Туркий тиллар фразеологиясини ўрганиш масалалари - Tilshunoslik - Referatlar

Туркий тиллар фразеологиясини ўрганиш масалалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

Туркий тиллар фразеологиясини ўрганиш масалалари Таянч сўз ва иборалар: фразеология, туркий тиллар фразеологияси, идиома, фраза, турғун сўз бирикмалари, фразеолог олимлар: С.Кенесбов, С.Муратов, Г.Байрамов, З.Ураксин, Ш.Раҳматуллаев, М.Чернов, фразеологик транспозиция, фразеологик шаклланиш. “Фразеология” атамаси юнонча “фраза” (phrasis – ифода, нутқ ўрами) сўзидан олинган бўлса-да, туркийшуносликда дастлаб бу атама турлича маъноларни ифодалаш учун хизмат қилган. Масалан, Х1Х асрда яшаган туркийшунос олим Мирза Козимбек (1802-1870) ўша давр анъаналаридан келиб чиқиб, рус тилида ёзилган бошқа тасвирий грамматикаларда бўлгани сингари ўз асарида “фраза” сўзини “жумла”, “гап”(предложение) маъносида қўллаган 1 . “Фразеологик бирикма” дейилганда эса сўздан йирик тил бирликларини тушунган. У туркий тиллардаги феъллар ҳақида маълумот берар экан, ғам емоқ, вужудга келмоқ, ғусса емоқ сингари тил бирликларини “таркибли феъллар” (“составные глаголы”) деб изоҳлаган 2 . Озарбайжон тилшунослари Б.Чўпонзода ва Ф.Оғазода “Турк тили грамматикаси” асарида тил илмининг бўлимлари ҳақида фикр юритиб, “Семасиология”, “Стилистика” атамалари билан билан бирга ўша даврда тилшуносликда кенг қўлланишда бўлган “идиоматизм” атамасига қарши ўлароқ “идиотизм” сўзини ишлатган. Муаллифлар бу асарида турк тилидаги идиомаларга оид бошга солмоқ, бошга тушмоқ, кўз кўрмоқ, кўзум (сендин) сув ичмоқ каби бирликларни мисол сифатида келтирадилар 3 . 1 Казым-бек М.А. Общая грамматика турецко-татарского языка . Выпуск П. - Казань, 1846 – С. 120. 2 Казым-бек М.А. Общая грамматика турецко-татарского языка . Выпуск П. - Казань, 1846 – С. 175-179.. 3 Чобанзаде Б., Агаев Ф. Турк грамери. - Бакы, 1929, 144-145-бетлар.

Умуман, фразеология туркийшуносликда нисбатан ёш соҳалардан бири саналади, чунки уни системали равишда ўрганиш фақат асримизнинг 40-50- йилларига келиб бошланди. Туркий тилларнинг грамматик қурилишини ўрганувчи тадқиқотчилар қисм(компонент)ларга ажралмайдиган бирикмаларнинг нутқда қўлланиш хусусиятларига ҳам аҳамият бериб келганлар. Бундай бирикмаларнинг функционал жиҳатдан сўзга яқин эканлигини ҳисобга олиб, айрим туркийшунослар уларни лексик сўз бирикмалари ёки лексик бирликлар (лексик бирлашмалар), деб ҳисоблаганлар ҳамда синтаксис ёки сўз ясалиши 4 соҳаларининг ўрганиш объекти доирасига киритганлар. Бошқа тадқиқотчилар эса бундай бирикмаларни лексикализациялашган бирикмалар ёки лексик маънога эга бўлган юмуқ бирикмалар деб ҳисоблаб, улар синтаксисга ҳам, сўз ясалишига ҳам тааллуқли бўлмай, тилшуносликнинг мустақил ўрганиш объекти бўлиши керак, деган фикрни олға сурганлар. Шунингдек туркийшуносликда ФБлар гапнинг ажралмас бўлаклари бўлиб, улар лексикология ёки фразеологиянинг ўрганиш объекти бўлиши лозим, деган қарашлар ҳам 60-йиллардаёқ юзага кела бошлаган эди. Туркий фразеологиянинг бошловчилари, ҳеч шубҳасиз, С.К.Кенесбоев ва Ш.У.Раҳматуллаевлар ҳисобланади. Уларнинг 40-йилларнинг иккинчи ярми ва 50-йилларда юзага келган тадқиқотлари туркий фразеологиясининг шаклланиши ва тараққиётида катта роль ўйнади. Шу вақтларда ҳимоя қилинган номзодлик диссертациялари ҳам туркий фразеологиянинг тараққиётида сезиларли из қолдирди. Кейинги қирқ - эллик йил мобайнида туркий тиллардаги фраземаларни интенсив ўрганиш соҳасида муҳим ютуқлар қўлга киритилди. Бу даврда С.Н.Муратовнинг “Туркий тилларда турғун сўз бирикмалари” (1961) номли монографияси, Ш.У.Раҳматуллаевнинг “Ўзбек фразеологиясининг айрим масалалари” (1966), Г.А.Байрамовнинг “Озарбайжон тили фразеологиясининг асослари” (1970), Г.Х.Ахунзяновнинг “Идиомалар”(татар 4 Баскаков Н.А. Предложение и словосочетание в тюркских языках // Вопросы составления описательных грамматик. - М.: Наука, 1961. – С. 71.

тили материаллари асосида тадқиқот, 1974), З.Г.Ураксиннинг “Бошқирд тили фразеологияси” (1975), М.Ф.Черновнинг “Ҳозирги замон чуваш тили фразеологияси” (1988), Н.Ш.Шаммаеванинг “Инглиз ва туркман тилларидаги фразеологик бирликларнинг чоғиштирма тадқиқи” (1994) номли докторлик диссертациялари, бир қанча монографиялар, номзодлик диссертациялари, илмий мақолалар яратилди. Рус тилшунослигида бўлгани сингари туркийшуносликда ҳам фразеология доирасини тор ва кенг маънода тушуниш ҳамон давом этиб келмоқда. Жумладан, акад.С.К.Кенесбоевнинг фикрича, фразеология доирасига кенг маънода барча турғун бирикмалар (мақоллар, маталлар, идиоматик бирикмалар, сўзларнинг ноидиоматик, турғун фразеологик гуруҳлари ва жуфт сўзлар) киради. Уларни бирлаштирувчи умумий хусусият турғунлик ва тилда тайёр ҳолда мавжудликдир. С.К.Кенесбоев турғун сўз бирикмалари орасидан фразеологияни тор маънода тушуниш учун бевосита асос бўла оладиган гуруҳларни алоҳида ажратиб кўрсатади. Бундай гуруҳларга идиоматик ва ноидиоматик бирикмалар, акад.В.В.Виноградов фразеологик қўшилмаларга киритган фраземалар ҳамда қўшма жуфт оборотлар киради 5 . Олим идиоматик бирикмаларнинг бошқа тип турғун бирикмалардан, жумладан мақол ва маталлардан фарқини ҳам алоҳида белгилашга интилади. Тадқиқотчининг фикрича, идиомаларнинг семантик ўзига хослиги уларнинг нутқда яхлит (устама) кўчма маънода қўлланилиши, бу устама маъно компонентлари англатган маънога алоқадор эмаслиги билан белгиланади. Мақол ва маталлар эса ўз семантикасига кўра мустақил жумла (высказывание) ҳосил қилади. Идиомалар С.Кенесбоев талқинича, мақол ва маталлардан фарқ қилиб, чекланган таркибдаги компонентлардан тузилади. Тўғри, мақол ва маталлар семантикасини идиомалар семантикасидан фарқлашда миқдорий мезон (компонент таркиби) маълум роль ўйнаши мумкин. Аммо фраземалар 5 Кенесбаев С.К. Фразеологические парные выражения в казахском языке // Известия АН Каз.ССР, серия филологическая. № 82. выпуск 6. - Алма-Ата, 1952. – С. 3-13.

типлари орасидаги семантик фарқларни белгилашда миқдорий мезондан кўра, булардаги лексик-семантик муносабатлар белгиловчи омил саналади. Умуман, С.К.Кенесбоев ўз асарларида ибораларнинг икки типи - мақоллар ва маталлар ҳамда идиомалар моҳиятини кенг ёритишга муваффақ бўлди. Олимнинг фикрига кўра, структурал-семантик жиҳатдан ФБлар бир хил эмас, барча типдаги иборалар бир умумий белгиси - такрор қўлланилиши (воспроизводимость) билан ягона нуқтага бирлашади 6 . “Фразеологиянинг объекти алоҳида ажратилган тил бирлиги сифатида қўлланувчи турғун сўз бирикмаларидир”,- деган илмий тезис олға сурилган илмий ишлар пайдо бўлгандан сўнг тилшуносликда “турғунлик”, “турғун бирикма” тушунчаларининг моҳиятини кенг очиб берувчи янги тадқиқотлар яратилиши лозим эди. Лекин туркийшуносликда бу тушунчаларнинг мазмуни ниҳоятда кенгайтириб юборилди. ФБлар э ркин сўз бирикмаларидан, С.Н.Муратов талқинича, қуйидаги белгиларига кўра фарқланади: а) семантик яхлитлик; б) образлилик; в) кўчма маънолилик. Туркий тилларнинг ФБларини С.Н.Муратов ўша 50-60- йилларда кенг тарқалган ФБнинг сўзга эквивалентлиги назариясидан келиб чиқиб системалаштирди. ФБнинг конкрет луғавий маънога эга ёки эга эмаслиги нуқтаи назаридан С.Н.Муратов уларни қуйидаги икки гуруҳга ажратди: а) лексик-фразеологик типдаги идиомалар (конкрет луғавий маънога эга бўлган ФБлар); б) соф фразеологик типдаги идиомалар (конкрет луғавий маънога эга бўлмаган ФБлар). Лексик-фразеологик типдаги идиомалар С.Н.Муратов таснифига кўра икки гуруҳдан иборат. Биринчи гуруҳга лексикализациялашган ёки терминлашган сўз бирикмалари киради. Масалан, шайтон чироғи, Янги ер каби. Иккинчи гуруҳга эса биринчи компоненти мустақил луғавий маънога эга бўлмаган, фақат шу фразеологик матндагина қўлланадиган турғун сўз бирикмалари мансубдир: шим бал (тоза асал), қуйма ёмғир каби. 6 Кенесбаев С.К. О некоторых фразеологизмах в казахском языке // Кенесбаев С.К. Исследования по казахскому языкознанию. - Алма-Ата, 1987. – С. 161.

Соф фразеологик типдаги идиомаларга С.Н.Муратов образли турғун сўз бирикмаларини киритади. Бу типга шунингдек мақол, маталлар, топишмоқлар ва кўчма маънода қўлланадиган барча образли бўлмаган бирикмалар ҳам киритилиши мумкин. Бундай турғун сўз бирикмаларининг асосий вазифаси нутқда тасвирийлик ва образлиликни янада кучайтиришга хизмат қилишдан иборат. С.Н.Муратов юқорида қайд этилган икки типдаги идиомалардан ташқари учинчи тип - турғун фразеологик нутқий формулалар ёки фразеологик штамплар (кириш иборалар, ундов иборалар, сўзлашув нутқи формулалари)ни ҳам ҳисобга олади. Кўринадики, С.Н.Муратов ФБлар таркибига нутқда тайёр ҳолда қўлланувчи барча турғун сўз бирикмаларини киритади ҳамда туркийшуносликда фразеология доирасини жуда кенг маънода тушунувчилардан бири сифатида майдонга чиқади. Лекин олимнинг туркий тиллардаги ФБларни тасниф қилишида айрим қарама-қаршиликлар ҳам борлиги сезилади. Масалан, юқорида таъкидланганидек, С.Н.Муратов соф фразеологик типдаги идиомалар таркибига мақол ва маталларни ҳам киритади. Унинг уқдиришича, турғун сўз бирикмаларининг барча типлари семантик жиҳатдан кўчма маънони ифодалаш хусусиятига эга. Олимнинг таснифидаги қарама-қаршилик шунда кўринадики, С.Н.Муратов бу ўринда ФБларга хос бўлган етакчи (категориал) белгиларга эмас, балки иккинчи даражали (нокатегориал) белгиларга таянади. Барча типдаги турғун бирикмаларга хос бўлган етакчи белгилар эса С.Н.Муратов диққат- эътиборидан тушиб қолган ёки баъзан кейинги, охирги ўринларда қолиб кетган. Олим таснифида алоҳида шаклланган ва яхлит (барқарор) шаклланган тил бирликлари ўртасидаги фарқлар унчалик сезилмайди. С.Н.Муратов яхлит шаклланган тил бирликлари ҳақида сўз юритар экан, уларнинг такрор қўлланиш белгисини бўрттириб кўрсатади, ФБларни ташкил этувчи компонентлар алоҳида сўзлардан иборат бўлишини ҳисобга олмайди. Ўз

вақтида А.Н.Тихонов ҳам бу китобга ёзган мазмундор тақризида монографиядаги бундай нуқсонларга эътиборни қаратган эди 7 . Шундай бўлса-да, С.Н.Муратовнинг “Туркий тилларда турғун сўз бирикмалари” номли монографик иши туркий тиллар фразеологияси бўйича кузатиш олиб борувчи тилшуносларга маълум даражада таъсир кўрсатди. ХХ асрнинг 60-йилларига келиб, рус фразеологиясида бўлгани сингари туркий фразеологияда ҳам фразеология объектини тор тушуниш кенг тарқалди. Бу назарияга биноан фразеология доирасига фақат бир типдаги турғун сўз бирикмалари, яъни устама кўчма маъноли бирикмаларгина киритилди. Бундай бирикмаларни айрим олимлар фразеологизмлар ёки ФБлар деб юритсалар, бошқалари идиоматик бирикмалар, идиомалар ёки иборалар, деб номладилар. Бу ўринда “фразеологик бирлик” (ФБ) тушунчасининг доирасини торайтириш нима билан боғлиқ эди, деган савол туғилиши табиий. Бу нарса биринчи навбатда олимларнинг маъноси ўзгарган турғун сўз бирикмалари моҳиятини чуқурроқ аниқлашга интилиши билан боғлиқ. Бу йўналиш айрим олимларни, жумладан туркийшуносларни ҳам фразеологиянинг ҳақиқий объекти ФБни тор доирада тушунишдир, деган қатъий фикрга олиб келди. Масалан, Г.А.Байрамов озарбайжон тили материаллари асосида фразеология объектини тор тушуниш ғоясини ривожлантир ди . Унинг фикрича, сўз бирикмаси ўз ва кўчма маънога эга. Агар сўз бирикмаси ўз, номинатив маъноси билан синтаксиснинг ўрганиш объекти бўлса, кўчма маъноси билан фразеология фанининг ўрганиш объектидир. Г.А.Байрамов “от компоненти номинатив маъносини сақлаб қолган, феъл компоненти эса кўчма, фразеологик маънога эга бўлган бирикмалар”ни ҳам ФБлар қаторига киритади, лекин ФБларнинг бундай гуруҳи доирасини Г.А.Байрамов негадир бош чекмоқ, ғам чекмоқ, алам чекмоқ каби “келиб чиқиши арабча, форсча бўлган от компонент билан туркий феълларнинг муносабати асосида юзага келган бирикмалар” билан чегаралаб қўяди [23, 29-33] . . 7 Тихонов А.Н. “С.Н.Муратов. Устойчивые словосочетания в тюркских языках (М., 1960, 130 б.)” // Вопросы фразеологии . - Ташкент : Фан, 1965 . - С. 136-140.

Фразеология объектини тор доирада тушунишнинг фаол тарафдорларидан яна бири, йирик туркийшунос олим А.А.Йўлдошев (1920- 1988) эди. У фразеология объекти тор доирада тушунилса, “фразеологиянинг ўрганиш доираси аниқроқ намоён бўлади, ундан ҳақли равишда бўлинмас лексик бирликлар, жумладан мақол, матал, ҳикматли сўз ва афоризмлар чиқиб кетади, чунки улар структурал жиҳатдан яхлит ҳолда қўлланувчи синтактик бирликлардир” 8 , - деган фикрни олға суради. ФБ тушунчасини А.А.Йўлдошев қандай мазмунда изоҳлаганини билиш учун олимнинг ФБларни бир томондан эркин бирикмалар билан, иккинчи томондан лексик бирликлар, яъни қўшма сўзлар билан қайси усулда қиёслаганини аниқлаш лозим бўлади. А.А.Йўлдошев ФБлар синтактик бирликлар билан фақат келиб чиқиш жиҳатидангина структурал яқин эканини ҳаққоний таъкидлайди. ФБни мантиқий жиҳатдан конкрет сўз бирикмаси деб тушуниш тўғри эмас, чунки ФБлар сўз бирикмасидан биринчи навбатда лексик бирлик - қўшма сўзларга хос белгиларига кўра ажралиб туради. А.А.Йўлдошев талқинида қўшма сўзлар умуман кенг ва чуқур характерланган эди. Дарҳақиқат, ҳақиқий ФБлар деб қаралаётган бирикмалар (улар икки ёки уч компонентли эмас, балки ундан ҳам кўп компонентли бўлиши мумкин) айрим хусусиятлари билан лексик бирликлар, жумладан қўшма сўзларга яқинлашади. А.А.Йўлдошевнинг фикрича, лексик ва фразеологик бирликлар ўртасидаги фарқ структурал жиҳатдан эмас, балки семантик- функционал, аниқроғи, услубий жиҳатдан кўпроқ кўзга ташланади. ФБнинг ва қўшма сўзларнинг семантик структураси ўртасидаги фарқни кўрсатар экан, А.А.Йўлдошев қўшма сўзнинг лексик маъноси образ орқали эмас, балки бевосита ифодаланади, ФБларда эса маъно кўчим (мажоз) орқали ифода этилади, лекин ФБдаги бу кўчма маъно компонентларнинг номинатив, ўз маъносига кўпинча таянади, деб ҳисоблайди. 8 Юлдашев А.А. Принципы составления тюркско-русских словарей . - М. : Наука, 1972 . – С. 214.

Шундай қилиб, олим ФБларнинг ички моҳиятини характерлашда уларнинг образлилигини биринчи планга қўяди. “Энг муҳими,- деб ёзади А.А.Йўлдошев,- лексикографик планда ажратилаётган бирлик қўшма сўзми ёки ФБми, қайси томоннинг хусусият(мезон)ларига мос келади, шуни белгилашдан иборат. Қўшма сўзлар ФБлардан принцип жиҳатдан жуда кам фарқ қилади, фақат бири (кейингиси)нинг мазмунида образлилик етакчи ўрин тутади”. Татар тилшуноси Ф.А.Ғаниев ҳам қўшма сўзларнинг ФБлардан асосий фарқи уларда образлилик хусусиятининг мавжуд эмаслигидир, деб таъкидлаган эди. Аммо, бизнингча, барча тилларда ҳам кўпгина сўзлар, жумладан қўшма сўзлар мазмунида бирор тушунча ҳақидаги образли тасаввур ётади. Масалан, оқ билак дейилса, қўлини совуқ сувга урмайдиган, дангаса киши ҳақидаги образли тасаввур кўз олдимизга келади. Шунингдек, А.А.Йўлдошев томонидан фрапзеология объекти доирасига киритилмаган мақол ва маталларнинг асосий қисми ҳам образли асосга эга. Шунга мувофиқ, бизнингча, образлиликни ФБлар билан қўшма сўзларни ўзаро фарқлаш учун асосий белги, мезон деб ҳисоблаш унчалик маъқул эмас. Умуман олганда, А.А.Йўлдошев ва Ф.А.Ғаниевлар таклиф этган ФБлар билан қўшма сўзларни ўзаро қиёслаш усули туркий тилларга хос фраземаларнинг моҳиятини очишга катта ёрдам беради. Л.С.Аркитская “Қўмиқ тилида қўшма ва составли феъллар” мавзуидаги номзодлик диссертациясида ҳам қўшма феъл билан ФБларни фарқлашдек туркийшуносликда долзарб бўлган муаммони маълум даражада ҳал этишга интилади. Иш муаллифи киприк қоқмоқ, дўст тутмоқ, эсида тутмоқ каби бирликларни фразеологик сўз бирикмалари деб талқин этади. Олиманинг фикрича, бундай турғун, ярим эркин қурилмалар составли феъллардан фразеологик бирикмаларга ўтиш жараёнида туради, чунки улар кўп ҳолларда кўчма маънода қўлланади 9 . Бошқирд тилшуноси З.Г.Ураксин ҳам фразеология объектини тор доирада тушуниш тарафдорларидан бири саналади. Унинг талқинига кўра, 9 Аркитская Л.С. Сложные и составные глаголы в кумыкском языке . АКД . - М. : 1990 . – С. 18-19.

ФБлар турғун сўз бирикмаларининг бир қисми ҳисобланиб, “тайёр ҳолда такрор қўлланиши, компонентлар орасидаги боғланишнинг турғунлиги ва маънонинг яхлитлиги” 10 билан характерланади. ФБларни бошқа типдаги турғун бирикмалардан фарқлашнинг асосий белгиси образлиликдир, дейди З.Г.Ураксин. “Сўзда,- деб таъкидлайди у,- тўғри (номинатив) маъно етакчи (доминант) бўлса, ФБда образли-номинатив маъно етакчидир. Сўз асосан ифодаласа, ФБ ҳар доим тасвирлайди. ФБда образли маъно глобал хусусиятга эга” [27, 22]. Тўғри, сўзнинг номинатив маъноси сўз учун асос ҳисобланади, лекин бу нарса сўзда номинатив лексик маънонинг бўлиши етакчи хусусиятдир, дейишга ҳуқуқ бермайди. Чунки ҳар қандай тилда ҳам номлаш ва эмоционал-баҳо функцияларини ўзида мужассамлаштирган тулки, учар, олғир, данак сингари минглаб сўзларни топиш мумкин. Шунингдек, ФБлар орасида ҳам фақат ифодалаш-номлаш хусусиятига, яъни номинатив функцияга эга бўлганлари анчагина бор. Масалан, икки оғиз, уч пул, бир оғиз, тили бир, дарёдан бир томчи, ҳар эҳтимолга қарши, қора тортиб кабилар. З.Г.Ураксин умумий боғлиқ маъно билан компонентлари ифодалаётган маъно ўртасидаги боғланиш даражасига қараб бошқирд тилидаги ФБларни қуйидаги гуруҳларга ажратган эди: 1. Умумий маъноси компонентларининг маъноси билан боғлиқ бўлмаган ФБлар: оғзи қулоққа етмоқ, икки кўзи тўрт бўлмоқ, оғзи билан қуш тутмоқ кабилар. 2. Маъноси мотивациялашган (асосланган) ФБлар: қовурғасини санамоқ, товон яламоқ кабилар. 3. Маъноси компонентлари ифодалайдиган семантика билан боғлиқ бўлган ФБлар: юмшоқ оғиз, қуён юрак кабилар. Бу тасниф шундан далолат берадики, З.Г.Ураксин бошқирд тилидаги ФБларнинг фақат образлилик характерли бўлган қисмини кўпроқ ўрганган. Лекин ФБлар қаторига олим айрим образли бўлмаган тил бирликларини ҳам 10 Ураксин З.Г. Фразеология башкирского языка . - М. : Наука, 1975 . – С. 20.

киритган кўринади. Агар образлилик ФБ маъносининг асосга эга бўлиши деб тушунсак (З.Г.Ураксин образлиликни худди шундай изоҳлайди), биринчи гуруҳга тегишли бўлган ФБлар бундай хусусият (образлилик)дан маҳрум. ФБлар-терминлар ҳам компонентлари таянч маъносини янгича тушуниш асосида юзага келиб, улар ҳам образлиликка эга бўлмайдилар. Шунинг учун ҳам З.Г.Ураксин образлилик тилдаги барча ФБларга эмас, балки уларнинг асосий қисмига тегишлидир, деган хулосага келган эди. Фразеология доирасини бундай тор маънода тушуниш туркийщуносликда ҳам худди рус тилшунослигида бўлгани сингари идиоматик бирликлар ёки идиоматика ҳақидаги таълимотнинг асосланишига олиб келди. Айрим туркийшунослар идиоматикани фразеологиянинг таркибий қисми, деб ҳисоблайдилар 11 , бошқалари эса уни ҳатто тилшуносликнинг мустақил соҳаси, деб тан оладилар. Масалага ана шу жиҳатдан қараганда, татар тилшуноси Г.Х.Ахунзяновнинг “Идиомалар” номли докторлик иши характерлидир. Г.Х.Ахунзянов “фразеология” термини кўп маъноли бўлгани учун унчалик маъқул эмас, уни “идиоматика” ёки “идиомалогия” терминлари билан алмаштириш зарур, деб ҳисоблайди. Олимнинг фикрича, “лексикология ва идиоматиканинг ўзаро алоқаси шунда кўринадики, сўз, яъни лексик бирлик тилнинг лексик системаси элементи ва лексикология соҳасининг ўрганиш объекти саналади, идиома эса ўша тилнинг идиоматик системаси таркибига киради ҳамда у идиоматика ёки идиомалогия (идиомашунослик) соҳасининг ўрганиш объектидир” 12 . Г.Х.Ахунзянов идиомаларни яхлит маъноли ва аналитик гуруҳларга ажратади. Биринчи гуруҳ идиомалари учун яхлит маънонинг алоҳида ажратилган компонентларда ифодаланиш хосдир. Кейинги гуруҳдаги идиомалар маъноси аналитик характер касб этиши билан фарқланиб туради. Яхлит маъноли идиомалар Г.Х.Ахунзянов томонидан ўз навбатида идиома- 11 Бабаев К. Туркман тилида идиомалар . - Ашхабад, 1962, 33-бет (туркман тилида); Осмонова Ж. Идиомы в киргизском языке . АКД . - Бишкек , 1969 . – С. 7-8. 12 Ахунзянов Г.Х. Идиомы (исследование на материале татарского языка) . АДД . - Казань, 1972. – С. 6.

сўз бирикмалари ва идиома-гапларга ажратилган. Олимнинг фикрича, бирикма шаклидаги идиомалар тушунча маъносини ифодалайди, идиома- гаплар (биринчи навбатда мақол ва маталлар) эса мантиқий ҳукм англатиб келади. Аммо негадир идиома-бирикмалар билан идиома-гапларнинг структурал-семантик фарқларини кўрсатган Г.Х.Ахунзянов уларни бир қаторда баҳолайди, баъзан бу икки гуруҳдаги идиомаларни аралаштириб юборади. Умуман олганда, Г.Х.Ахунзянов тадқиқотларида “идиома” тушунчаси ниҳоятда кенг маъно ифодалайди. Унинг “Идиомалар” номли асари кўп планли характери, мазмунининг чуқурлиги билан туркий тиллар фразеологиясини ўрганишга қўшилган салмоқли ҳиссадир. Озарбайжон тилшуноси С.Жафаров 50-йиллар охири ва 60-йилларда фразеология доирасини жуда кенг маънода тушуниш, унинг таркибига идиомаларни ҳам киритиш тарафдорларидан бири эди. Унинг озарбайжон тилида ёзилган “Ҳозирги замон озарбайжон тили лексикаси”(Боку, 1958) номли монографиясида турғун сўз бирикмалари идиомалар, иборалар, ҳикматли сўзлар, оталар сўзи ва зарбулмасаллар, деб беш гуруҳга ажратилади (72-бет). Асарда идиомалар дастлаб собит идиомалар ( беш йиллик, винтбуран, ойнабанд каби) ва собит бўлмаган идиомалар, деб тасниф қилинади. Собит бўлмаган идиомалар эса ўз навбатида қовушма идиомалар ( кўз юммоқ. ҳаракатга келмоқ, оғиз очмоқ. қўли эгри, қалби қора каби), бирлашма идиомалар ( бошига тушмоқ, бошига солмоқ, кўнглини олмоқ каби). уюшма идиомалар ( назар солмоқ, йўлга солмоқ, назардан кечирмоқ кабилар) сингари уч гуруҳга ажратилади. Иборалар ҳам бу асарда лексик иборалар ( қора эл, мард юракли, она Ватан каби), идиоматик иборалар ( қадаминг муборак, жонинг соғ ўлсин каби), предикатив иборалар ( Буйруқ сизникидир, одил ҳукмдор // Сизда адолатда, саховатда бор каби), деб гуруҳланган. Кўринадики, С.Жафаровнинг бу таснифида ФБлар билан бирга тилдаги бошқа образли воситалар, жумладан перифраза (парафраза, тасвирий ифода)лар ҳам аралаштириб юборилган.

Туркман тилшуноси А.Аннамамедов «Туркман тилининг фразеологияси» номли иши (туркман тилида, Ашгабад, 1978. – 96 б.) бевосита фразеологик синонимлари таҳлили масаласига бағишланган. Бу ишнинг дастлабки боби “Туркман тилида фразеологик синонимлар” деб номланиб, бунда фразеологик синонимларнинг рус тилшунослигида, туркийшуносликда ўрганилиш даражаси кўздан кечирилади. Бунда Ю.Д.Апресян, Ф.А.Краснов, Е.М.Вольф, В.Т.Шкляров, Т.А.Бертагаев, В.И.Зимин, А.П.Хазанович, И.И.Чернишева, М.И.Сидоренко сингари рус олимларнинг, В.Масгулов, К.Бабаев, Ш.Раҳматуллаев каби туркийшуносларнинг фразеологик синонимларга доир қарашлари илмий таҳлилдан ўтказилган. Ишнинг кейинги қисмлари фразеологик синонимия ва полисемия, фразеологик синонимларнинг ўхшаш ва фарқли томонлари, икки, уч, тўрт компонентли фразеологик синонимлар масаласини ёритишга бағишланган. Лекин бу ишда фраземаларнинг компонент таркиби ҳамда маънодошлик хусусияти баъзи ҳолларда аниқ белгиланмаган кўринади. Масалан, “бўйин бўлмоқ” // “бош эгмоқ”, “йўлга қўймоқ” // “йўлга солмоқ”, “ичи ёнди” // “дили ёнди” сингари бир қатор фразеологик синонимларнинг ўзаро семантик муносабати, синтактик қуршови яхши очиб берилган, деб бўлмайди. М.Ф.Чернов “Қисқача русча-чувашча фразеологик луғат”(1975), “Чувашча-русча фразеологик луғат”(1982), “Ҳозирги замон чуваш тили фразеологияси” (1985) номли асарлари ва шу асосда ҳимоя қилган докторлик диссертацияси (1988) билан туркий тиллар фразеологиясига сезиларли ҳисса қўшди. Бу ишларда ФБни таърифлаш, уни бошқа тил бирликларидан фарқлаш, чуваш тили фразеологик таркибининг кўламини белгилаш каби фақат чуваш тили фразеологиясининг эмас, умуман туркий фразеологиянинг ўзак муаммолари тадқиқ қилинган. Олим ФБларни номинация назарияси аспектида ўрганади, сўзларнинг фразема ясаш имкониятларини белгилашга интилади. ФБларни семантик-грамматик тасниф қилишда М.Ф.Чернов ҳаққоний равишда уларнинг вазифавий тавсифини ҳам инобатга олади.

Кўпинча туркийшуносликда Ф Б лар тилнинг образли-экспрессив воситаси сифатида тушунилади. М.Ф.Чернов эса ФБларни таърифлаш ва функциялашувини белгилашга анча кенгроқ планда ёндошади. Унинг талқинига кўра, ФБлар функционал жиҳатдан икки гуруҳга бўлинади: а) номинатив функцияли ФБлар; б) экспрессив-баҳо функцияли ФБлар. Биринчи гуруҳга мансуб ФБлар предмет, ҳодиса, хусусиятларни номлаш (аташ) учун хизмат қилса, кейинги гуруҳ ФБлар ўзларида номинатив ва экспрессив-баҳо функцияларини уйғунлаштирадилар 13 . Шу асосда М.Ф.Чернов ФБлар фақат тилнинг образли тасвирий воситаси, “ортиқча элементи” деган қарагшларга зид равишда улар предметли номинация элементи ҳам бўла олади, деган илмий тезисни олға суради. Кейинги йилларда рус тилшунослигида бўлганидек, туркийшуносликда ҳам тилнинг барча сатҳларида фразеологизациялашиш ҳодисаси мавжудлиги ҳақида ҳам фикр билдирилмоқда. Жумладан, М.Панов сўзнинг фразеологик хусусиятини, Н.Ю.Шведова, Д.Н.Шмелевлар эса синтактик қурилмалар фразеологизацияси ҳақида сўз юритган эдилар. Худди шундай ҳолатни биз қисман туркийшуносликда ҳам кўрамиз 14 . Маълумки, фразеология соҳасида қиёсий-чоғиштирма, структурал- типологик ва ареал тадқиқотлар олиб бориш фразеологиянинг умумназарий муаммоларини ҳал этишга кенг йўл очади 15 . Умуман, ФБларнинг шаклланиш манбаларини аниқлаш турғун бирикмаларни этимологик таҳлил қилишга нисбатан анча кенг мазмунга эга. Яъни бу умумфилологик муаммо бўлиб, энг қадимги, дастлабки фразеологик моделларнинг шаклланиш босқичларини аниқлаш муҳим семиотик масала саналади. Сўнгги пайтларда туркийшунослар худди ана шундай долзарб муаммони тадқиқ этиш билан ҳам шуғуллана бошладилар. Жумладан, проф.Г.Байрамовнинг фикрича, 13 Чернов М.Ф. Фразеология современного чувашского языка . - Чебоксары, 1985 . – С. 53-54. 14 Поцелуевский Е.А. Об изучении синтаксических фразеологизмов // Проблемы современной тюркологии . Материалы П Всесоюзной тюркологической конференции . - Алма-Ата, 1980 . – С. 199-204. 15 Ройзензон Л.И., Авалиани Ю.Ю. Современные аспекты изучения фразеологии // Проблемы фразеологии и задачи ее изучения высшей и средней школе . - Вологда, 1967 . – С. 81.

фразеологик маънони муайян сўз билан ифодалаш уни турғун ёки эркин бирикма ёрдамида беришга нисбатан анча қадимийроқдир. Чунки ФБларнинг шаклланиши тил тараққиётида бир оз кейинги даврларга тегишли бўлса, лексик бирликлар тил вужудга келгандан буён амал қилиб келади. Масалан, Маҳмуд Кошғарийда андғар ясама сўзи қасам ичирмоқ маъносини ифодалаган. Туркий тилларда кейинчалик -ғар аффикси ич сўзи билан ўрин алмашган ҳамда анд ичдирмэк, ант ичирмек каби ФБлар юзага келган. Бизнинг юқоридаги қисқача обзоримиз шундан далолат берадики, ҳали туркийшуносликда фразеологиянинг объекти, “ФБ” тушунчасининг моҳияти тўғри, аниқ белгиланган эмас. “ФБ” тушунчасини таърифлашда туркийшунос олимлар у ёки бу белгини эмас, балки бир неча белгилар комплексини фарқловчи сифатида тақдим этадилар, бундай белгилар миқдори иккитадан саккизтагача бориб етади. Тадқиқотчилар нега у ёки бу белгини етакчи, асосий деб олганларини чуқур асослаб бермайдилар. Натижада баъзан фразеология объекти жуда торайиб қолади, баъзан эса ниҳоят даражада кенгайиб кетади. Фразеологияга оид бундай хилма-хил қарашларнинг мавжудлиги, биринчидан, ўрганилаётган муаммоларнинг мураккаблиги билан изоҳланса, иккинчидан, туркийшуносликда фразеология масалалари яқиндан бошлаб тадқиқ этилаётганлиги билан белгиланади. Умуман олганда, туркий фразеологиянинг мустақил соҳа сифатида шаклланиши собиқ совет даврида содир бўлган эди. Келгусида бой тил материалини тўплаш ва системалаштиришни давом эттириш билан бир қаторда туркий тиллардаги турғун сўз бирикмаларини тарихий, қиёсий, чоғиштирма ва типологик аспектларда ўрганиш ишини бошлаб юбориш муҳим аҳамият касб этади. Бунинг учун эса биринчи навбатда барча мавжуд туркий тиллар, жумладан ўзбек тили фразеологиясига оид тадқиқотларни ҳар томонлама кенгайтириш ва чуқурлаштириш лозим бўлади.

O'xshashlar

Туркий тиллар синтактик структурасини тарихий-типологик методда ўрганиш

Туркий тиллар орфологиясини тарихий-типологик методда урганиш

Туркий тиллар фонологиясини тарихий-типологик методда урганиш

Ўзбек фразеологиясининг шаклланиши ва тараққиёти

Нутқ маданияти фанининг мақсад ва вазифалари. Тил ва нутқ тушунчаси. Туркий тиллар