Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Морфонология 1
Морфонология 1
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
207.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Морфонология
Фонотактика 1
Суз туркумлари 1
Эргаш гап турлари 1
1. Адабий танкид адабиётшуносликнинг таркибий кисми
![МОРФОЛОГИЯ СИНТАКСИС ГРАММАТИК МАЪНО ВА ГРАММАТИК ШАКЛ. ГРАММАТИК КАТЕГОРИЯ Грамматик маъно ҳақида умумий тушунча. Маълумки, грамматик маъно ифодалашнинг турли воситалари мавжуд. Масалан, фонетик, лексик, морфологик ва синтактик усуллар шулар жумласидандир. Демак, грамматик маънони фақат сўз ёки сўзшаклга нисбат бериш маъқул эмас. Нутқни шакллантирувчи барча лисоний бирликлар грамматик аҳамият касб этиши мумкин. Грамматик маъно деганда тил (фонетик, лексик, морфологик ва синтактик) бирликларнинг бевосита нутқни шакллантирувчи умумлашма абстракт маънолари тушунилади . Таърифни қисқача шарҳлаймиз. Кўринадики, таърифда уч муҳим унсур мавжуд. Улар қуйидагилар: а) грамматик маънонинг барча тил бирликларига хослиги; б) бевосита(!)нутқни шакллантириши; в) умумлашма ва абстрактлиги. Кейинги мавзуларнинг бирида грамматик маъно ифодалаш усуллари ҳақида фикр юритганимизда сиз грамматик маъно ифодалашнинг барча тил бирликларига хослигини англаб етасиз. Грамматик маънонинг бевосита нутқни шакллантириши деганда шуни тушуниш лозимки, лисоний бирликлар грамматик маънодан холи қилинса, у нутққа тайёр бўлмай қолади. Масалан, бола лексемасининг луғавий маъноси нутққа грамматик маъно воситасида киради. Унинг келишик, сон, субъектив баҳо, ҳоким ёки тобе узвлик, қайси гап бўлаги эканлик грамматик маънолари лисоний сатҳда йўқ. Демак, лексема луғавий маъноси устига ана шу грамматик маънолар қаватланса, у нутқ таркибига кира олади. Шу боисдан бирорта тил бирлиги грамматик маънодан холи бўлолмайди. Грамматик маъно нутқда тўғридан-тўғри воқеланаверади. Бунга морфологик шаклларнинг грамматик маънолари асосида амин бўлиш мумкин. Грамматик маъно умумлашма табиатга эга деганда унинг жуда кўп лисоний бирликларга бирдай тегишли, умумий эканлиги назарда тутилади. Масалан, «от», «сифат», «сон» грамматик маъноси жуда катта миқдордаги сўзлар учун умумийдир. Луғавий маъно (семема) ҳар бир лексемада ўзига хос ва якка, хусусий бўлса, грамматик маъно бир типдаги жуда кўп лексемалар учун умумийдир. Ёки [WPm – кесимлик кўрсаткичлари билан шаклланган атов бирлиги] синтактик қолипининг ўнг томони унинг грамматик маъноси бўлиб, у чап, яъни шаклий томони билан биргаликда ўзбек тилидаги барча нутқий гаплар учун умумийдир. Грамматик маънонининг абстрактлиги деганда унинг бевосита кузатишда берилмаганлиги назарда тутилади. Масалан, биз ҳозиргина келтирган [WPm – кесимлик кўрсаткичлари билан шаклланган атов бирлиги] синтактик қолипининг Хусусийлик Умумийлик Хусусийлик Грамматик шакл Хусусийлик Хусусийлик Хусусийлик СИНТАКСИС МОРФОЛОГИЯ](/data/documents/ef8a1075-a2b6-43bc-94fd-264765f99d66/page-8.png)
![ХГМ муносабатидадир. Келишик категориясининг «олдинги мустақил сўзни кейинги мустақил сўзга боғлаш» маъноси тушум келишигининг «олдинги исмни кейинги феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» маъносига нисбатан УГМ мақомида бўлиб, тушум келишигининг муайян нутқ парчаси бўлмиш китобни ўқимоқ бирикувида воқеланган « китоб сўзини ўқимоқ сўзига воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» нутқий маъноси ХГМдир. Тушум келишигининг «олдинги исмни кейинги феълга воситасиз тўлдирувчи сифатида боғлаш» маъноси эса УГМ ва ХГМ орасида турганлиги ҳамда уларни боғловчи бўғин бўлганлиги учун ОГМ мақомидадир. ОГМнинг мавқеи нисбийдир. Масалан, келишик категориясининг УГМси эътибордан соқит қилинса ва фикр фақат тушум келишиги ва унинг қуйи маънолари ҳақида кетса, мазкур ОГМ УГМ сифатида қаралади. Тушум келишигининг зикр этилган ХГМси эътибордан соқит қилиниб, сўз келишик категорияси ва тушум келишиги муносабати хусусида кетса, бунда ОГМ ушбу УГМга нисбатан ХГМ сифатида ҳам қаралиши ҳам мумкин. Демак, борлиқ ҳодисалари умумийлик-махсуслик-хусусийлик (алоҳидалик) муносабатида бўлганлиги каби грамматик маъно ҳам умумий грамматик маъно- оралиқ грамматик маъно-хусусий грамматик маъно кўринишларига эга. ГМ таркиби. Категориал, ёндош ва ҳамроҳ маъно. Грамматик маъно таркиби мураккабдир. Масалан, сон категориясининг УГМси предметнинг миқдорий ва сифатий тавсифларини беришдан иборат, бу умумий категориал маъно сон категориясининг [0] шаклида «миқдорий аниқлик–ноаниқлик ва сифатий бўлинмаслик», [-лар] шаклида “миқдорий ноаниқ кўплик ва сифатий бўлинувчан ва бўлинмаслик” каби ҳар бир шаклга ихтисослашган кўринишларга эга бўлиб, уларни сифат ва миқдор каби турларга ажратиш мумкин. Сон категориясининг номидан маълумки, у миқдор ифодалашга ихтисослашган морфологик ҳодисадир Шунингдек, унинг УГМсида “ноаниқ”, “аниқ”, “сифат”, “бўлинувчан”, “бўлинмас” каби унсурлар бевосита категория марказидаги “миқдор” унсурига бевосита дахлдор эмас. Бироқ “бевосита дахлдор эмаслик”ни у УГМдан ташқари деб тушунмаслик керак. Чунки, дейлик, [ -лар ] шакли миқдор (яъни кўплик) ифодалар экан, у бир пайтнинг ўзида ўз-ўзидан юқорида зикр этилган “бўлинувчанлик – бўлинмаслик”, “ноаниқ” каби белгиларини ҳам ифодалаб юборади. Демак, сон категорияси шаклида миқдор белгиси ҳар доим сифат белгиси билан бақамти яшайди, у билан диалектик боғланишда туради. Бошқача айтганда, миқдор белгиси ҳеч қачон сифат белгисисиз юзага чиқмайди. Нутқда бу маънолардан бирининг кучайиши бошқасининг сусайишига, бошқасининг кучайиши биринчисининг сусайишига олиб келади. Масалан, Дўконда сувлар бор гапида [ –лар ] шакли миқдорий белги ҳам (яъни «кўплик»), сифатий белги ҳам («бўлинувчанлик», «ҳар хил») ифодаланмоқда. Бунда сифатий белги устуворлик касб этиб, миқдор белгиси кучсизланганлиги сезилиб туради. Лекин барибир «кўплик» юзага чиқмоқда. Маълум бўладики, грамматик шакл УГМси таркибий қисмларидан бири унинг моҳияти бўлса (масалан, сонда «миқдор»), бошқалари унга ёндош, моҳиятга мансуб бўлмаган, бироқ у билан диалектик яхлитлик касб этган маънодир (масалан, сонда «бўлинувчанлик»). Шунинг учун грамматик шакл УГМси таҳлилида категориал маъно ва унга ёндош ҳодисалар фарқланади. Категориал ва ёндош маъно ҳар бир грамматик шаклда мавжуд. Грамматик шакллар нутқда баъзан УГМсида бўлмаган маъноларни ҳам воқелантиради. Масалан, биз кўриб ўтган [ -лар ] шакли нутқда «ҳурмат»](/data/documents/ef8a1075-a2b6-43bc-94fd-264765f99d66/page-12.png)
![маъносини ифодалаши ҳам мумкин. Бу маъно шаклнинг УГМси таркибига кирмайди. У УГМ билан бирга юзага чиқиши ҳам, чиқмаслиги ҳам мумкин. Бундай маъно ҳамроҳ маъно деб юритилади. Демак, категориал маъно шаклнинг моҳияти ва УГМнинг асосидир. Ёндош маъно УГМга кирса-да, моҳият таркибига кирмайди. Ҳамроҳ маъно эса шакл моҳиятига ҳам, УГМ таркибига ҳам кирмайди. Қуйидаги гапларни қиёсланг: 1. Ақллари борми? – укасига истеҳзоли кулди Салим. У кишининг фикрлари бизга маъқул. Биринчи гапда ақллари сўзшаклининг [- лари ] эгалик қўшимчасида “ кесатиш ” маъноси ҳам (аслида ақлинг ), «II шахс, бирлик» маъноси ҳам англашилмоқда. «Кесатиш», умуман, эгалик категорияси УГМси дахлдор эмас. Лекин “ II шахс бирлик ” маъноси бу категориянинг [ – (и)нг ] шаклига хос категориал маъно бўлиб, [-лари] шакли бу маънони ифодалаш учун хосланган ва УГМ кўринишига вақтинча “ ёпишган ” тажалли ҳисобланади. Унинг бундай хусусиятга эгалиги ушбу “н оқулай ” ифодаловчи билан нутққа чиқиши учун зарур нутқий шароит, боғлиқ қуршов талаб қилаётганлиги билан ҳам белгиланади. Зеро, гапдан муаллиф гапи ( “ укасига истеҳзоли кулди Салим ”) олиб ташланса, [ -лари ] шаклидан англашилаётган ушбу ҳамроҳ маъно уқилмай қолади. УГМни очиш йўллари. УГМ нутқий маъно бўлмиш ХГМларни босқичли умумлаштириш орқали очилади . Бунда ХГМдаги ўзи мансуб УГМга тегишли бўлмаган барча бегона тажаллилар идрокий йўл билан эътибордан соқит қилинади. Қуйида [ -моқда ] ҳозирги замон давом феъли шакли ва умуман замон категориясининг УГМсини босқичли тиклаш намунасини берамиз. 1-босқичда [ -моқда ] шаклининг турли матний ва услубий ҳолларда қўлланишини таҳлил этиш асосида бу шаклнинг нутқий, матний маъно турлари, яъни ХГМлари аниқланади. Шакл ХГМларига мисоллар келтирамиз. 1. Сув эгатларда жилдираб оқмоқда. 2. Умр ўтмоқдадир. 2. Замин айланмоқда мағрур тебраниб . Шакл 1-мисолда «иш-ҳаракат нутқ пайтида давом этаётганлигининг бадиий услуб насрий турига хос образли ифодаси», 2-мисолда «иш-ҳаракат нутқ пайтида давом этаётганлигининг бадиий услуб лирик турига хос кўтаринки ифодаси», 3-мисолда «иш-ҳаракат нутқ пайтида давом этаётганлигининг бадиий услуб лирик турига хос тантанавор ифодаси» ХГМларини воқелантирган. Мисолларни давом эттирсак, ХГМлар сони яна ортиб боради. Бироқ умумлаштириш учун бизга ушбу ХГМлар етарли. Улар орасидаги умумийлик «иш-ҳаракат нутқ пайтида давом этаётганлигининг ифодаси» бўлиб, ХГМларнинг қолган унсурлари фарқлардир (1-мисолда «бадиий услуб насрий турига хос образли ифодаси», 2-мисолда «бадиий услуб лирик турига хос кўтаринки ифодаси», 3-мисолда эса бадиий услуб лирик турига хос тантанавор ифодаси»). Фарқлар эътибордан соқит қилиниб, улардаги бир хиллик(умумийлик)лар ажратиб олинади. Фарқлар шу босқич учун қийматга эга бўлса, бир хилликлар юқори босқич қиёслашлари учун аҳамият касб этади. 2-босқичда [ -моқда ] қўшимчали замон шакли биринчи босқич хулосалари асосида [ –(а)й ] қўшимчали ҳозирги –келаси замон, [ -яп ] қўшимчали аниқ ҳозирги замон, [ -ётир ] қўшимчали ҳозирги замон шакли каби барча ҳозирги замон турлари билан муносабатларда кўрилиб, шу асосда [ -моқда ], [ -ётир ], [ -яп ], [ -(а)й ] қўшимчали ҳозирги замон шаклларининг моҳияти – УГМлари очилади. Кейинги босқич учун фарқлар эътибордан соқит қилиниб, улардаги бир хиллик(умумийлик)лар ажратиб олинади. Бу бир хилликларгина кейинги босқич қиёслашлари учун аҳамиятли бўлади.](/data/documents/ef8a1075-a2b6-43bc-94fd-264765f99d66/page-13.png)
![3-босқичда аввалги босқич хулосалари асосида ҳозирги замон шакллари умумийлик сифатида олиниб, унинг келаси замон шакллари умумийлиги билан алоқа-муносабатлари, ўхшаш ва фарқли жиҳатлари ойдинлаштирилади. Жорий босқич учун улардаги фарқлар, кейинги босқич учун бир хиллик(умумийлик)лар аҳамиятли бўлади. 4-босқичда олдинги босқич хулосалари асосида «содир бўлмаган ва бўлаётган ҳаракат-ҳолат»ни ифодаловчи ўтган замон шакли билан муносабатлари текширилиб, ҳозирги-келаси ва ўтган замон шаклларининг УГМлари очилади. 5-босқичда 4-босқич хулосалари асосида ҳозирги, келаси ва ўтган замон шакллари маъновий хусусиятлари билан муносабатларини аниқлаш асосида замон ва майл категорияларининг УГМлари тикланади. Хусусийликдан умумийликка қараб йўналтирилган бу тадқиқ жараёнида ҳар бир босқичга ўтиш билан хусусийликларнинг замиридаги УГМга чуқурлашиб борилади. Чунки [ –моқда ] қўшимчали замон шаклининг нутқий воқеланишларида замон категорияси УГМсига хос ҳозирги-келаси замон шакли УГМси кўринишининг ҳозирги замон УГМси кўринишчасига мансуб турининг бевосита кузатишда берилишини кўрамиз ва бу ХГМларда барча олдинги босқичлар УГМлари зарралари мавжуд бўлади. Шунинг учун [ –моқда ] қўшимчали замон шаклининг зиддиятлари ва УГМси фақат 2-босқичдагина очилиши мумкин. 3- босқичда [ –моқда ] ва [ –(а)й ], [ -яп- ] қўшимчали замон шакллари мустақил тил бирликлари сифатида эмас, балки ҳозирги замон шаклининг вариантлари сифатида юзага чиқади. Бу поғона қанча юқориласа, хусусий кўринишлар шунчалик катта гуруҳларга бирлашиб, ўз мустақилликларини йўқотиб, умумлашиб бораверади. Шу боисдан грамматик шаклларнинг маъновий хусусиятлари ҳақида гапирганда текшириш қайси босқичда олиб борилаётганлиги ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Сўзшакл ва унинг асосий типлари: ноль шакл, синтетик, аналитик, аралаш, жуфт ва такрорий шакллар. Лексема нутққа чиққанда, албатта, грамматик шаклланган бўлади. Грамматик шаклланмаган сўз нутқда бўлмайди. Мен саргузашт китобларни севиб ўқийман гапидаги сўзларга диққат қилайлик. Мен олмоши онгда лексема сифатида ҳеч қандай грамматик шаклга эга эмас. Бироқ у мазкур гапда бош келишик шаклида ва бирлик сонда. Саргузашт сифати оддий даража шаклида, китобларни тушум келишигида ва кўплик сонда, севиб аниқ нисбат ва равишдош шаклида, ўқийман аниқ нисбат, ҳозирги-келаси замон шакли, биринчи шахс бирлик, тасдиқ шаклида. Лексеманинг нутқда воқеланган кўриниши сўзшакл атамаси билан юритилади. Бундан шундай хулоса чиқади: сўзнинг грамматик шакли бир лексеманинг нутқдаги ҳар хил тусли ўзгаришлари бўлиб, улар бир семеманининг ўзини ифодалаб, ё қўшимча маъно оттенкаси билан фарқланади ёхуд бир лексеманинг бошқа лексемага нутқдаги синтактик муносабатини кўрсатади. Шу сабабли сўз ясовчилардан бошқа қўшимчаларнинг барчаси грамматик шакл деб юритилади. Бир лексеманинг бир системага кирувчи грамматик шакллари бир бутун ҳолда парадигмани ташкил қилади. Масалан, олма, олманинг, олмани, олмага, олмада, олмадан сўзшакллари олма лексемасининг келишик парадигмасидир. Морфологик парадигма (грамматик шакллар системаси) ҳар бир сўз туркуми учун алоҳида (сон, даража, нисбат, ўзгаловчи) бўлиши ҳам, барча сўз туркумлари учун умумий бўлиши ҳам (келишик, эгалик, кесимлик) мумкин.](/data/documents/ef8a1075-a2b6-43bc-94fd-264765f99d66/page-14.png)
