакл . Икки сўзни жуфтлаш ёки бир сўзни такрорлаш билан ҳам сўзнинг грамматик шакли юзага келиши мумкин. Масалан : бахт-саодат, катта-кичик (умумлаштириш маъноси), сават-сават (нон), хирмон-хирмон (пахта) (кўплик маъноси). Демак сўзнинг у ёки бу шакли махсус восита ва усуллар ор³али юзага келади. Аммо ўзбек тилида сўзларнинг махсус грамматик кўрсаткичга эга бўлмаган шакллари ҳам мавжуд. Масалан : институтга – институт 0 (бош келишик), Бинолар – бино 0 (бирлик сон), Бормади – бор 0 ди (б´лишли феъл). Сўзнинг формалари (шакллари) тизимида кўрсаткичга эга бўлмаган махсус кўриниши ноль кўрсаткичли шакл ҳисобланади. Бу шакл сўз формалари тизимида белгиланади. Грамматик категория . Бир-бирига ³иёсан олинадиган 2 ёки ундан орти³ грамматик маъно билан шу маънони ифодаловчи грамматик шакллар бирликда грамматик категорияни ҳосил ³илади. Масалан: отларда бош, ё ³арат³ич, тушум, жўналиш, ўрин-пайт, чи³иш келишиклари маънолари билан шу маъноларини ифодаловчи шакллар биргаликда келишик категориясини ташкил этади. Демак, бир-бирига ³арама-³арши ³ўйилиши мумкин бўлган икки ва ундан орти³ грамматик маънолар ва шу маъноларга хос бўлган грамматик шаклларгина биргаликда грамматик категорияни юзага келтиради. Ўзбек тилида от ва отлашган сўзларнинг сон, эгалик, келишик грамматик категориялари, сифатларнинг, ³исман равишларнинг даража грамматик категорияси, феълларнинг эса бўлишли-бўлишсизлик, нисбат, майл, замон, шахс-сон грамматик категориялари мавжуд.

O'xshashlar

Грамматика
Ж. Блок яратган грамматика
Грамматика ва тугри ёзув методикаси
Фонетика, грамматика, суз ясалиши ва орфографияни урганиш методикаси
Грамматика укитишнинг умумий масалалари. Морфология укитишнинг ахамияти, вазифалари