Дейксис ва нутқий мулоқот матни ёхуд матнда мазмуннинг ифода топиши - Tilshunoslik - Referatlar

Дейксис ва нутқий мулоқот матни ёхуд матнда мазмуннинг ифода топиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

247 KB

Ko'chirib olish

Дейксис ва нутқий мулоқот матни ёхуд матнда мазмуннинг ифода топиши Исроиллик профессор Йеҳошуа Бар-Ҳиллел инглиз тилида тузилган гапларнинг мазмунини қай йўсинда аниқлаш ва улар воситасида узатилаётган ахборотнинг тўлиқ англаш муаммоси ҳақида тўхталиб, қуйидаги мисолларни келтирган эди ( Bar - Hiller 1970:69): 1) Ice floats on water - Муз сувда сузиб юрибди . 2) It`s raining - Ёмғир ёғаяпти . 3) I am hungry - Оч қолдим . Биринчи гап мазмунини қарийб барча инглиз тили соҳиблари бир хилда тушунишади, чунки муз қаерда сузаётганлиги (сувда)аниқ. (Лекин мазмун идрокининг кейинги босқичларида «Қайси сувда: дарёдами, денгиздами?» каби саволнинг туғилиши эҳтимолдан холи эмас.) Кейинги (2) гапнинг мазмунини англаш учун ушбу воқеа (ёмғир ёғиши) қачон ва қаерда кечаётганлигини билиш зарур. Ёки бу гап талаффуз этилаётган вақт ва жойни аниқлаш керак. Шунингдек, (3) гап мазмунининг тўлиқ идроки уни ким ва қаерда айтаётгани билан боғлиқ. Мулоқот фаолияти учун макон ва замон ҳодисаларининг муҳимлигини унутмаслик керак. Ҳар бир воқеа маълум макон ва замонда кечади ҳамда у ёки бу ҳодиса ҳақидаги ахборотни қабул қилаётган тингловчи унинг қачон, қаерда содир бўлганлигини билишга интилади. Бундан ташқари, ахборотнинг тўлиқ идроки учун, ҳар қандай фаолият маълум шахс (шахслар) томонидан бажарилиши сабабли, ушбу фаолият амалининг субъекти ҳақидаги маълумот ҳам талаб қилинади. Демак, «қачон» ва «қаерда» саволлари «ким» саволининг ҳамроҳлигида нутқий тузилма мундарижасини белгилайди. Идеал лисоний фаолият нутқий тузилмалар таркибида айнан шу саволларга жавоб берувчи бирликларнинг тўлиқ тартибда мавжуд бўлишини тақозо этади. Масалан, «15 август 2007 йил соат 17 00 да СН 5050 рақамли «Нексия» русумли ва СН 3737 рақамидаги «Дамас» русумли автомашиналар

Бўстонсарой кўчасида тўқнашганлар» туридаги гапнинг мазмуни аниқ, чунки содир бўлган воқеа ҳақидаги маълумот анчагина батафсил: «қачон», «қаерда», «ким» ёки «нима» саволларига жавоб бор. Худди шу гапни бошқача шаклда ҳам тузиш мумкин: «Кеча кечқурун шу ерда ўша икки машина тўқнашган». Аммо бу икки тузилма мазмун мундарижаси жиҳатидан тенг эмас. Менимча, кейинги гапда ифодаланаётган маълумот ДАН ходимларини ҳеч ҳам қониқтирмаса керак. Кейинги гапдаги «кеча», «кечқурун», «ўша», «шу ерда» бирликларининг қўлланиши воқеанинг содир бўлиши ҳақидаги умумлашган маълумотни беради: қаердадир қандайдир икки машина тўқнашган. Лекин бу ҳолда макон, замон ва субъект-объектлар ҳақидаги аниқ маълумотни ола олмаймиз. Умумлаштириш , кечаётган ҳодисалар, предметлар сифат-хусусиятлари кабилар ҳақидаги маълумотни мужассамлаштирган ҳолда концептуал қолиплар воситасида идрок этиш когнитив фаолиятнинг самарасидир. Бундай қолиплар концептуал бирликларнинг лисоний воқеланишида ўз аксини топади (Сафаров 2006: 19). Албатта, ташқи дунёдаги воқеалар, предметлар хусусий кўринишдаги белги, хусусиятларга эгадирлар. Лисоний тафаккур фаолиятининг когнитив босқичидан лисоний воқеланиш босқичига ўтишда қиёслаш, анализ ва синтез амаллари муҳим роль ўйнайди. Шу амаллар воситасида умумийлик ва хусусийлик фарқланади. Шунингдек, когнитив фаолият бевосита мавҳумлаштириш амалини ҳам қамраб олади, чунки ушбу амал умумлаштиришнинг муҳим босқичини ташкил этиб, идрок этилаётган объектларнинг алоҳида муҳим хусусиятларини ажратиб олиб, уларни қиёслаш ҳамда ягона «махражга келтириш» имконини беради. Лисоний-тафаккур фаолияти жараёнида кузатиладиган яна бир амал – тизимлаштириш, таснифлаш амалидир. Тил маълумотни тўплаш ва узатишдан ташқари, уни тартибга келтириш вазифасини ҳам бажаришини унутмаслигимиз лозим. Фаранг файласуфи Лилл университетининг профессори Ноэл Мулуд ( Noel Mouloud ) нутқий бирликлар мазмуни ифодасининг мантиқий асоси ҳақида фикр юритаётиб, «нутқий ибора маълум

бир маънони оддийгина белгилаб, умумлаштириб ва ифодалаб қолмасдан, балки у (ибора) буларнинг барчасини қандай тартиблаштирса, худди шу тартибда бажаради», деган хулосага келган (Мулуд 1979: 284). Мантиқшунос олимнинг мазмуннинг шаклланиши ва нутқий воқеланиши лисоний тартиблаштириш ва умумлаштириш фаолиятлари натижаси эканлиги ҳақидаги фикри диққатга сазовордир. Мантиқий ва лисоний умумлаштириш бир-бирини тақозо этади ва яхлит йўналишда кечади. Мавҳумлаштирилиб, тартибга келтирилган тушунчалар умумлаштирилган ҳолда лисоний қобиққа кўчади ҳам лисоний бирликка айланади. Бундай умумлашмалар нутқий фаолиятнинг мазмундорлигини таъминлаб, маълум қилинаётган ахборотнинг уни қабул қилувчи шахслар томонидан идрок қилиниши учун имкон яратадилар. Шу аснода юқорида келтирилган «Кеча кечқурун шу ерда ўша икки машина тўқнашган» шаклидаги тузилмалар мазмун ифодалаш қобилиятига эга бўлишади. Аммо семантик структура жиҳатидан етарли даражада тўлиқ бўлган ушбу гапнинг аниқ мазмуни ёки ахборот мундарижаси фақат унинг маълум мулоқот муҳитида, матн таркибида қўлланиши билан боғлиқ. Шунинг учун ҳам прагматик нуқтаи назардан олганда, ушбу гапнинг мазмуни аниқ эмас. Бунинг сабаби, биринчидан, «кеча», «кечқурун», «шу ерда», «ўша» бўлакларининг маъноси контекст, матнда қўлланиши билан изоҳланади, иккинчидан эса ҳар қандай лисоний структуранинг ўзи ҳам маълум мақсадни кўзлаб тузилади. Бу мақсад – нутқий мулоқотдир. Нутқ ижодкорлари у ёки бу лисоний структурани тузаётганида уни нутқ вазиятига мослаштиришга ҳаракат қилишади, яъни «лисоний тузилмалар бевосита матн қисмларига «лангар» ташлайдилар» ( Levinson 1983: 55). Қизиғи шундаки, С.Левинсон ва бошқа айрим тилшунослар лисоний структураларни контекстдан айри ҳолда ўрганишга қанчалик ҳаракат қилмасинлар, барибир нутқ, матн муҳити «занжири»дан чиқиш имконини топа олмадилар. Контекст қуршовининг кучи, айниқса, дейксис ҳодисаси талқинида яққол намоён бўлади:

«Тил тизимидаги қатор ҳодисаларни фақатгина уларнинг юзма-юз мулоқот шароитида шаклланиши инобатга олингандагина тавсифлаш мумкин. Бу айниқса, дейксис ҳодисаси талқинида яққол кўзга ташланади» ( Lyons 1977: 637-638). «Тил тизими ва контекст ўртасидаги боғлиқликнинг лисоний структураларда акс этишини яққол кўрсатувчи ягона ҳодиса – бу дейксис ҳодисасидир» ( Levinson 1983: 54). Жон Лайонз ва Стефен Левинсонлар аслида тилни автоном, контектдан холи тизим сифатида қараш мумкинлиги ҳақидаги фикр тарафдоридирлар. Улар бу фикрни исботлаш учун дейксис ҳодисасидан фойдаланадилар, гўё, дейксис белгилари қўлланмагунча, лисоний структуралар алоҳида тизимда сақланаверади. Ҳар қандай ҳодисанинг (бундан лисоний ҳодисалар ҳам истисно эмас) бир томонламали таҳлили натижасида билдириладиган фикр холисоналикдан йироқлашиб қолиш хавфидан огоҳмиз (қаранг: Ҳожиев 2006; 2007; Тожиев 2004). Маъқули, тил ва нутқни бир-биридан озуқа олувчи, яхлитликда фаолият кўрсатувчи тизимлар сифатида тасаввур қилишдир. Уларнинг яхлитлигини таъминловчи омил ва воситаларни аниқлаш борасидаги илмий изланишларнинг маҳсули тилшунослик фани тараққиётида ўз ўрнини топади. Тил тизими ва унинг нутқий фаоллашуви ўртасидаги «воситачилик», «ҳакамлик» ролини тилшунослар бекорга дейксис ҳодисасига бағишлаётганлари йўқ. Тил тизимининг ўзи нутқий фаолият натижасида мавжуддир, унинг табиати ва моҳияти нутқий мулоқот жараёнида намоён бўлади. Шундай экан, тил бирликларининг маъно хусусиятлари нутқда воқеланади, аниқ тус олади. Ҳар бир нутқ ижодкори (матн муаллифи) воқеликда кечаётган ҳодисани ўзича идрок этади, уни маълум макон, замон ҳудудида тасаввур қилиб, ҳосил бўлган мантиқий тасаввурга лисоний либос беради. Лисоний воқеланиш ва мазмун шаклланиши нутқ муаллифи танлаган «саноқ боши», яъни кечаётган ҳодисани замон-макон майдонига жойлаштириш билан боғлиқдир.

Демак, нутқий фаолиятда доимо лисоний шаклни воқелик билан боғлаш ҳамда унга нисбатан шахсий муносабат билдириш эҳтиёжи туғилади. Худди шу вазифалар ижроси дейктик воситалар зиммасидадир. «Дейксис» сўзининг асл юнонча маъноси «кўрсатиш», «ишора» бўлиб, илмий қўлланишда лисон воситасида «воқеликка ишора, кўрсатиш» мазмунини олган. Кўрсатиш, ишора вазифасини адо этувчи бирликларни дейктик ибора деб аташади. Бу ибораларга нисбатан айрим файласуф ва тилшунослар «индексикаллар» ( indexic а lls ) атамасини ҳам қўллаб келишмоқда. Ушбу турдаги иборалар нутқий мулоқот тизими мазмундорлигини таъминловчи доимий воситалардан биридир. Масалан, бирор бир нотаниш нарсани кўриб қолиб, «Бу нима?» саволи билан суҳбатдошга мурожаат қилинганда, дейктик ибора («бу») воситасида шу муҳитда мавжуд бўлган нарса-предметга ишорадир. Дейктик иборалар болалар нутқи ривожининг дастлабки босқичларидаёқ пайдо бўлади. Психолингвистларнинг кузатишлари гувоҳлик беришича, 3-7 ёшдаги болалар нутқи, биринчидан, эгоцентрик бўлса, иккинчидан, телеграф услубида, яъни «грамматикасиз» тартибда юзага келади. Шу сабабли бўлса керакки, гўдаклар грамматик шакллардан кўра «мен», «сен», «у ерда», «мана», «бу», «ҳозир», «кейин» каби ибораларни маъқул кўрадилар. Бундай ибораларнинг лисоний қобилият шаклланишининг дастлабки босқичларида пайдо бўлишига яна бир сабабни ушбу ибораларнинг маъно хусусиятлари билан боғлиқ деб ҳисоблаш тарафдоримиз. Маълумки, дейктик белгиларнинг маъно хусусиятлари бошқа номинатив белгиларникидан тубдан фарқ қилади. Улар воқеликдаги предмет-ҳодисаларни бевосита атамасдан, балки предмет, ҳодиса, шахсларнинг нутқ вазиятига нисбатан «жойлашуви»ни кўрсатади. Бундай кўрсатиш мулоқот иштирокчилари (сўзловчи ва тингловчи) предмет ва шахсларнинг эгаллаган ўрни (бу ўрин нутқ субъектларига нисбатан белгиланади) ҳамда мулоқот кечаётган вақт кабиларни қамраб олади. Шу хусусиятларига биноан дейктик иборалар билвосита маънога эга лисоний белгилар сифатида қараладилар (Уфимцева 1974: 166). Гўдаклар талаффуз қиладиган сўзлар ҳам, одатда, бевосита референтга эга эмас, улар воситасида

аниқ предмет ёки ҳодиса номланмайди. Гўдак ягона бир сўз билан бутун бир кечаётган ҳодисани ёки ҳодисалар қаторини ифодалашга қодир (Ушакова 1991; Tanz 1977). Нутқий ҳаракат координатларининг қайси бири кўрсатилишига кўра дейктик бирликлар турли гуруҳларга ажратилади. Илк таснифлар морфологик тамойилга асосланган бўлиб, уларда шахс олмошлари «мен-сен- бошқа (у)» дейктик гуруҳларига ( Ich deixis – Du deixis – Jener deixis ) тақсимланган. Немис тилшуноси Карл Бругманнинг ушбу морфологик таснифини кейинчалик Карл Бюллер қайта кўриб чиқиб, гуруҳлар сони ва таркибини нутқий мулоқот вазиятининг бошқа қисмлари ҳисобидан кенгайтирди. Тил тизими таҳлили назарий асослари билан шуғулланишга қизиққан ушбу психолог-олим 1936 йилда эълон қилинган «Тилнинг структур модели» ( Das Strukturmodel der Sprache ) номли мақоласида «Тил (таҳлили– Ш.С.) назарияси ижтимоий нутқ вазияти таҳлилига таянмоғи шарт ва лозимми?» деган саволга тасдиқ жавобининг далилларини излайди. У ҳар қандай тилда кўрсатиш (ишора) майдони мавжудлигини ва бу майдон учун «хизмат» қилувчи «кўрсаткич-сўзлар» гуруҳлари борлигини қайд қилади. Бу сўзлар эгалланган ўринга ишора ( hier , da , dort – бу ерда, шу ерда, у ерда) ва шахслар иштирокини кўрсатувчилар ( ich , du , er – мен, сен, у) турларига бўлинади. Ҳақиқатда ҳам К.Бюллер айтганидек, «аниқ нутқий вазият таҳлилига таянмасдан туриб, қандай бошқа йўсинда барча кўрсатиш сўзларининг вазифаларини аниқлаш мумкин?» (Бюллер 1960: 29-30). Муаллиф «Тил назарияси» ( Sprachtheorie . – Jena , 1934) асарида дейксис ҳодисасининг моҳияти ҳақидаги ўз илмий қарашларини жамлаб, ушбу ҳодисанинг тил қурилиши ва нутқий мулоқот тизимида тутган ўрни, бажарадиган вазифаларини янада аниқлаштиришга ҳаракат қилган. Дейктик ибораларни гуруҳлашда у нутқий мулоқот майдонининг асосий белгиловчи «ўқ» лари сўзловчи – тингловчи муносабати ( Ich – Du deixis – Мен-сен дейксиси), предмет ёки шахснинг нутқ субъектига нисбатан эгаллаган ўрни

( hier - dort deixis – бу ерда-у ерда дейксиси) ва нутқий акт вақти ( jetzt – denn deixis ҳозир- ўша пайтда дейксиси) фарқларига таянишни таклиф қилади. К.Бюллер айнан шу китобида кўрсатиш объектининг фарқланишига нисбатан дейксис ибораларнинг яна ўзгача уч турга ажратиш мумкинлигини ҳам қайд этади: 1) кўриниб турган объектга ишора ( demonstratio ad oculus ): сўзловчи ўз кўзи билан кўриб турган объектни кўрсатиш вазифасини бажарувчи лисоний белгилар; 2) контекст дейксиси яъни матнда олдинги ўринларда қўлланган сўзларга ишора (анафора ҳодисаси – Ш.С.); 3) тасаввур дейксиси ( deixis an Pleantasma ), яъни сўзловчи бевосита кўрмаётган ва матнда эслатилмаган, аммо сўзловчилар учун маълум бўлган предметга ишора. Дейктик белгилар таснифи масаласи узлуксиз муҳокама қилинииб келинмоқда. Кўпчилик тилшунослар анъанага биноан шахс, макон ва замон дейксисларини фарқлаб келишмоқда. Аммо айрим тилшунослар бундай таснифга унчалик қўшилмайдилар. Улар, дейксис ва модаллик ҳодисаларини ягона майдонга бириктириш ҳаракатида бўлишиб, модал дейксисини алоҳида ўрганишни таклиф қилишмоқда. Модал дейксиси воситасида сўзловчи мавжуд ва тасаввурдаги вазиятларни нисбатан баҳолайди ( Rauh 1983: 231). Социал (ижтимоий) дейксисни алоҳида категория сифатида ажратиш ва унинг воситасида мулоқот иштирокчиларининг бир-бирига нисбатан ижтимоий мавқеини белгилаши имкониятлари ҳақида олдинги бобда гапирилди (кейинги саҳифаларда бу ҳодиса тафсилотига яна бир карра қайтишга мажбур бўламиз.). Бундан ташқари, Ч.Филлмор, Р.Лакофф, В.И.Шаховский, А.В.Кравченко каби олимлар, мулоқот матнида суҳбатдошларнинг хусусий муносабатлари ўз аксини топишини ҳисобга олиб, эмоционал дейксисни ҳам алоҳида ўрганиш ғоясини тарғиб қилишмоқда ( Fillmore 1975; Lakoff 1974; Smith 1989; Шаховский, Жура 2002).

Дейктик ибораларнинг эслатилган гуруҳларининг семантик ва прагматик хусусиятлари ва умуман ушбу гуруҳларнинг ажратилиши қай даражада асосли эканлиги ҳақида батафсилроқ тўхталишга тўғри келади. Олдинги саҳифаларда дейксис белгиларнинг семантик жиҳатдан бошқа лисоний белгилардан тубдан фарқ қилиши, уларнинг предмет-ҳодисаларни тўғридан-тўғри номлаш қобилиятидан маҳрум эканлиги ва сигнификатив мазмунга эга эмаслиги эслатилган эди. Дейктик воситалар қаторига кирувчи сўзларнинг лексик маъносида у ёки бу турдаги референтга ишора мавжудлигини исботлашга ҳаракат қилган Е.В. Падучеванинг таърифича, «олмошлар – маъносида нутқий ҳаракатга ҳавола ёки нутқий тузилманинг борлиқ билан муносабатига, турига ишора мавжуд бўлган сўзлардир» (Падучева 1988: 11). Олмошларнинг ва бошқа турдош турдаги дейктик белгиларнинг сигнификатив мазмундан холи эканлигини, уларнинг референти турғун бўлмасдан, балки нутқ вазиятига нисбатан ўзгариб туришини Эмиль Бенвенист алоҳида қайд этган. Унингча, «Мен» олмоши маъносини фақатгина маълум бир нутқий ҳаракат ижросига ( locution ) нисбатан аниқлаш мумкин ва бу нутқий ҳаракат доимо ягона, алоҳида бўлиб қолади, такрорланмайди. Ҳар бир нутқий ҳаракат алоҳида объект (воқеликдаги ҳодиса, пердмет) билан боғлиқ бўлганлиги сабабли, «мен» олмошининг референти ҳам ўзгариб туради. Қисқаси, «мен» шакли лисоний нуқтаи назардан фақатгина бажарилаётган, ижро этилаётган нутқий ҳаракатда мавжуддир (Бенвенист 1974: 286). Фаранг тилшуноси шахс, замон, макон, ишора қилинаётган объект кўрсаткичларининг нутқ кечаётган вақт билан муносабатини мен: бу ерда- у ерда; ҳозир – ўшанда; бугун- ўша куни- кеча; арафада – эртага- бир кундан сўнг каби тушунчалар қарама-қаршилигида юзага келадиган ҳодиса деб ҳисоблайди. Аммо ушбу турдаги ибораларнинг референти кўпинча ўта юзаки – ўзи-ўзидан маълум бўлган ҳодиса сифатида баҳолаб келинмоқда. Ушбу иборалар маъно хусусиятлари тўғридан-тўғри «воқелик» ёки предмет- ҳодисаларнинг объекти замон ва маконда жой олиши билан боғлиқ эмас.

Аксинча, тил тизими ушбу ибора гуруҳларига шахслараро мулоқот жараёнида юзага келадиган талаб –вазифаларни бажаришни «буюради». «Лисон воқелик билан референт боғлиқлигидан маҳрум бўлган, доимо янгича қўлланишга ҳозир бўлган «маъносиз» белгилар яратилиши билан бу масалани ҳам ҳал қилади ва бу белгилар сўзловчи томонидан кечаётган нутқ фаолиятига жалб қилиниши заҳотиёқ «тўлиқ» (маъноли – Ш.С.) белгиларга айланадилар» (Ўша асар: 288). Дейктик иборалар маъносининг нутқ субъекти – сўзловчининг коммуникатив мақсади билан боғлиқ ҳолда ўзгариб боришини ўз пайтида файласуфлар ҳам қайд этган эдилар. Бертранд Расселл «мен», «бу», «шу ерда», «ҳозир» сўзларини асосий эгоцентрик сўзлар сифатида таърифлаб, уларнинг маъноси замон ва макон ўзгариши билан боғлиқ ҳолда ўзгариб туришини эътироф қилган: «Ҳозир» сўзи ҳар бир қўлланишда вақт кечиши давомийлигининг маълум бир даражасини англатади; «шу ерда» сўзи, «мен»нинг ҳар бир ҳаракати натижасида жой оладиган алоҳида ўрнини белгилайди; «мен» уни талаффуз қилаётган ҳар қандай шахсни билдиради» ( Russel 1948: 113). Ўз устозига эргашган Л.Витгенштейннинг таърифи ҳам шунга мос: ««Мен» - бирор бир шахснинг номланиши эмас, «шу ерда» - маълум бир жойни атамайди, «бу» - ном эмас» (Витгенштейн 1994, Ч. I : 207). Шунинг билан бир қаторда, айрим тадқиқотчилар дейксиснинг эгоцентрик хусусиятини тўлиғича эътироф этишга журъат этмайдилар. В.Шмидт, Г.Раух, И.А.Стернин ва бошқалар дейктик майдон марказини «сен/сиз», яъни адресат эгаллаши мумкинлигини айтишади. Бинобарин, «Бир қадам олдинга!», «Ўнгга бурилинг!» каби буйруқ нутқий актлари бажарилаётган вақтларда асосий эътибор буйруқни қабул қилувчига йўналтирилади. Б.Рассел ишларида эса барча турдаги эгоцентрик сўзларнинг ( egocentric words ) кўрсатиш мазмунидаги маъносини this «бу, шу» олмоши воситасида тавсифлаш мумкин, деган фикр мавжуд ( Russel 1948: 100-108). Унинг фикрича, I « Мен» the biography to which this belongs «бу қарам бўлган таржимаи ҳол» мазмунини билдирса, here «бу ерда» - the place of this

«бунинг ўрни» ва now «ҳозир» the time of this «бунинг вақти» мазмунларига эга. Балки инглиз файласуфининг фикри мантиқан тўғридир, чунки барча турдаги дейктик иборалар кўрсатиш, ишора маъносини ифодалайдилар ҳамда кўрсатиш майдонининг марказида сўзловчи шахс туриши сабабли ишоранинг бошланғич нуқтаси ҳам унинг «кўз ўнги»да турган воқелик парчасидир. Ушбу воқеликнинг коммуникатив ифодасида «бу» кўрсаткичи асосий ўринни эгаллайди. Аммо мантиқий мазмуннинг лисоний маънога мувофиқ келиши ҳар доим ҳам кузатилавермайди. Мантиқий идрок кўп босқичли концептуал (тафаккур) «ишлов»идан ўтгандан сўнггина лисоний воқеликка айланиши маълум. «Маъно» тушунчасини «объектнинг шахс онгида акс топган умумлашган бенуқсон тасаввурдаги модели» деб таърифлаган психолог В.Ф.Петренко бу моделнинг шакл топишини оддий фаолият эмаслигини қайд қилади: «онг (лисоний- Ш.С.) белгилар воситасида воқеликни оддийгина такрорламасдан, балки ундаги субъект учун аҳамиятли бўлган хусусият ва белгиларини ажратиб, умумлашган модел қурилмасини яратади» (Петренко 1988: 10; 12). Демак, лисоний маъно шаклланиши – мураккаб жараён. Маъно шаклланишида воқеликдаги объектнинг муҳим хусусият - белгиларининг акс топиши оддий жараён эмас, балки бу хусусиятлар инсон ижтимоий фаолияти, тажрибаси нуқтаи назаридан муҳим бўлмоғи даркор. Янада аниқроғи, бу муҳимлик, аҳамиятлиликнинг ўзи ижтимоий тажриба асосида юзага келади. Психолингвистлар А.А.Леонтьевга (1975) эргашиб, маънони «инсон фаолиятининг қиёфаси ўзгарган шакли» деб таърифлаб, хато қилишмаган, чунки идрок этилаётган объектнинг хусусиятлари инсоннинг ижтимоий фаолияти жараёнида кўзга ташланади, фарқланади. Лисоний белгилар маъноси шаклланишида инсон фаолияти, унинг ижтимоий тажрибаси натижалари акс топиши, албатта, предмет мазмунидаги ва бошқа тўлиқ маъноли сўзлар мазмунида равшанроқ кўринади. Аммо бунинг билан бошқа турдаги лексик бирликлар (шу жумладан, дейктиклар) луғавий маънога эга эмас дейишга ҳам журъатим етмайди. Ҳар бир лисоний

бирлик, сўзсиз, луғавий маънога эга. Бундан дейктик белгилар, шу жумладан, олмошлар ҳам мустасно эмас. Россия Фанлар академиясининг академиги Н.Ю.Шведова тил луғат тизимининг табақаланиши дарахт шаклида тус олишини уқтириб, ушбу дарахтнинг тепаси энг мавҳум ва умумлашган (глобал) маъно – мазмунга интилишини таъкидлайди. Ўта мавҳумлаштирилган тушунчалар ҳаракат ёки ҳолат, ҳаракат тури ёки ҳол, миқдор, меъёр, макон, замон, чегара, мақсад, сабаб кабилардир. «Тилда ушбу тушунчалар ва уларнинг доимий ўзгаришларини доимий ифодалаш учун мўлжалланган сўзларнинг ёпиқ тизими мавжуд: олмошлар гуруҳи айнан шу синфга оид» (Шведова, Белоусова 1995: 6). Айниқса, муаллифнинг кейинги ишида олмошлар гуруҳидаги сўзлар тизимининг «ёпиқлиги» ва барча турдаги умумий тушунчаларни ифодалашнинг бошланғич нуқтаси эканлиги янада таъкидланади. Зеро, «бу тизимнинг мавҳумлик даражаси бошқа синфларникидан ўта устун: у (олмошлар тизими-Ш.С.) бошқа сўзлар маъноси ва ўзаро муносабатларига мазмун бахш этади. Олмошлар гуруҳи – маънони мавҳумлаштиришни таъминловчи воситадир» (Шведова 1998: 8). Шу жиҳатдан олганда, Б.Расселнинг барча турдаги дейктик ибораларнинг мазмунини this «бу» олмоши воситасида тавсифлаш борасидаги ҳаракатини ҳам тўғри англаб, маъқуллаш мумкин. Инсон борлиқ идрокининг асосий (балки ягона) меъёри ва ўлчов нуқтасидир, бундай идрок жараёни доимо «антропометрик тамойил» (Телия 1988) назоратида кечади, у ўзи идрок этаётган воқелик парчасига «бу» кўрсаткичи билан ишора қилади. Аммо мантиқшуносларнинг дейктик ибораларни ягона бир махражга тўплаш ва уларнинг маъносини алоҳида бир лисоний бирлик воситасида таърифлаш йўлидаги ҳаракатлари (Б.Рассел барча дейктик ибораларни « this »-«бу» олмошли ибораларга ўзгартириш мумкинлиги ҳақида гапирган бўлса, Ҳ.Райхенбах эса I «мен» олмоши «мен» сўзи белгисини талаффуз қилаётган шахс» тузилмаси воситасида тавсифлашни таклиф қилган) тилшуносларга

унчалик маъқул келмаганлиги ҳам маълум ( Lyons 1977: 639; Bar - Hillel 1970: 77-78; Бурлакова 1988: 86). Лисоний таҳлилни мантиқ билан боғлашда лисоний белгиларнинг табиати ва уларнинг инсон фаолияти учун муҳим бўлган нутқий мулоқот матнида тутган ўрни, моҳиятига эътибор бермасликнинг имкони йўқ. Масалан, «Мен ҳозир 26 ёшдаман ва ўтган йили уйланганман» ва «Мен ҳозир 27 ёшдаман» тузилмаларининг заминида бир хил пропозиция туриши ёки турмаслигини аниқлаш учун ушбу тузилмалар қайси контекстда, мулоқот шароитида қўлланилаётганлигини билмоқ керак. Матн (контекст) пропозицияни «махсуслаштирувчи», уни воқелантирувчи воситадир. Прагматиканинг мантиқан семантикани таъминлаши, ундан олдинроқ ҳаракатга келиши ҳам худди шунда намоён бўлади. Дейксис ҳодисасининг прагматик моҳиятини ва унинг мазмун ифодалаш имкониятининг бевосита мулоқот матни билан боғлиқ эканлигини С.Левинсон қуйидагича таърифлайди: «Аслини олганда, дейксис тилда нутқий ҳаракат контексти ёки нутқий ҳодиса хусусиятларининг акс топиши ва грамматикаллашувига ( grammaticalization ) тааллуқлидир. У (дейксис), худди шунингдек, мулоқот матни таҳлили билан боғлиқдир. Шунга нисбатан this («бу») олмоши бирор бир реал мавжуд объектни атамайди; тўғрироғи, у аниқ бир контекстда сўз юритилаётган воқелик объектининг ўриндошидир» (Левинсон 1983: 54). Ушбу таърифда бизнинг эътиборимизни алоҳида жалб қилган нарса – грамматикалаштириш ҳодисасидир . Дарҳақиқат, онгда юзага келган тушунча ва концептуал қолипларнинг лисоний воқеланиши уларга лисоний шакл, тус беришни тақозо этади. Нутқий тузилма эса тўлиқ мазмунга эга бўлиш учун грамматик шакл олиши керак. Шунинг билан биргаликда, нутқий тузилманинг мулоқот бирлигига айланиши ва матндан ўз ўрнини топиши учун унинг грамматик шаклга эга бўлиши етарли эмас. Ушбу тузилма матнга мос келиши, умумий коммуникатив мақсадга эришиш эҳтиёжини қондириши лозим бўлади. Худди шу талаблар умумлашмаси,

грамматикаллаштириш ҳодисасидир. Мисол тариқасида «Ҳой, сен ҳозироқ ўша ерга етиб бор!» гапини олайлик. Буйруқ интенциясини ҳосил қилувчи ушбу нутқий актнинг прагматик мазмуни сўзловчи томонидан шахс, макон ва замон дейктик ибораларини қўллаши билан боғлиқ. Бу ерда буйруқ йўналтирилган шахс – адресат «сен» шартли белгиси воситасида кодлаштирилган; «ўша ерга» шартли белгиси сўзловчига нисбатан олинган жой, маконни кодлаштиради; «ҳозироқ» эса нутқий ҳаракат бажарилаётган пайтга нисбатан белгиланаётган замон тушунчасидир. Бундан ташқари, «етиб бор» бўлагини ҳам сўзловчига нисбатан олинган макон сари ҳаракатнинг шартли ифодаси сифатида талқин қилиш мумкин. Сўзловчи ўз коммуникатив мақсадига эришиш учун барча шартли лисоний белгиларни жўяли, ўз ўрнида ишлата олиши даркор. Фақат шундагина у тингловчини буйруқ ижросига ундай олади. Худди шунингдек, тингловчи – адресат ҳам грамматикалаштириш усул ва воситалари билан таниш бўлган ҳолдагина нутқий ҳаракат мазмунини англайди, шартли белгиларни мантиқан идрок этади ва уларнинг сирли, яширинча маъно жилоларини оча олади. Грамматикалаштириш ҳодисасининг прагматик тавсиф учун аҳамиятини яна бир мисолда кўриш мумкин. Инглиз файласуфи Давид Каплан дейктик ибораларнинг турли нутқий вазиятда ва турли контекстда қўлланишидаги фарқини ўрганаётиб, « I was insulted yesterday » «Мени кеча хафа қилишди » нутқий бирлиги бугун ёки эртага айтилишига нисбатан дейктик ибора ( yesterday «кеча») турли мазмун олишига диққатни жалб қилмоқчи. Олим нутқий бирликнинг маълум вазиятда фаоллашувида юзага келувчи маънони content «мазмун» деб атайди. Менимча, у лисоний бирликка моҳиятан хос бўлган маънони назарда тутаётган бўлиши керак. Матндаги мазмун ўз-ўзидан хазм бўлмайди, лисоний бирлик учун табиатан хос бўлган шундай маъно хусусиятлари мавжудки, улар ҳар бир нутқий тузилманинг маълум шароитда, у ёки бу мазмунда воқеланишини таъминлайди. Д.Каплан бундай маънони character «хусусиятлар мундарижаси, мундарижали маъно» сифатида

қарашни таклиф қилади: «ҳар қандай иборанинг мундарижаси лингвистик қонуниятлар асосида шаклланади ва у (мундарижа) нутқий иборанинг контекстдаги мазмунини белгилайди» ( Kaplan 1989: 505). Лисоний бирликлар маъносининг табиатан ва моҳиятан мавжуд бўлишига ҳеч қандай шубҳа йўқ. Бироқ «мундарижавий маъно» ва «матндаги маъно»ни ўзаро фарқлаш қийин муаммо. Тилшунос, мантиқшунос ва семиотикларнинг бу борадаги мунозаралари аниқ бир натижа берганича йўқ. Баҳс баҳслигича қолмоқда. Менимча, ушбу баҳсни давом эттиришнинг энг маъқул йўли бу – икки турдаги маънонинг ўзаро муносабати ва уларни шакллантирувчи омиллар, лисоний ҳамда нолисоний факторларнинг тутган ўрни масаласини ўрганишдир. Зеро, лисоний фаолиятнинг ҳар қандай кўриниши бир-бирини тақозо этади. Тил тизимисиз нутқий мулоқот тизими ҳосил бўлмайди ва аксинча, нутқсиз тил тизими қаердан «озуқа» олишини билмайди. Худди шунингдек, тил тизимида мавжуд бўлган дейктик воситаларнинг мундарижавий мазмуни ҳам нутқий мулоқот жараёнида яратилади ва намоён бўлади. Дейктик ибораларнинг семантик ва тизимий хусусиятлари ўзига хосдир. Юқорида дейксис тизимининг эгоцентрик тартибга эга эканлиги айтилган эди. Дейктик иборалар коммуникатив ҳодиса – узатилаётган ахборотнинг маълум қисмларини алоҳида таъкидлаш, аниқлаштириш учун хизмат қилишади. Дейктик марказни таркиб топтирувчи қисмлар қуйидагилардан иборат: 1. Марказий шахс – сўзловчи; 2. Марказий вақт (замон) – нутқий ҳаракат ижро этилаётган вақт; 3. Марказий макон – сўзловчининг нутқий ҳаракат бажарилаётган пайтдаги ўрни; 4. Ижтимоий марказ – сўзловчининг ижтимоий мавқеи ( Levinson 1983: 64). Ҳар қандай ҳолатда ҳам тўрт ўлчовли майдон сифатида тасаввур қилинаётган дейктик майдоннинг марказида сўзловчи шахс туради. Кечаётган ҳодиса ҳақидаги ахборотни маълум қилаётган шахс замон ва маконни ўзи эгаллаган ўринга, вақтга нисбатан белгилайди. Суҳбатдошларнинг ижтимоий мавқеи ҳам сўзловчига нисбатан белгиланади.

Воқеликни идрок этаётган, унинг ҳақида фикр юритиш истагидаги сўзловчи масофа ўлчовини ўзидан бошлайди ва воқеа маконлари жойлашувини аниқлайди. Вақт ўлчови ҳам сўзловчидан бошланади, маълум қилинаётган воқеа қисмларининг «вақт чизиғи»даги жойлашувининг мантиқий модели сўзловчи тасаввурида қайта ишланиб, лисоний тус олади. Бошқача айтганда, воқеанинг ўтган, ҳозирги, келгуси замонда кечишини (кечганлиги, кечаётганлигини) белгилашда сўзловчининг мантиқий тафаккур фаолияти муҳим ўрин тутади. Ниҳоят, дейксис ҳодисасининг ижтимоий белгилари ҳақида гапириладиган бўлса, мулоқот иштирокчиларининг роли, уларнинг ижтимоий табақаланиш даражалари ҳам сўзловчи-адресат муносабатида аниқланади. Буларнинг барчаси, менимча, дейктик ибораларнинг (айниқса, олмош ва равишларнинг) пайдо бўлиши масаласига бир оз бўлса-да ойдинлик киритиши мумкин. Зеро, тилнинг асосий возифаси мулоқот воситаси сифатида хизмат қилиш бўлса, унда коммуникатив мазмунни ифодалашнинг асосий воситалари бўлган дейктик белгилар бошқа лисоний белгилардан олдинроқ пайдо бўлишган эмасмикан!? Ёхуд дейксис тизими лисоний фаолиятни таъминловчи, тил тизими марказида турувчи ҳодиса, деб эътироф этилиши мумкинми!? Ушбу саволларнинг риторик руҳда қолишини истамасдим. Зеро, воқелик идрокида қаерга? қаерда? қаергача? қачон? қачонгача? қандай? қай йўсинда? нима учун? каби саволларга жавоб излашга мажбурмиз. Бу тарздаги саволларнинг туғилишга сабаб воқелик идроки ШАХС билан боғлиқ эканлигида. У воқеликни ўз кўз ўнгида, тасаввурида кечаётган ҳодиса сифатида қабул қилади, уни ўзига, ўз шахсига нисбатан баҳолаб, баён қилади. Шунинг учун ҳам нутқий тафаккур ва лисоний онг марказида идрок ШАХСи туради, унинг МЕНи ахборотнинг лисоний баёни учун бошланғич нуқтадир. Бу марказ воқелик баёнида КИМ саволи орқали тавсифланади. Шунинг учун ҳам воқелик баёнида замон – макон – ижтимоий мавқе марказлари мулоқот ШАХСи томонидан белгиланиб, ягона дейктик майдонни ташкил қилади.

Дейктик ибораларнинг тил онтогенезисида муҳим ўрин эгаллаши уларнинг гўдаклар нутқида илк босқичларда пайдо бўлишидан ташқари, бу ибораларсиз тўлақонли мулоқотнинг кечишини тасаввур қилишнинг ўзи қийин. Биз кўпинча ёш болаларга ва катта ёшдагиларга тил ўргатишда лисоний бирликлар (масалан, сўзлар) маъноси етарли деб ҳисоблаймиз. Аммо лисонни ўзлаштиришни бундай ўта соддалаштириш нотўғри хулосадир. Ёш бола «соат 10 30 » тузилмасининг мазмунини англаши учун лисоний белгилар маъносини билиши етарли эмас. У «ҳозир», «бугун», «менинг», «сенинг», «бу», «шу ердаги», «кечаги». «олдинги» кабилар воситасида воқеланадиган контекст кўрсаткичларини ҳам билиши талаб қилинади. Шу қатордаги дейктик ибораларнинг қайси вазиятда, қандай шароитда қўлланишини билмасдан туриб, «соат 10 30 » нутқий тузилмаси мазмунини воқелик билан боғлаб бўлмайди. Лисонни билиш, унинг соҳиби бўлиш, ҳаётий фаолият турларини билишдир. Тил таълими ҳам ижтимоий, кундалик фаолиятда мавжуд бўлган ва янгидан юзага келадиган ҳодисалар, вазиятларни англаш ва уларни лисоний баён қилиш малака-кўникмаларини шакллантиришга қаратилмоғи керак. Ахир биз ўқувчиларга янги сўзлар, ибораларни тушунтираётганимизда, янги воқеликни тушунтирамиз-ку! Бу воқелик баёнини мулоқот муҳити билан боғлаш кўникмасига эга бўлган ўқувчигина лисоний билимга эга бўлиши мумкин. Лисоний фаолият инсон онгли фаолиятининг ажралмас қисми. У лисон ва ижтимоий тажриба уйғунлигида кечади. Тил таълимининг когнитив асослари айнан шу тамойилга асосланади. Келинг, дейктик ибораларнинг тизимий хусусиятларига қайтайлик. Анъанага биноан фарқланиб келинаётган асосий гуруҳлар шахс, замон ва макон дейктик ибораларидан иборатдир. Шахс дейксиси. Юқорида айтилганидек, дейксис майдони марказида шахс туради. Нутқий мулоқот жараёнида бажараётган ролига нисбатан шахс дейксисининг таркиби аниқланади. Биринчи шахс сўзловчининг ўрнига ишора, «ўзини кўрсатиши, эслатиши»нинг лисоний ифодасидир, иккинчи

шахс - тингловчи ёки адресантнинг лисоний белгиланиши ҳамда учинчи шахс мулоқотнинг бевосита иштирокчиси бўлмаган шахсга ишорадир. Мулоқот кўчишига қўшган ҳиссасига нисбатан фарқланаётган ушбу тизим олмошлар гуруҳларида ўз аксини топади. Олмошлар эса, ўз навбатида, уч шахсдан ташқари, кўплик, род каби категориал белгилар асосида ўзаро фарққа эга бўлади. Аммо кўплик сон белгисига эга бўлган олмош ҳар доим ҳам бирлик сондаги олмошга тўғридан-тўғри мос келавермайди. Жумладан, «биз» ҳар қандай контекстда ҳам сўзловчиларнинг сони кўп эканлигини англатмайди. Шунинг учун ҳам «биз» олмоши қўлланилган айрим ҳолатларда узатилаётган ахборот мазмунини ва кўплик сони қайси маънода воқеланаётганлигини аниқлаш тингловчининг ихтиёридадир. Масалан, инглиз тилидаги We clean up after ourselves a r о om here гапини тингловчи икки хилда англаши мумкин: тингловчи ўзини адресат гуруҳига қўшади ёки бу гуруҳга кирмайди. Шунга нисбатан, эксклюзив «биз» ( exclusive « we ») ва инклюзив «биз» ( inclusive « we ») кўплик шакллари фарқланади. Буларнинг биринчисида (эксклюзивликда) «биз» «сўзловчи ва бошқалар» маъносини англатиб, бу гуруҳга адресатни киритмайди, иккинчисида эса сўзловчи «биз» деганида адресатни ҳам назарда тутади. Айрим тилларда эксклюзивлик ва инклюзивлик ўз грамматик ифодасига эга. Масалан, фожиан (қизил танлилар тили) лаҳжасида keimami –эксклюзив биринчи шахс кўплик олмоши бўлса, keda ушбу олмошнинг инклюзив мазмундаги шаклидир ( Yule 1996: 11). Инклюзив ва эксклюзивликнинг фарқи, шунингдек, инглиз тилидаги Let ` s go ва Let us go тузилмалари мазмунида ҳам намоён бўлади. Биринчи ибора қўлланилаётганида, сўзловчи бирор дўстига (дўстларига) мурожаат қилиб, ҳаракатни биргаликда бажаришга чақирмоқда: «Кетдик!» («Кетайлик!», «Кетамиз!»). Let us go гапида эса сўзловчи ўзи ва ҳамроҳларини қўйиб юборишни, кетишга ижозат беришни илтимос қилмоқда: «Бизга кетишга ижозат беринг!» . Демак, бу ҳолатда биринчи шахс кўплик эксклюзив «биз»ни англатади, тингловчи – адресат ижозат сўралаётган ҳаракат иштирокчиси ҳам эмас.

Бундан кўриниб турибдики, нутқий мулоқотнинг икки асосий иштирокчиси бўлмиш сўзловчи ва адресатдан бошқа нофаол қатнашчилар ҳам тил тизимида ўз грамматик ифодасини топиши мумкин. Аммо бу ифода турли тилларда турлича кўриниш олади. Бинобарин, япон тили олмошлар тизими шаклларга бой эканлиги маълум. Бу тилда сўзловчи ва тингловчининг ижтимоий мавқеи, қайси жинсга оидлигига нисбатан олмошлар қўлланишида фарқ мавжуд. Бу тилда сўзловчиларнинг барчаси фақатгина ўта эҳтиромли ватакуси олмошини бир хилда ишлатишлари мумкин, боку, орэ, васи каби атаси, атакуси шаклларини аёллар маъқул кўришади ( Ide 1982: 358). Япон тилидаги 2-шахс олмошлари ҳам қачон ва кимга нисбатан қўлланишига нисбатан катта фарққа эга. Булардан омаэ қўпол, қўрс мазмунида бўлса, анта – ҳурмат маъносини ифодалайди, кими эса сўзловчи бирор шахсни ўзига яқин олиб мурожаат қилганида фаоллашади. Умуман, япон тили олмошлар гуруҳлари ўта мураккаб тизимни ташкил қилади (Алпатов 1980) ва мураккаблик таржимонлар фаолиятида катта муоммолар туғилишига сабаб бўлади. Бунинг мисоли сифатида А.Рембонинг «Маст кема» шеърининг японча таржимаси йўлидаги уринишларни келтириш мумкин. Маълумки, фаранг шоирининг ушбу шеъри кема номидан биринчи шахсда ёзилган ва бир неча таржимонлар уни япон тилига ўгиришда турли олмошларни қўллашга ҳаракат қилишган, лекин қандай олмошга мурожаат қилинишидан қатъий назар асл ниятдан бошқа бўлган маъно пайдо бўлаверган. Олмошни қўлламаслик эса нутқнинг сунъий тус олишига сабаб бўлади (Алпатов 2003: 92). Шахс дейксисини ифодаловчи воситалар ҳақида гапираётиб, тил тизимида учинчи шахс олмоши ҳам алоҳида гуруҳга ажралишини унутмаслик лозим. Бу гуруҳдаги олмошлар семантик ва коммуникатив моҳияти жиҳатидан бошқаларидан тубдан фарқ қилиши аллақачон қайд этилган. Биламизки, биринчи ва иккинчи шахслар бевосита мулоқат иштирокчиларидир ва «мен»: «сен» гуруҳларидаги олмошлар «коммуникатив

шахс»ларни ифодалайди. Учинчи шахс олмошлари эса бундай хусусиятга эга эмас, уларнинг референти - мулоқотнинг бевосита иштирокчилари бўлмаган «нокоммуникатив шахс»лардир. А.А.Уфимцева, учинчи шахс олмошларининг бундай семантик хусусиятини ҳисобга олиб, улар бажарадиган асосий вазифа дейктик мазмун ифодаси бўлмасдан, балки ўрин алмаштириш (олиш) деб ҳисоблайди (Уфимцева 1974:176). Олиманинг ушбу фикрини бир томондан қувватлагим келади, чунки учинчи шахс олмошлари маъно жиҳатидан «мен» ва «сен» олмошларидан анча фарқ қилиши маълум. Аммо коммуникатив жараёнда учинчи шахснинг ролини инкор қилиб бўлмаслигини ҳам унутмаслик лозим. Тўғри, мулоқот кечишида нутқ субъекти ва унинг тингловчиси муносабати марказий ўринни эгаллайди ва дейктик майдон маркази ҳам шу муносабат доирасида белгиланади. Балки шу сабабли «мен» ва «сен» олмошларининг дейктик мундарижаси равшанроқ кўринади ва тадқиқотчилар уларни дейктик ибора сифатида эътироф этишдан ҳеч тортинмайдилар. Бироқ бунинг билан 3-шахсни коммуникатив жараён доирасидан бутунлай четга суриб қўйиб бўлмайди. Бу шахс мулоқотнинг «нофаол иштирокчиси» ( side participant ) ёки унда баённинг иштирок этмаётган «кузатувчиси» ( bystander ) сифатида фарқланади ( Clark , Carlson 1982). Иккала турдаги иштирокчилар, лозим бўлганда, мулоқотнинг кечишига бевосита таъсир ўтказадилар. Нофаол иштирокчи ва кузатувчи Г.Г.Почепцовнинг эътирофича, ««мен» ва «сен» га қарама-қарши турадиган «у»дир. Бундан ташқари, бу шахс (у-Ш.С.) «мен» ва «сен»нинг мулоқоти жараёнида «шу ерда» бўлиб, шу йўсинда коммуникантлар нутқий фаолиятига бевосита таъсир ўтказади» (Почепцов 1987: 37). Учинчи шахснинг коммуникатив моҳияти етарли даражада эканлигини эътиборга олиб, «у» олмошини шахс дейксисини ифодаловчи лисоний воситалар қаторига қўшиш мумкин. Ушбу олмошнинг А.А.Уфимцева қайд этган «ўрин алмаштириш» вазифасига келсак, бу вазифа барча турдаги олмошлар учун хосдир. Ўрин алмаштириш вазифасининг бажарилиши нутқий актда ёки матнда корефентлик (ҳамреферентлик) ҳодисаси мавжуд

бўлишини талаб қилади (қиёсланг: Мен Болтаевни яхши биламан, бундай одамлар ҳеч қачон қийинчиликлардан чекинмайдилар; Кумуш кундаликни доимо тўлдириб боради ва уни ҳеч қачон унутиб қолдирмайди .). Воқелик бўлагининг лисонда турлича ифодаланишидан иборат бўлган кореферентлик анафора ёки анафорик ишора воситасида намоён бўлади. Анафора нутқий тузилма бўлакларининг мазмунан боғланишини таъминлайди, у кореферентлик ҳақида маълумот берувчи лисоний ҳодисадир. Тилшунослар анафора ҳодисасига тавсиф бераётиб, анъанага биноан анафорик олмошларнинг матннинг олдинги қаторларида эслатилган референтини излашган. Кореферентлик мазмуни пайдо бўлиши учун олд рефентнинг (антицидентнинг) мавжуд бўлиши зарур. Аммо референтнинг матнда турлича ўрин олиши мумкинлигини ҳам унутмаслик лозим. Айрим ҳолларда олмошларнинг референтини ифодаловчи бирликларни матннинг кейинги қаторларидан излашга мажбур бўламиз. Матндаги яширин, бевосита ифода топмаган ёки матн қисмлари муносабатини инобатга олиб изланадиган кореферентлик «ассоциатив анафора» ҳодисасини юзага келтиради. Бу турдаги анафорик боғланишни аниқлашда матн мундарижасини билишдан ташқари ўқувчи (тингловчи)нинг умумий билим даражаси ҳам муҳим роль ўйнайди ( Immott 1999: 7). Мазмуний боғланишнинг бундай матн ва умумий билим ҳамкорлигида юзага келишини биз, айниқса, метонимия ва метафора тузилмалари ҳосил бўлишида аниқ кўрамиз. Масалан, « Ойбек жавоннинг устки қаватида . У чарм муқовали » тузилмасида «Ойбек» ва кейинги қатордаги «У» бирликларининг боғлиқлигини билишда ўзбек тилида китобни муаллиф номи билан аташ «лисоний келишув» асосидаги умумий қоида эканлигига таянамиз. Бундай «лисоний келишув» барча тиллар учун маълум бўлган когнитив ҳодиса эканлиги ҳам маълум (қиёсланг: Ko `` vecses , Gunter 1998). Шундай қилиб, ўрин алмаштириш – анафора вазифасининг бажарилиши ишора вазифасини инкор қилмайди. Анафора дейктик мазмундан холи эмас, бу икки вазифа ягона бир контекстда, айни бир пайтнинг ўзида бажарилиши

мумкинлигини ҳозирча ҳеч ким инкор этганича йўқ. Бу борада Ж.Лайонзнинг икки жилдлик « Semantics » асарида келтирилган мисолни эслайлик ( Lyons 1977: 676): I was born in London and have lived there ever since « Мен Лондонда туғилганман ва шундан буён ўша ерда яшайман» . Бу мисолда there «ўша ерда» ўз кореференти «Лондон» билан анафорик боғланишда бўлишдан ташқари, ушбу нутқий ҳаракатнинг Лондонда ижро этилаётганлиги ҳақида ишора маълумотини ҳам бермоқда. Тингловчи (ўқувчи) матн ва нутқий тузилмалар идроки, уларнинг мазмунини англаш жараёнида тил бирликларининг матндаги боғланишини (анафора бундай боғланишнинг бир тури) аниқлаш билангина чегараланиб қолмасдан, балки инсон онгида акс топган воқелик ҳодисалари ҳақидаги билим «тасма»сига ҳам мурожаат қилади. Мазмун ана шу турдаги матн ва воқелик, лисоний ва қомусий билим муносабати асосида юзага келади. Фаранг когнитолог олими Г.Факонниернинг таъбирича, «Лисон мазмун ташувчи эмас, уни фақатгина бошқариб боради» ( Fauconnier 1994: xxii ). Ҳа, маълум бир маъно ёки мазмунни у ёки бу лисоний бирликнинг «мулки»га айлантириш ушбу бирлик моҳияти ҳақидаги нотўғри тасаввурга сабаб бўлиши мумкин. Яхшиси, мазмунни инсон когнитив фаолиятининг натижаси бўлган матн тузилишидан, унинг таркибидаги боғланишлардан излаган маъқул. Учинчи шахс олмошларининг маъно хусусиятлари ҳам бундан мустасно эмас. Макон дейксиси. Мулоқот жараёнида унинг иштирокчилари эгаллаган ўринга ишора макон дейксиси мазмунини ташкил қилади. Воқеликнинг идрок қилиниши ва бу идрокнинг лисоний ифода топиши икки асосий лисоний – тафаккур ҳаракатини талаб қилади: биринчидан, воқелик парчасини тавсифлаш лозим бўлса, иккинчидан, уни маълум маконда жойлаштириш талаб қилинади. Аммо маконда жой олишнинг ўзи ҳам икки кўринишда бўлади. Объектлар бир-бирига нисбатан жойлашадилар: а) Регистон Самарқанднинг марказида жойлашган; б) Расадхона жанубий кенгликнинг 50 - градусида жойлашган .

Бу мисолларда макон дейктик мазмунга эга эмасдек туюлади, чунки бундай макон тасаввури ва ифодасида мулоқот иштирокчиларининг ўрни йўқ. Макон мулоқот иштирокчиларининг мулоқот кечаётган пайтдаги ўрнига нисбатан белгиланиши дейктик характерга эга: в) Афросиёб бир чақирим нарида (узоқда); г) Расадхона бу ердан икки чақирим шарқда. Макон дейксисини нодейктик мазмундаги макон ифодасидан фарқлаш айрим ҳолларда анча қийинчилик туғдиради. Ҳар ҳолда, барча тилларда дейктик иборалар тизими мавжуд бўлиб, улар маъно ва грамматик хусусиятлари жиҳатидан турли гуруҳларга ажраладилар. 1) ўрин равишлари: here , there , over there –инглиз тилида; her , da , doh – немис тилида; здесь, тут, там – рус тилида; шу (бу ) ерда, у (ўша) ерда – ўзбек тилида. 2) кўрсатиш олмошлари: this ( these ), that ( those ) –инглиз тилида; этот (эти), тот (те) – рус тилида; бу (булар, ўша (ўшалар) – ўзбек тилида. Ушбу гуруҳлардаги бирликлар шахс ва предметларни нутқий мулоқот ҳудудидан «яқин» ёки «узоқ» жойлашишига нисбатан тавсифлаш мақсадида қўлланади. Бундай тавсифда маконнинг узоқ ёки яқинлиги нафақат сўзловчига, балки тингловчига – адресатга нисбатан ҳам белгиланиши мумкин. Бундан ташқари, ҳаракатнинг ким томонга йўналиш олиши ҳам дейктик ибора қўлланишига таъсир кўрсатади. Ҳаракат йўналишининг қайси маконга йўл олиши феъллар семантикасига ҳам дейктик мазмунни бағишлайди. Бинобарин, «Хонага кир», «Уйга кел», «Уйга кет» каби буйруқ шаклларида дейктик маъно борлиги ва ушбу маъно сўзловчидан узоқлашиш ёки яқинлашиш ҳаракати билан боғлиқ эканлиги ўз исботини топган (айрим феъллар дейктик мазмунга эга эканлигини илк бор қайд этганлардан бири Ч.Филлмордир – Fillmore 1983). Дейктик маконнинг узоқ ёки яқинлигидаги бундай фарқи нутқ онтогенизида ўз аксини топар экан, сўзловчи томон йўналтирилган ҳаракат макони кўзга тез ва аниқ ташланади ва шу сабабли бўлса керакки, ёш гўдаклар «бу», «бу

ерда» кабилар билан ифодаланадиган дейктик маънони тезроқ ўзлаштирадилар. Бошқалари эса кейинроқ ўзлаштирилади. Бу дейктик иборалар «у» ва «у ерда» бирликларидир, чунки улар мазмунида ёш боланинг бевосита кўриш ҳудудидан ташқаридаги объектга ишора англашилади. Энг қизиғи, айрим тилларда дейктик маконнинг узоқ ва яқинлиги ёки воқелик объектининг сўзловчи кўз ўнгида ёки унинг наздидан ташқарида бўлиши ўз лексик-грамматик ифодасини топади. Масалан, немис тилида узоқроқда жойлашган предмет кўриниб ёки сезилиб турса, da «у ерда» равиши қўлланса, бу предмет кўринмай ва сезилмай турганда, dort «у ерда» равиши маъқул кўрилади. Шунингдек, Америка қитъасининг шимолий- ғарбидаги ҳиндулар тили тлингитда кўрсатиш олмошлари «айнан шу (шу ерда)», «яқиндаги шу», «у томондаги шу» мазмунларини ифодалашлари билан ўзаро фарқланадилар ( Levinson 1983:81). Бундай фарқни биз ўзбек ва бошқа туркий тиллар кўрсатиш олмошлари тизимида ҳам сезамиз: «бу» («сўзловчига яқин»), «шу» («адресатга яқин»), «у» («сўзловчи ва адресатдан узоқда»). Чарльз Филлмор Индиана университети лингвистик клубида 1971 йилда ўқиган дейксис ҳақидаги маърузасида дейктик иборалар нутқда қўлланишини уч турга бўлишни таклиф қилган: 1) «узоқдаги» ва «яқиндаги» объектни бевосита кўрсатиш вазифасини бажарувчи лисоний белги –жестлар ( gestural use ); 2) маълум ахборот, билим ташувчиси (бу билим ушбу мулоқот вазиятидан ёки мустақил равишда эгалланган бўлиши мумкин) бўлган рамзий белги ( symbolic use ); 3) анафорик боғловчи сифатида ( Fillmore 1975: 40-42). Дейктик бирликнинг биринчи турдаги қўлланишини I want you to put it there «Уни ўша ерга қўйишингни истайман» мисолида кўрамиз. Бу гап мазмунидан сўзловчи бевосита маконга ишора этаётганлиги англашилади. Телефонда гапираётган кишининг Is Johnny there ? Жонни ўша ердами? деб берган саволида маконга ишора рамзийдир ( symbolic ) ва унда дейктик

бирлик there «сен (сиз) турган жойда(ми?)» мазмунини олади. Худди шу бирликнинг анафорик ўриндош сифатида қўлланишини эса I drove the car to the parking lot and left it there - Машинани тўхташ жойига ҳайдаб бордим ва уни ўша ерда қолдирдим гапи мисолида кўриш мумкин. Бу ҳолатда макон мазмунини берувчи ибора ( there ) матнда олдиндан эслатилган макон, яъни «тўхташ жойи» ибораси билан ҳамреферентдир. Дейктик воситаларнинг жест-ишоравий ва рамзий ( gestural and sumbolic ) қўлланишидаги фарқни кўрсатиш олмошларининг турли нутқий тузилмалар таркибида фаоллашуви мисолида ҳам сезиш мумкин (Ўша асар, 42-б). Масалан, маъруза ўқиётган профессор «Бу бармоқ – бош бармоқ» деса, талабалар дафтардан бошларини кўтариб, қайси бармоқ эканлигини кўрмоқчи бўлишади. Лекин домла «бу бино» бирикмасини қўллаганда, талабалар бош кўтариб қарашларига унча эҳтиёж йўқ, зеро, улар домла «ҳозир мен (биз) турган бино» мазмунини ифодалашга уринаётганлигини фаҳмлаб туришибди. Биринчи ҳолатда дейксис жест хусусиятига эга, кейингисида эса рамзий. Дейксис ҳодисасига оид масалалар муҳокамаси билан машғул олимлар макон ва замон дейксисларидан қайси бири асосий эканлигини аниқлашга интиладилар. Бундай муаммо пайдо бўлишининг сабаби бу икки турдаги дейксиснинг матн таркибида ўзаро муносабатда бўлиши, бири иккинчисини тақозо этиши, лозим бўлганда, ўзаро ўрин алмаштириши мумкинлигидадир. Бундан ташқари, ягона бир ибора воситасида иккала дейктик мазмунни ифодалаш имкониятининг мавжудлигидадир. Сўзсиз, макон дейксиси замон дейксисига нисбатан мантиқан ва нутқий фаолиятдаги ўрни жиҳатидан муҳимроқ. Бошқача айтганда, макон дейксиси доимо яширин(ган) замон дейксиси билан бирикиб кетади. Замон дейксиси. Воқеликда кечаётган ҳодисалар баёнида ва улар ҳақида ахборот узатишда унинг кечиш даври, пайтини кўрсатиш муҳимдир. Бундай кўрсатиш вазифасини замон (вақт) дейксиси воситалари бажаради. Замон ёки темпорал дейксисни ифодаловчи воситалар воқеа содир бўлаётган

ҳеч қандай пайтни кўрсатмасдан, балки бирор бир нутқий акт ижросидан олдинги ёки кейинги даврга ишора қилади (Уфимцева 1974: 184). Ҳақиқатдан ҳам замон дейксиси ибораларининг баъзилари айрим вазиятларда ўтган даврга ишора қилса, бошқа вазиятларда қўлланганда келаси замон мазмунини ифодалайди: 1) Май ойининг биринчи ҳафтасидами? Мен ўшанда Японияда эдим. 1) Тўй шанба куними? Яхши, ўшанда кўришамиз. Ушбу турдаги нутқий тузилмалар мазмунини тўғри англаш учун уларнинг айтилган (битилган пайтини) фаҳмлашимиз лозим. Агарда биз идора эшигидаги «Икки соатдан сўнг қайтаман» ёзувини қачон осилганини билмасак, ходимни қанча муддатга кетганини била олмаймиз. Замон дейксиси ҳам (худди макон дейксисидек) макон ва замон тушунчаларининг нодейктик воқеланиши (концептуал ва лисоний босқичларда) билан боғлиқ ҳодисадир. Бу боғлиқлик замон ва макон майдонларининг семантик таркибида ўз аксини топади. Барча тил ва маданиятларда замон майдонига оид тушунчалар кун ва тун, ой, мавсум, йил кабиларнинг алмашинуви билан меъёрланадиган ўлчовга эгадирлар. Бу ўлчов, ўз навбатида, тақвимли кўринишда юзага келиши мумкин. Замон тушунчаларининг тақвимли воқеланишида Ч.Филлмор ўша машҳур «Санта Круз маърузаси»да айтганидек, «воқеалар бирор бир мутлақ origo (лат. «манба», «бошланғич нуқта») билан боғланган «мутлақ» давр (замон)дан жой олади» ( Fillmore 1975). Масалан, бугун, эрта, кеча кабилар дейктик ўлчовли дейктик бирликлар қаторига кирадилар ва улар бир кунлик вақт оралиғи меъёри билан фарқланади. Тақвимли белгилар вақт оралиғини аниқ ўлчовига ишора қилмайдилар. Бинобарин, « Душанба куни кўришамиз » гапининг мазмунини тўлиқ англаш, қайси душанба назарда тутилаётганини билиш учун ушбу ваъда қачон (қайси куни) берилаётганлигини билиш зарур (бу ваъда якшанба ва сешанба куни айтилишига нисбатан вақт ўлчови бир кундан етти кунгача фарқ

қилади). Шунинг учун ҳам тақвимли темпорал бирликлар аниқ дейктик мазмун олишларида аниқловчилар ёрдамига муҳтожлик сезадилар: ўтган якшанба, келгуси жума, жорий йилнинг декабри, шу кеча кабилар. Замон дейксисининг темпорал мазмун ифодасининг асосий манбаларидан бўлган замон категорияси билан боғлиқлиги масаласи муаммо бўлиб қолмоқда. Ушбу категорияни дейксис ҳодисасини шакллантирувчи манбалар қаторига киритиш учун барча гаплар нутқий фаоллашганда замон мазмунини ифодалайдилар, деган фикрни эътироф этишга мажбурмиз. Аммо « Уч қарра уч тўққиз», «Пилла қурти тут баргини ейди» каби гаплар қайси замонга (мантиқан) оид эканлигини билиш қийиндир. Замон категориясининг мундарижаси, унинг семантик ва шаклий – грамматик хусусиятлари ҳақида бу рисола саҳифаларида батафсилроқ баён беришнинг албатта имкони йўқ. Айтмоқчи бўлганим, ҳақиқатдан ҳам бу категориал мазмуннинг дейксис майдонида тутган ўрни алоҳидадир. Аммо бажарилаётган турли иш-ҳаракат, фаолиятларнинг замон майдонида ўрин олиши турлича кечади. Кўпчилик ҳолатларда кечаётган фаолият, ҳодисанинг вақт оралиғида оладиган ўрни ва даври аниқ ва равшан бўлса ҳам, бошқа ҳолатларда бу ўрин ва давр ноаниқ бўлиб қолаверади. Санкт-Петербурглик тилшунос Александр Владимирович Бондарко «даврий маконга эга бўлган ва даврий маконсиз ҳаракат, фаолият вазиятларини» фарқлашни таклиф қилади (Бондарко 1987: 210). Ушбу номувофиқликни ўз пайтида сезган поляк олими Э.Кошмидер ҳам « Уч карра уч тўққиз», «Қўл қўлни ювади » қабилидаги «умумий ҳақиқат»ни ёки мавҳум фактларни ифодаловчи тузилмаларни вақт оралиғи қаторидан ўрин олмаганлигини қайд этади. Унингча, «вақт оралиғида жойлашиш» ва бундай ўринга эга бўлмаслик ўртасидаги фарқ грамматик шаклларда ўз ифодасини топади» (Кошмидер 1962: 131). Менимча, юқорида кўрсатилаётган фарқ асосан формал-семантик хусусиятга эга. Бу ҳодиса прагматик таҳлил нуқтаи назардан олиб қаралганда эса улар ўртасидаги номувофиқликнинг кескин эмаслиги маълум бўлади.

Бунинг исботини кўрсатилган гапларнинг матн таркибида фаоллашуви мисолларида изоҳлаш мумкин. Умуман, воқеа содир бўлиш, иш-ҳаракат кечиши даврига оид мазмуннинг грамматик шакл мазмунига мос келиши доимий талаб эмас. Бинобарин, «Тешабой Болтабойни урди» гапи кечки пайтда айтилаётганида, «Тешабой Болтабойни эрталаб урди » мазмунини берса, бу гап эрталабки пайтда айтилганида эса воқеа кеча содир бўлганлиги ҳақида маълумот берилади. Шунингдек, инглиз тилидаги If I had a car .......... «Агарда машинам бўлганида, (тезда етиб келар эдим)», If I was rich ....... «Агар бой бўлганимда (эди), саёҳатга чиққан бўлар эдим» каби тузилмаларда темпорал мазмун грамматик шакл билан боғлиқ эмас. Бошқача айтганда, бу тузилмалардаги ўтган замон шакли воқеанинг ўтган ёки нутқий акт бажарилишидан олдинги даврда содир бўлишидан маълумот бермайди. Аксинча, изҳор қилинаётган истак, хоҳишнинг ижросини ҳозир ёки келажакда кутиш мумкин. Шакл ва мазмун ўртасидаги бундай номувофиқлик доим кузатилиб туриладиган ҳолатдир. Шунинг учун ҳам замон категорияси ўз формал ифодасини топмаган тиллар (масалан, хитой тили) темпорал дейксис мазмуни ифодаси имкониятидан маҳрум, деб қаралмаслиги лозим. Нутқий ҳаракат бажарилиши вақт даврийлиги доирасидан ташқарида ҳеч қачон юзага келмайди. Ҳар қандай мулоқот маълум даврда кечади, нутқий ҳаракат аниқ бир вақт оралиғида ижро этилади. Демак, замон дейксиси нутқий ҳаракат мазмуни ва мундарижасини белгилашда асосий ўринни эгаллайди. Г.Юл айтганидек, «дейктик иборалар, чегараланган миқдорда бўлишларига қарамасдан, кенг кўламда қўлланиладилар ва улар ҳар бир алоҳида қўлланишига нисбатан кўпроқ коммуникатив мазмун ифодалайдилар» ( Yule 1996: 16). Замон дейксиси ҳам бундан мустасно эмас, бу турдаги дейктик белгиларнинг прагматик мундарижаси контекст ва сўзловчи (ёзувчи)нинг коммуникатив мақсади, мулоқот интенцияси билан боғлиқдир.

Бундан ташқари, дейксис ҳодисаси мулоқот тизимида ягона бир майдонни ташкил қилишини ва ушбу майдонда марказий (ядровий), оралиқ ҳамда чет қисмлар мавжудлигини унутмаслик керак. Энг асосийси, ушбу қисмларнинг сарҳаддошлиги, ўзаро муносабати қаерда ва қачон юзага келишини аниқлашдир. Замон ва макон дейксислари бошқа дейктик мазмун ифодаловчилари учрашадиган, ўзаро қоришадиган ҳудуд эканлигига ҳеч кимнинг гумони бўлмаса керак, деб ўйлайман. Бундай сарҳаддошлар қаторига одатда социал (ижтимоий), дискурс ва модаллик дейксислари киритилади. Дискурс дейксиси. Ушбу турдаги дейксисни алоҳида ҳодиса сифатида ажратиб олиб ўрганиш лозимлигини тарғиб этганлардан бири Р.Лакоффдир. Олима замон-макон дейксиси билан бир қаторда, эмоционал ва дискурс дейксисларини ҳам ажратиб ўрганишни таклиф қилган. Дискурс ёки матн дейксиси матннинг маълум қисмига ишора қилувчи ибораларнинг қўлланишида намоён бўлади. Масалан, «ҳар ҳолда», «аксинча» каби иборалар матннинг олдинги ёки кейинги қисмларига ишора воситасидир. Бундай ибораларнинг дейктиклар қаторига киритилишининг сабаби улар иштирокида тузилган нутқий структураларнинг референтини матндан излаш имкони мавжудлигидадир ( Lyons 1975). Улар «навбатдаги бобда», «охирги абзацда», «келгуси якшанба» каби иборалардек матнда дейктик маънони оладилар. Шунингдек, кўрсатиш олмошлари «бу», «ўша», «(у)» ҳам матннинг олдинги ва кейинги қисмларига ишора қиладилар : Бу ҳикояни эшитмаганингиз маъқул; Бу мен эшитган ҳикоялар ичида энг маъқули эди. Дискурс дейксисининг анафорага жуда ҳам яқин ҳодиса эканлиги сезилиб турибди. Анафоранинг асосий белгиси кореферентлик эканлиги ҳақида юқорида келишиб олган эдик. Анафоранинг биргина гап таркибида, бир неча гаплар муносабатида, матнда юзага келиши қайд этилган. Дейксис ва анафоранинг мослашуви, ўзаро муносабатда бўлиши ҳам эътироф этилган. Дейктик иборалар референт ҳақида маълумот берса, анафорик олмошлар ушбу воқелик (объектни) қайта такрорлайдилар. Аммо бу икки ҳодиса

ўртасидаги фарқни ҳам топмоқ лозим: олмош ёки бошқа ибора матннинг маълум қисмига ишора қилганида дискурс дейксиси мавжуд, бироқ олмош ва матндаги бошқа бир лисоний белги бир хил референт билан боғлиқ бўлганида, анафора ҳодисаси намоён бўлади. Анафора ва дискурс дейксисини фарқлаш муаммоси прономинализация, яъни отлашиш ҳодисаси талқини билан ҳам боғлиқ. Бу борада, дастлаб, «ялқовлик олмоши» ( pronoun of laziness ) деб ном олган ҳолатни эсламоқ керак ( Lyons 1977: 673): The man who gave his paycheck to his wife was wiser than the man who gave it to his mistress . « Ўз банк тўлови (чеки) китобчасини хотинига берган одам уни хонимига (севгилисига) берган кишига нисбатан ақллидир ». Ушбу гап таркибидаги it олмоши paycheek «банк тўлови чеки» бўлагига ҳамреферент бўлмасдан, балки тўлиқ бир the paycheek of the man whose mistress got it «ўша одамнинг севигилисига берган банк тўлови чеки » мазмунидаги от фразасининг ўрнини олади деб ҳисобланади. Худди шунингдек, олмошларнинг нутқий фаоллашувида шундай ҳолатлар учрайдики, бундай фаоллашувни анафора ҳодисаси доирасига киритиш мушкулдир: - I`ve never seen him. «Мен уни ҳеч қачон учратмаганман». -That`s a lie « Бу ёлғон !». Ушбу диалогда that «бу» олмоши анафорик боғловчи вазифасини ўтамайди, унинг референти биринчи луқма-гапнинг пропозициясидир. Олмошларнинг «муаллақ» ҳолатда қўлланишига эътибор қаратган Ж.Лайонз бундай қўлланишда impure textual deixis «нотўғри матн дейксиси» юзага келади деб ҳисоблайди (Lyons 1977: 670). Аммо that «ўша» олмошининг матнда анафора ёки унга яқин вазифада қўлланиши умумий ҳолат эканлигини ҳам унутмаслик керак. Олмошнинг бундай вазифаси фаоллашувида референт ўзгармайди (Cherchia, Mc Connell –Ginet 1990): Every girl brought her favorite piece of clothing to school and wore that to the

party rather than her « Ҳар бир қиз мактабга ўзи ёқтирган бирорта кийимини олиб келар эди ва уни форма сифатида эмас, балки тантана (кеча)дагидек кияр эди». Нутқ тизимида бундай ҳолатларнинг юзага келиши анафора ҳар қандай кўринишда ҳам дейксис билан «тўқнашиши», бу икки ҳодисанинг узлуксиз ўзаро муносабатда бўлишидан гувоҳлик беради. Барча тилларда нутқий ҳаракатни мулоқот матннинг олдинги қисми билан боғловчи иборалар, бирликлар тўплами мавжудки, уларнинг бажарадиган вазифасини дискурс дейксиси сифатида таърифласак, хато қилмасак керак. Бундай иборалар қаторига инглиз тилидаги but, therefore, anyway, well, besides, all in all, so, after ҳамда ўзбек тилидаги аммо, лекин, бироқ, аксинча, шундай қилиб, шу боис, ҳар ҳолда, аниқроғи, бундан ташқари каби бирликлар киради. Уларнинг асосий вазифаси матннинг олдинги қисмига ишора ёки ўша қисмдаги мулоҳаза-саволга жавобни тайёрлашдир. Маълумки, матннинг таркиб топиши, унинг мундарижавий шаклланиши узатилаётган ахборотнинг мазмунига боғлиқдир. Ахборот мазмунини муҳим қисмлари ёки «асосий мавзу» нутқий баёнда алоҳида ажратилиб, бўрттирилиб кўрсатилиши талаб қилинади. Мазмуннинг асосий, муҳим қисмларининг бўрттириб кўрсатилиши масаласи тилшунослар эътиборини илгаридан жалб қилиб келмоқда. Прага лингвистик тўгараги вакиллари қўллаган гап таркибини тема ва рема қисмларига ажратиб ўрганиш анъанаси барча тиллар тизими таҳлилига тадбиқ этилди. Аммо ушбу таҳлил методи кўпроқ гап синтаксиси доирасида қўлланилмоқда. Бу ҳатто «тема» тушунчасининг қомусий таърифида ҳам ўз аксини топган: «тема – маълум гапда таъкидланаётган нарсадир» (маълумотдир? –Ш.С.) (Линг. Энц. Сл. 1990: 507; Ҳожиев 2002). Амалда, ахборот мазмунининг энг асосий қисми нутқий фаолиятда, матн доирасида намоён бўлади. Шунинг учун «топик – изоҳ» (topic - comment) тушунча – атамаларига мурожаат қилганимиз маъқулроқ.

Ҳар бир мулоқот матни ўз асосий мавзусига, топикига эга ва бу асосий мавзу негизида мулоқот бирлигининг макропропозицияси ёки макроструктураси ётади (Brown, Yule 1983: 71; Дейк ван, Кинч 1988: 173.). Макропропозициянинг лисоний воқеланиши топик (асосий мазмун) нинг шаклланиши ва унинг матндаги ифодасига сабаб бўлади. Когнитилогларнинг кузатишича, макропропозициянинг ҳосил бўлиши микропропозициялар тўпланиши ва тартиблашуви жараёнини акс эттиради. Маълум бир қатордан ўрин олаётган микропропозициялардан бирортасининг фаоллашуви, асосий ўринга чиқиши натижасида ахборотнинг фокуси (foci) ва топик юзага келади (Huck, Na 1990). Топикнинг матнда ифодаланиши турли ҳолатларда турлича кечади. Айрим тилларда топикни формал-грамматик ифодалаш воситалари мавжуд. Масалан, япон тилидаги Ano - hon - wa Koguch - ga kat - ta «Когучи сотиб олган ўша китобни» гапида ano - hon - wa «ўша китоб» бўлаги топикдир ва ушбу топикни ифодаловчи восита – wa морфемасидир. Гапнинг эгасини эа – ga морфемаси белгилайди. Инглиз ва ўзбек тилларида эса ахборотнинг диққатни жалб қилувчи қисми кўпинча интонация ва сўз тартибини ўзгартириш йўллари билан ифодаланади ва ушбу қисм нутқий тузилмаларнинг олд қисмларидан ўрин олади. Топикни белгиловчи ва нутқий ифодаловчи воситалар мулоқот матнининг олдинги қисмида қайд этилган ёки кейин бериладиган маълумотни кўрсатиш, ушбу маълумотнинг муҳимлигига ишора бўлганлиги учун ҳам одатда дейктик воситалар қаторига киритиладилар. Дискурс (матн) дейксиси бевосита топик-изоҳ ҳодисаси ва бу ҳодисани шакллантирувчи структуралар билан боғлиқ эканлиги ҳеч қандай гумон туғдирмаса ҳам, аммо ушбу боғлиқликнинг назарий таҳлили ва илмий асоси ҳозирча ўз навбатини кутмоқда. Эмоционал дейксис. Воқеликдаги предмет-ҳодисаларнинг идроки бир хилда кечмайди. Турли шахслар ягона бир воқеликка турлича, ўз нуқтаи назарларидан қарайдилар, уни идрок этишда шахсий мотивларига эга

бўладилар. Ҳар бир шахснинг воқеликни баҳолаш меъёри (ўлчови) мавжуд ва бу «шахсий ўлчов» тўғридан-тўғри нутқий фаолиятда ўз аксини топади. Умумий тилшунослик фанининг асосчиларидан бири бўлган Вильгельм фон Ҳумбольдт предметлар идроки субъективлик хусусиятига эга эканлигини ва бу субъективлик тил қурилишида акс этишини таъкидлаб, сўзни предметнинг айнан акси эмас, балки инсон қалбида ҳосил бўлган тимсол (образ)нинг инъикоси сифатида қараш лозимлигини уқтиради. Ҳар қандай объектив идрокка субъективлик ҳамроҳ бўлишини инобатга олиб, «ҳар қандай индивидуал инсонни, ҳатто лисонга эътибор бермаган ҳолда ҳам, олам идрокида алоҳида нуқтаи назарга эга деб ҳисоблаш керак» (Гумбольдт 1984: 80). Олмон файласуф-тилшуносининг ушбу фикри кўпчиликка маъқул келиши аниқ эди. Лисонда субъективлик мавзусини давом эттирган фаранг тилшуноси Эмиль Бенвенист «лисонда (лисоний фаолиятда деса маъқулроқ – Ш.С.) инсоннинг ўрни бетакрордир», деб хитоб қилади, чунки «ҳар бир сўзловчи шахс ўзини нутқда ўзига «мен» сифатида ишора қилаётган субъектдек тасаввур қилади» (Бенвенист 1974: 294). Воқеликнинг тафаккур ва лисондаги акси, ифодасининг субъективлиги психологлар тадқиқотларида ҳам ўз тасдиғини топган. Л.С.Выготский биринчилардан бўлиб тафаккур фаолиятининг аффектив манбалари мавжудлигини назарий жиҳатдан асослашга ҳаракат қилди. У «мазмун» («смысл») тушунчасини лисоний белги маъносига нисбатан субъектив шахсий тажриба жараёнида туғиладиган эмоционал муносабатларни аташда қўллашни тавсия қилгани маълум (Выготский 1956: 369). «Шахсий мазмун» (личностный смысл) атамасини амалиётга киритган А.Н.Леонтьев (1977) ҳам ҳис-туйғу субъект фаолиятида пайдо бўладиган шахсий мазмунни шакллантирувчи омил, восита бўлишини эътироф этади. Буларнинг барчаси нутқий фаолиятнинг шахсига оид томонлари, индивидуал дейксиснинг мавжуд эканлигидан дарак беради. Бундай дейксис эмоционал дейксис кўринишига эга ва у нутқий мулоқот иштирокчиларининг лисоний фаолияти амалларини белгилаб беради.

Эмоционал дейксис шахснинг (аниқроғи –лисоний шахснинг) воқелик билан муносабати натижасидир ва унинг ифода воситаси тил қурилишининг турли сатҳларига оид лисоний бирликлардир. Дастлаб унутмаслик керакки, эмотивлик ҳар қандай нутқий ҳаракат мундарижасига хосдир, зеро, сўзловчи кечаётган воқеа-ҳодиса идрокида бетараф бўлиб қола олмайди ҳамда нутқий баёнида, ахборот узатишда ўз ҳиссиётини изҳор этишга мажбурдир. Аммо ҳиссиёт даражаси ҳар хил, унинг миқдори тингловчига (ўқувчига) қайси даражада таъсир ўтказиш ва қандай фаолиятга ундаш мақсади билан белгиланади. Лисоний фаолиятда эмоционаллик ва рационаллик (мулоҳазакорлик) муносабати нисбатини қадрлаш талаб қилинади. Эмоционалликнинг нутқий фаолиятда турли кўриниш ва даражаларда ифодаланиши ҳис-туйғуни изҳор этиш мақсади, модаллик мазмуни, тоналлик (оҳангдошлик) каби нутқий бирликлар мазмун доирасини шакллантирувчи ҳодисалар иштирокида ҳосил бўлади. Эмоционалликнинг нутқий фаолиятда акс этиши муаммолари билан кўп йиллардан бери шуғулланиб келаётган ҳамкасбимиз Волгоград педагогика университетининг профессори В.И.Шаховскийнинг қайдича, турли сўзловчилар қўллайдиган эмотив нутқий тузилмаларнинг мазмун ва ифода доираларига оид хусусиятлари мулоқотдошларнинг эмоционаллик ифодасига бўлган эҳтиёжи, мақсади билан боғлиқ. Бу эҳтиёж эса сўзловчи шахсларнинг воқеликка муносабати, уни идрок этиш мақсади билан белгиланади. Айнан шу мақсаднинг лисоний акс топиши эмоционал дейксиснинг воқеланишидир (Шаховский, Жура 2002: 45). Замонавий тилшуносликда дейксис ҳодисаси кенг маънода талқин қилиниб, унинг нутқий фаолиятнинг барча турларига оидлиги эътироф этилмоқда. Дейктик мазмун коммуникатив ҳаракатнинг «замон-макон- ижтимоий тугуни қўшимчаси» (Кравченко 1992: 88) сифатида ҳосил бўлади ҳамда турли шакл, кўринишда намоён бўлиш имкониятига эга. Ҳис- туйғунинг нутқий фаолият кечишидаги таъсири эмоция дейксисининг турли кўринишларини намоён қилади. В.И. Шаховский ва унинг шогирдларининг

фикрича, эмоционал нутқий фаолиятнинг кечиши тўрт асосий хусусиятнинг ўзаро муносабати натижасидир. Бундай кўрсаткичлар қуйидагилардир: 1) сўзловчининг эмотив мақсади (интенцияси); 2) унинг ҳиссиётининг модаллиги; 3) эмоционаллик даражаси; 4) эмоциянинг йўналтирилиши, яъни мўлжали (Шаховский, Жура 2002: 47). Е.М.Вольф эмоционал нутқий бирликларнинг икки хил интенцияга (мақсадга) эга бўлишини таъкидламоқчи бўлган эди. Биринчи турида тингловчида маълум бир ҳис-туйғу туғдириш мақсади кўзланса, иккинчисида эса сўзловчи ўз ҳиссиётларини маълум қилишга ҳаракат қилади (Вольф 1985: 166). Бироқ бу икки турдаги мақсадни бир-биридан ажратиш қийин, ҳар иккала ҳолатда ҳам коммуникатив вазифа бир хилда намоён бўлади ва нутқий ҳаракатдан кутиладиган самара ҳам ягонадир. Чунки ҳар қандай ҳолатда ҳам нутқ субъекти баён қилинаётган ҳодиса ва нутқ вазиятига эмоционал баҳо беради ҳамда тингловчининг хатти-ҳаракатига таъсир ўтказади. Баҳолаш ҳаракатининг юзага келишида беш унсурнинг мавжудлиги мажбурийдир, булар: субъект, объект, асос, эталон (намуна) ва баҳолаш белгиси. Баҳолаш дастлабки ўринда субъект-объект муносабатида, яъни субъект томонидан объектнинг муҳимлиги, эътиборга моликлиги, миқдор ва сифат жиҳатидан ажралиб туришини аниқлаш жараёнида ҳосил бўлади. Ушбу жараёнда субъект объектнинг баҳоланаётган хусусиятини идеал намуна ёки меъёрга қиёслайди ҳамда ушбу меъёрга қай даражада мос келиши ёки узоқлашишига нисбат беради. Ниҳоят, барча «ўлчов»лар босқичидан ўтган баҳо лисоний белги воситасида воқеланади. Баҳонинг юзага келиши ва баҳолаш ҳаракатининг фаоллашуви учун мантиқий асос талаб қилинади. Бундай асоссиз ҳар қандай ақлий ва лисоний фаолият бесамар, ҳатто ножўя тус олишини биламиз. Асоссиз қиёс ва баҳога ҳожат йўқ. Баҳолаш ҳаракатининг мантиқий асосида эмоция интенцияси ётади. Ўз пайтида Гегель субъект ва объект муносабатининг гносеологик хусусиятлари ҳақида гапираётиб, бу муносабатда ҳеч қандай қарама-

қаршилик, бири иккинчисини инкор қилиш ҳолатлари йўқлигини уқтирган эди. Дарҳақиқат, воқеликни идрок этиш жараёнида субъект ўзини ҳеч қачон ушбу воқеликдан айри ҳолда тасаввур қилмайди ва бунга унинг ҳиссиёти ҳам йўл қўймайди. Ҳиссиёт, эмоция идрокнинг мантиқий тафаккур босқичидан олдинги ҳолатдир, эмоционал ҳис этиш босқичида идрок ҳосил бўлмайди. Шунинг учун ҳам ҳар қандай рационал (мулоҳазали) идрок баҳолаш ҳаракатига асосланади деб ҳисобланади (Вольф 1980: 85). Эмоция дейксисининг кўрсаткичларидан бири бўлган баҳолаш ҳаракати иллокутив мақсад ва перлокутив вазифа умумлашмасидан иборат (Пиотровская 1995: 45). Иллокутив мақсад воқеланишида нутқ субъектининг эмоционал-ҳиссий ҳолати намоён бўлса, тингловчи – адресатга таъсир ўтказилишини тақозо этади. Биринчи ҳолатда сўзловчи воқеликда кечаётган ҳодисани баҳолаётиб ўз ҳиссиёти, туйғусини ифодалайди. Масалан, «Бошқа бундай яшай олмайман! Ўзимни ўлдиришга тайёрман!» қабилидаги нутқий ҳаракатда сўзловчи ўз қайғуси, дард-аламини изҳор қилмоқчи бўлса, «Бу ўта пасткашлик, мунофиқлик! Сен бундан узоқ бўлишинг керак!» қабилидаги ҳаракат перлокутив вазифани, яъни тингловчини ўз қилмишидан уялишга, афсусга ундаш мақсадини кўзлайди. Шу ўринда эмоционал баҳо бериш воситаси бўлган гапларнинг ҳақиқий мазмунини матнсиз аниқлаш қийин вазифа эканлигини эслатмоқчиман. Бинобарин, инглиз тилидаги What a life that is ! Ундовини интонациянинг ўзгариши ҳамда қайси вазиятда қўлланишига нисбатан « Қандай яхши ҳаёт! » ва « Қандай ёмон ҳаёт! » муқобиллигида таржима қилиш мумкин. Бундан ташқари, сўзловчи шахснинг воқеликка бераётган эмоционал баҳоси «бамайлихотир баён» усулида ҳам ифодаланиши мумкин: « Эътирозларимиз жуда ўринли бўлди !». Худди шунингдек, эмоционал баҳо мазмунини ифодалаш «юки» махсус грамматик тузилмалар зиммасига тушиши мумкин. Масалан, инглиз тилида бир таркибли номинатив тузилмалар салбий баҳони ифодалаш имкониятига эга ( What an idea ? « Бу қандай хомхаёл! »), ушбу тузилмалар таркибида феъл

бўлганда эса, ижобий баҳо ифодаланади: That is an idea ! «Мана бу (ажойиб) фикр!». Дейксиснинг тил луғат ва грамматик тизимларида акс топишини махсус таҳлил қилган тилшунослардан бири Ю.Д.Апресян борлиқдаги объектлар ва уларнинг лисоний тафаккур идрокида боғлиқлик доимо бир хилда бўлмаслигини сезиб, сўзловчининг «шахсий ҳудуди» тушунчасидан фойдаланишни маслаҳат берган эди (Апресян 1986). Бу тушунчанинг мазмуни шундан иборатки, инсон ташқи дунёдаги объект, воқеаларни ҳис ва идрок этаркан, уларга дахлдорлигини аниқламоқчи бўлади. Объект ва субъект муносабати эса, ўз навбатида, икки хил кўринишда намоён бўлади. Биринчисида, объект субъектга тобе ҳолатни олади, яъни субъект воқеанинг ташаббускори ва унинг кечишини ўз назоратига олади, бундан шахснинг назорат ҳудуди ҳосил бўлади. Иккинчи ҳолатда эса, шахс воқеликни бевосита назорат қилмайди, аммо унга ўзини дахлдор деб ҳисоблайди. Бунда субъект-объект муносабати кучсиз, воқеа шахснинг дахлдорлик ҳудуди доирасида кечади. Объектнинг бу икки турдаги идроки концептуал тузилмаларнинг лисоний воқеланишида ўз аксини топиши муқаррар. Мисол тариқасида турли тилларда шахссиз гапларнинг нутқий фаоллашуви даражасини келтириш мумкин. Маълумки, эгаси ифодаланмаган гапларда иш-ҳаракат субъекти ноаниқ, мантиқан умумлашган бўлиб қолади. Бу эса айнан субъект томонидан назоратнинг йўқлигидан, унинг воқеага фақатгина дахлдор, оддийгина муносабат билдирувчи шахс бўлиб қолишидан дарак беради. Субъектнинг идрок объектига бўлган муносабатининг бу шаклда турли кўринишларда кечиши эмоциянинг модаллиги белгиларида ва ушбу модалликнинг лисоний ифодаланишида намоён бўлади. Эмоциянинг даражаланиши (градуаллиги) унинг сифат кўрсаткичидир, шунинг учун ҳам модаллик инсон ҳиссиётининг алоҳида турларини (масалан, қўрқув, эҳтиёткорлик, ваҳима, даҳшат кабилар) лисоний белгилайди. Бундай даражаланишнинг нутқий фаолиятда акс этиши эса нутқий тузилма

таркибида сўзловчи-субъектнинг объектга ва узатилаётган ахборотга нисбатан фикри, нуқтаи назарининг «соя»сидан бошқа нарса эмас. Умуман, нутқий ҳаракатда дейксис ва модаллик муносабати муҳим рол ўйнайди (Яковлева 1990). Даражаланиш ҳодисасининг мантиқий ва лисоний босқичлари ўртасида мавжуд бўлиши мумкин бўлган фарқларни биринчилардан бўлиб ажратишга ҳаракат қилган Э.Сепир ҳар иккала ҳолатда ҳам даража миқёсини белгилаш истаги маълум бир меъёрга, нормага асосланишини қайд қилган эди (Сепир 1985: 59). Меъёр – баҳо бериш ўлчови, асосидир. Ҳар қандай меъёр бирор бир эталон - намунага нисбатан белгиланади ва объектларни қиёслаш учун хизмат қилади. Даражаланишнинг лисоний ифодаси турлича, турли сатҳларга оид бирликлар воситасида кечиши маълум (Бозоров 1995; Bolinger 1972; Bierwisch 1984; Vakhidova 2007), аммо ушбу воситаларнинг эмоция модаллигини таъминлашдаги ўрни масаласига унчалик эътибор берилганича йўқ. Холбуки, Э.Сепир ўтган асрнинг биринчи ярмидаёқ (муаллифнинг ҳавола қилинаётган мақоласи 1944 йилда чоп қилинган: Sapir 1944) барча турдаги градуаторларнинг (даражалаш воситаларининг) ҳукмни, билдирилаётган фикрни маъқуллаш ёки маъқулламаслик мазмунини юзага келтириш яширин имкониятига эга эканлигини таъкидлаган эди (Сепир 1985: 66). Маълумки, тил оламни билиш воситасидир. Унинг воситасида инсон ижтимоий-маданий воқеликда ўз ўрнини топади, фаолият мўлжалини олади. Мўлжални топиш учун меъёрий ўлчов белгиси, яъни эталонни аниқлаш лозим. Ушбу эталон – намуна асосида идрок қилинаётган воқеликнинг идрок этувчи шахс учун муҳим, «қадрли» томонлари аниқланади. Объектнинг муҳим томонлари уни баҳолаш учун асосдир. Нутқ ва матн фаолияти инсоннинг мўлжал олиш фаолияти сифатида қаралиши мумкин ва бу фаолият жараёнида воқелик «қийматли» қисмларга ажратилади. Бу қисмларнинг ажратилиши, биринчидан, лисоний меъёрга эга бўлса. иккинчидан, сўзловчи – субъектнинг шахсий эҳтиёжи, танлови талабларига

жавоб бериши керак (Борьботко 2007: 55). Худди шу фаолият асосида яна бир мантиқий жараён, яъни қадриятга нисбатан қиёслаш ҳаракати юзага келади. Қиёслаш ҳам турли кўринишни олади ва баҳолаш, меъёрлаштириш ҳаракатлари билан ҳамроҳлик қилади. Қиёслаш асосида юзага келадиган баҳо даражаси эса доимий равишда прагматик омиллар таъсирида бўлади. Прагматиканинг таъсир доираси шу қадар кучлики, ҳатто қиёслаш намунаси (эталони) танлови ҳам ихтиёрий тус олиб, эркин кечади. Шу сабабли бўлса керакки, даражаланиш муаммосига кўп вақти ва куч-қувватини сарфлаган олимлардан бири Д.Болинжер «Градация (даражаланиш) сўзлари тилни қатъий ва мажбурий тизим сифатида тасаввур қилиш нотўғри эканлигидан гувоҳлик беради» даъвосида ўзини ҳақли деб ҳисоблайди ( Bolinger 1972: 19). Умуман олганда, ҳар қандай ҳиссиётли ҳаракат когнитив асосга эга эканлигини унутмаслик керак. Борлиқ идроки билимсиз кечмайди, идрокнинг ҳар қандай босқичи онгли равишда, шахснинг билими доирасида кечади. Демак, қиёслаш ва баҳолаш ҳаракатлари қанчалик эмоционал хусусиятга эга бўлмасин, охир оқибатда когнитив фаолиятнинг бир қисми бўлиб қолишади. Қиёслаш ва баҳолаш инсоннинг қайси намунани ва қандай даражаланиш меъёрини танлаши билан боғлиқ. Когнитив психологияда идрокнинг эпистемологик (билиш) фаолияти билан доимий алоқадорлиги алоҳида таъкидланади. Инсон идрок қилинаётган объектнинг қайси томонига, жиҳатларига кўпроқ эътибор бериши уни идрок фаолиятига ундаётган вазият ва мақсад билан ҳамда унинг шахсий коммуникатив «дастури» билан боғлиқдир. Бу «дастур» танловга ундайди ва шахс, ҳар қандай фаолият турида бўлганидек, танлов фаолиятида ҳам ўз ижтимоий тажрибасига таянади. Инглиз файласуфи П.Ноуэлл-Смитнинг «дунёда танлов имкони бўлмаган тақдирда қадриятларни баҳолаш ( appraising ) ва даражалаш ( grading ) тушунчалари ҳам туғилмас эди» деган фикрини давом эттирган Н.Арутюнова «Баҳо предикатларининг барча вазифалари ва қўлланиш усуллари танлов тушунчаси доирасида бирикадилар» деб таъкидлайди (Арутюнова 1988: 50;

қиёсланг: Nowell - Smith 1957; Ноуэлл-Смит 1985). Ҳақиқатдан ҳам нутқий фаолият ташаббускори, яъни сўзловчи шахс объект ҳақидаги маълумотни тингловчига етказиш учун ушбу объектнинг «қандайдир» хислатларини танлайди ва шу хислат асосида объектга баҳо беради ҳамда баҳо маълумотини адресатга узатади. Бундай баҳо бериш ахбороти эса, ўз навбатида, тингловчига таъсир ўтказиш ва уни бирор бир хатти-ҳаракат, фаолиятга ундаш мақсади учун хизмат қилади. Оксфорд мактабига мансуб яна бир инглиз мантиқшуноси Р.Хэарнинг ёзишича, баҳо – нутқда тавсия, маслаҳат, кўрсатма ва ҳатто амр мазмунларини ифодалаш қобилиятига эга. Масалан, «қизил машина» ва «яхши машина» ибораларини солиштирсак, улардан биринчисида объектнинг тавсифий, яъни дескрептив ( descreptive ) хусусияти ифодаланади, иккинчисида эса, объектнинг таърифий хусусияти аниқланиб, баҳо ( evaluative ) белгисига ишора қилинмоқда. Натижада «Бу яхши машина» нутқий ҳаракати нутқий адресатга шу русумли машинани сотиб олиш тавсиясини бериши мумкин. Бундай ҳолларда баҳо предикатининг тавсия, маслаҳат мазмуни ва вазифаси ( recommendatory function ) фаоллашади (Хэар 1085: 187; қиёсланг: Стивинсон 1985). Нутқий бирликларнинг эволюатив, яъни баҳолаш вазифасини кенг маънода тушуниш лозим. Зеро, тафаккур фаолияти қийматларга таянади ва баҳо мезони бўлган қиймат табиий ва маданий асосга эга бўлишдан ташқари, этик, эстетик ҳамда лисоний хусусиятга эга бўлиши ҳам мумкин. Ўтган асрнинг 20-йилларида рус филологи М.М.Бахтин (Волошинов) «ҳар қандай нутқий бирлик баҳолаш мўлжалидир» деб хитоб қилган эди. Бундай хитобнинг сабаби бор, чунки инсон дискурсив фаолиятининг ўзи баҳолаш ҳаракатларининг босқичма-боқич муносабатини юзага келтиради. Фаранг тилшуноси Жан Пейтарнинг таъбирича, баҳолаш фаолияти қийматлар қиёси сифатида ижтимоий хусусиятга эга ва у «социал баҳолаш ҳаракати бирор бир нутқий ҳаракатни бошқаларига нисбатан вазиятга мослаштириш истаги натижасида пайдо бўлади» ( Peytrad 1990:21), деб ҳисоблайди. Демак, баҳолаш фаолияти инсон лингвокогнитив фаолиятининг маҳсулидир.

Баҳолаш ҳаракатининг ҳар қандай кўриниши идрок ва нутқ субъекти фаолияти билан боғлиқ ҳолда тавсифланиши сабабли бу ҳаракатларни эмоционал дейксис ҳодисасининг ажралмас қисми сифатида таърифлаш маъқулроқдир. Социал дейксис. Дейксис категориясини прагмалингвистиканинг асосий тадқиқ объектларидан бири сифатида қараган Г.Юл, шахс дейсисининг уч қисмли эканлигини («мен», «сен», «у») қайд этаётиб, эътиборни дунёнинг кўпгина тилларида сўзловчи, адресат ва учинчи (кузатувчи ёки мулоқот иштирокчиси бўлмаган) шахс жамиятда тутган ижтимоий мавқеига нисбатан номланишларига эътиборни қаратади. Энг асосийси, бу тилларда шахс ижтимоий мавқеи махсус лисоний бирликлар, грамматик шакллар воситасида ифодаланади. «Ҳонорификлар» ( honorific ) деб аталаётган ушбу бирликларнинг нутқий мулоқот матнларида қўлланиши социал дейксис ҳодисасининг намунаси сифатида талқин қилинади ( Yule 1996: 10-11). Социал дейксисни фақатгина Жанубий-Шарқий Осиё тилларида (масалан, хитой, япон, корейс тиллари) тарқалган махсус грамматик шакллар – «ҳонорифик»лар тизими билан боғлаш ушбу ҳодисанинг тор маънодаги талқинига сабаб бўлиши мумкин. Менимча, Ч.Филлморнинг социал дейксисни «гапларнинг нутқий акт ижро этилаётган ижтимоий муҳитнинг амалийлиги билан шартланган ва ушбу амалийликни аниқлаб, акс эттирувчи хусусиятларига оид ҳодиса» ( Fillmore 1975: 78), деб қараши анча ҳақиқатга яқиндир. Аммо ушбу таъриф ҳам тўлиқ даражада қониқарли эмас. Биринчидан, социал дейксис мазмунини гап доирасида эмас, балки мулоқот матни таркибида ҳосил бўлувчи факт сифатида қараш лозим. Иккинчидан, коммуникантлар ижтимоий мавқесининг қайси белгилари қандай ҳолатларда коммуникатив муносабатларда акс топиб, матн таркибида лисоний воқеланиш даражасига етиб келишини эътиборга олмасдан туриб, социал дейксиснинг мундарижасини ва моҳиятини ёритиб бўлмайди.

Фикримни исботлаш учун Г.Юл келтирган бир мисолга мурожаат қилмоқчиман. Маълумки, ҳозирги замон испан тилида 2-шахс олмошлари, худди ўзбек тилида бўлганидек, «сен» ва «сиз» кўринишига эга: « tu »/ « usted ». Аммо ҳозирги пайтда ҳурмат маъносида қўлланилаётган « Usted » тарихан учинчи шахс олмоши бўлган. Мулоқот жараёнида унинг иштирокчилари ўртасидаги коммуникатив масофани ифодалашга бўлган эҳтиёж учинчи шахс олмошининг вазифавий кўчишига сабаб бўлган ва Usted социал дейксиснинг ифода воситасига айланган. Айнан шундай вазифавий кўчиш ҳолатлари ўзбек тилида ҳам кузатилади: « Ўзлари келдиларми?!» («Келдингизми?! » маъносида) ёки « Унга гапираман, сен эшит » қабилидаги « Ўринларини йиғиштириб олсалар, яхши бўлармиди ?!» билвосита нутқий актларидир. Лисон борлиқни идрок этиш ва унинг ҳақида ахборот узатиш воситаси эканлиги ҳақида гапирилди. Аммо лисон борлиқни айнан акс эттирмайди, у борлиқ билан ўз ички тузилиши орқали муносабатда бўлади. Тиллар ўз тузилиши ва грамматик қурилиши билан фарқ қиладилар. Ҳинд-европа ва туркий тиллар оилаларига мансуб тиллар грамматик тизимида бирлик ва кўплик (баъзан жуфт) сон шакллари мавжуд бўлган бир пайтда, Жанубий- Шарқий Осиё тилларида идрок қилинаётган хусусиятларнинг сонини кўрсатиш шарт эмас. Шунингдек, охирги гуруҳдаги тилларда феъллар шахс категориясига эга эмас, аммо уларда социал мавқе тизимига ишора қилувчи шакллар мавжуд. Ўзбек тилида ҳам феъл шаклларида ҳурмат категорияси ўз ифодасини топади («Жаноби олийлари ташриф буюрдилар»), аммо от тизимида, герман ва роман тилларида бўлганидек, аниқлик /нониқлик маънолари грамматик кўринишни олмайди. Масалан, инглиз тилидаги A house is on the hill гапидаги ноаниқлик мазмуни «Тепаликда қандайдир бир уй турибди» қабилида тушунилса, The house is on the hill гапи эса «(Бу, ўша) уй тепаликда турибди» кўринишида ўгирилади. Лисоннинг борлиқни идрок этишдаги ролининг муҳимлигини уқтирган Э. Сепир ўз пайтида, бу идрокни лисон иштирокисиз кечиши мумкинлиги ҳақида ўйлаб ҳам кўрмасликка чақирган эди: «Одатда, ўйлаганларидек,

инсонлар объектив дунёда ва ижтимоий фаолият дунёсида оддийгина эмас, балки улар катта миқёсда ушбу жамият учун ифода воситаси хизматини ўтаётган тилнинг таъсири остида яшайдилар. ... аслида, ушбу «объектив борлиқ» беихтиёр маълум гуруҳга хос бўлган лисоний нормалар (меъёрлар) доирасида таркиб топади. Биз у ёки бу ҳодисаларни асосан бизнинг жамиятимизда барқарор бўлган лисоний меъёрлар айнан шу ифода шаклини танлаганлиги сабабли худди шу йўсинда кўрамиз, эшитамиз ҳамда идрок этамиз». Устозининг ушбу таърифини ўз мақоласига эпиграф сифатида танлаган Бенжамин Уорф лисоннинг инсон фаолиятига таъсирини унинг қўлланишидаги умумий қонуниятлардан излаш билан чегараланиб қолмасдан, балки ҳодисалар баҳосида ҳам кўриш лозимлигини алоҳида таъкидлайди (Уорф 1960: 198). Кейинчалик тилшунослар томонидан «Сепир-Уорф фарази» деб номланган ушбу ғояни эслатишимдан мақсад – социал дейксис мазмуни ва ифодаланишини фақатгина грамматик шакллар тизимидан излаш шарт эмаслигини исботлашдир. Ушбу мазмунни ифодаловчи манба турли тилларда турлича бўлиши аниқ, ҳар қандай тилда сўзлашаётган шахс ахборот узатиш билан бир қаторда ушбу ахборотга ҳамда мулоқотдошга бўлган муносабатларини ҳам билдиришга мажбур. Суҳбатдошга нисбатан билдирилаётган муносабат яширин ёки очиқ, ижобий ёки салбий, бевосита ёки билвосита ва бошқа кўринишларга эга бўлиши мумкин. Бу турдаги муносабатларнинг барчаси социал дейксис ҳодисаси мундарижасида ўз аксини топади. Социал дейксисга хос бўлган белги-муносабатларнинг турли ижтимоий гуруҳ ва мулоқот муҳитларида турлича намоён бўлишини ҳам унутмаслик керак. Бундай фарқ ҳатто мулоқот иштирокчиларининг жинсига ҳам боғлиқдир. Масалан, ҳонорифик воситаларнинг аёллар нутқида кўпроқ учраши маълум. Япон аёллари эркаклар фақатгина юқори табақали шахсларга нисбатан қўллайдиган ҳурмат шаклларини оддийгина нотаниш шахслар билан танишув вазиятларида ҳам қўллашлари қайд этилган ( Japan 1994: 300).

Ҳар қандай тил ва маданиятда социал дейксиснинг икки асосий тури ўз белгисига эга. Булар, ижтимоий мавқенинг доимийлиги ва ўзгарувчан ёки нисбийлиги акс топишига нисбатан, мутлақ социал дейксис ( absolute ) ва нисбий ( relational ) социал дейсис ёрлиқларини олишган ( Levinson 1983: 90). Социал дейксис мазмунининг нисбийлиги ўз навбатида, сўзловчининг референт, адресат, кузатувчи (3-шахс) ва ижтимоий муҳитга бўлган муносабатида, нутқий фаолият ҳаракатларининг улар билан боғлиқ ҳолда кечишида намоён бўлади. Бундан ташқари, бу боғлиқликлар кўпгина ҳолатларда маънавият ва маданият қадриятларига қарам ҳолда шаклланадилар. Хусусан, айрим тилларда суҳбатдошлар ижтимоий мавқеининг грамматик тизимда акс этишини қариндошлик, уруғчилик каби табақаланишлар муносабатида ҳам кўриш мумкин. Барча маданиятларда мавжуд бўлган мурожаатнинг табу шакллари (масалан, эр-хотиннинг бир- бирига фарзандининг исми билан ёки «дадаси», «онаси» шаклларидаги мурожаати) шундай муносабатларнинг лисоний воқеланишига мисолдир. Мулоқот шаклларининг ижтимоий муҳит билан боғлиқлиги ҳақида рисоланинг олдинги бобида анча батафсил гапирилди. Бунда мулоқотнинг расмий ва норасмий руҳда кечаётганлиги алоҳида эътиборга лойиқ. Чунки расмий ва норасмий муносабатларнинг грамматик ва луғавий бирликлар воситасида белгиланиши қарийб барча тиллар учун умумий қоидадир. Аммо баъзи тиллар учун бу қоида ўта мажбурий хусусиятга эга бўлиб, ушбу тиллар грамматик тизимидан мустаҳкам ўрин эгаллайди. Бу борада, айниқса, япон ва корейс феъл тизими алоҳида ажралиб туради. Биргина «ўқи!» императиви ё мэ (ўта қўпол), ёндэ курэ (бироз юмшоқроқ, ўзидан паст мавқедагига буюрилганда), ёндэ – о-курэ (янада юмшоқроқ), ёндэ ярэ (қўпол, «учинчи шахсга ўқиб бер» мазмунида) о-ёми, ёндэ тёдай, ёминасай, ёмитамаэ (норасмий мулоқотда), о-ёминасай (бир оз ҳурмат маъносида), ёндэ кудасай (ҳурмат шакли), о-ёми кудасай (эҳтиромли «марҳамат, ўқинг» мазмунига эга), о-ёми кудасаимаси (ўта эҳтиромли) каби шаклларда ифодаланиши мумкин (Алпатов 2003: 73).

Социал дейксис белгилари, айниқса, маросимий (ритуал) нутқий фаолиятда яққол кўзга ташланади, зеро, бу фаолиятда шахслар ўртасидаги муносабат мутлақ (абсолют) кўринишни олади. Бу муносабатлар доирасида мулоқот иштирокчиларининг ижтимоий мавқеини фарқлашда тингловчи ва сўзловчининг табақаси бир хилда эътиборга олинади ҳамда шунга нисбатан уларга ваколат берилади. Бундай ваколатларни фарқлаш ритуаллашган нутқий фаолият кечишининг асосий меъёрларидан биридир. Ритуаллашган нутқий афолиятнинг талаби жамиятда қабул қилинган этикет қоидаларига амал қилиш ва «маълум ҳудуддаги ўйин қоидаларини билишдир» (Зерецкая 1998: 48). Ушбу турдаги нутқий фаолият мулоқотнинг қатъий тартибга туширилган барча турларига оид бўлиши мумкин. Унинг саломлашиш, табриклаш, ташаккур изҳор қилиш, ҳамдардлик билдириш каби турлари билан бир қаторда , никоҳ ўқиш, дуо ўқиш каби мурккаблашган турлари ҳам мавжуд. Ритуаллашган нутқнинг энг мураккаб кўринишлари сифатида парламент мулоқоти, дипломатик мулоқот, давлат раҳбарларининг мактуб алмашинувлари кабиларни келтириш мумкин. Мулоқотнинг оддий турларида социал дейксис белгилари маълум шароитларда ўзгариб туриши мумкинлиги маълум. Аммо ритуал нутқда бу нарса қарийб кузатилмайди, социал дейксис мазмунан ва шаклан турғун кўринишга эга бўлади. Демак, социал дейксис мулоқотнинг самарали кечишини таъминловчи ҳодисалардан ҳисобланади. Аммо ушбу ҳодисанинг моҳиятини аниқлашда «ўлчов меъёри» сифатида фақатгина нутқ муаллифининг ижтимоий мавқеига мурожаат қилиш етарли эмас. Мулоқот шаклида тингловчининг мавқеи ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Бундай ёндашув социал дейксиснинг прагматик ҳодиса сифатида мавжудлигига ҳеч қандай шубҳа қолдирмайди ҳамда Санкт- Петербург университетининг марҳум профессори В.В.Бурлакованинг мулоқот жараёнида «сўзловчининг ўзгариши ва унинг ўрнининг ўзгариши шахснинг ижтимоий статусига таъсир ўтказмайди», деган даъвоси (Бурлакова 1988: 88) қанчалик асоссиз бўлганлигидан дарак беради. Яхшиси,

ижтимоий мавқе доимий ва ўзгарувчан хусусиятга эга бўлгани каби матнда социал дейксис белгилари ҳам кўчиб туриши мумкин, десак маъқул бўлармиди?! Дейксис ҳодисасининг табиати ва вазифавий хусусиятлари ҳақида ушбу бобда билдирилган мулоҳазаларни умумлаштириш ва якунлаш пайти келди, менимча. Дейксиснинг категориал белгилари ва ифода воситаларини қиёсий- типологик тилшунослик нуқтаи назаридан тадқиқ қилиш ниятини кўзлаган ҳамюртимиз профессор Сотиболди Рахимов қарийб 20 йил олдин ушбу ҳодисанинг тил тизимининг қайси сатҳига оидлигини аниқлаш муаммосини муҳокамага қўйганлигини биламиз (Рахимов 1988). Бу муаммо устида бош қотирган олим тил тизими билан бир қаторда тил бирликларининг қўлланиши тизими ҳам мавжудлигини қайд этади, бу тизим тил бирликларининг нутқ таркибига кириши ва унинг тузилишида иштирок этишини таъминловчи қоидалар мажмуасидан иборат. Дейксис айнан шундай тил бирликлари қўлланиши тизимининг бир қисми бўлиб, матннинг мазмуний яхлитлигини таъминловчи воситадир. Дейксис воситасида матн мазмуни замон ва макон мўлжалларига эга бўлади, унинг модаллик хусусиятлари шаклланади (Ўша асар, 74-76 б). Ҳамкасбимнинг ушбу фикрига изоҳ бериш истагида айтмоқчиманки, ҳақиқатдан ҳам дейксис ибораларининг барча вазифавий хусусиятлари мулоқот матнида намоён бўлади ҳамда у матн мазмунини таркиб топтирувчи энг муҳим воситадир. Шу ўринда проф. С.Рахимов кўтарган муаммонинг ўзи мавжудмикан ёки унга жавоб топиш муҳиммикан? деган саволнинг туғилиш мумкинлигини унутмаслик керак. Хўш, бундай саволга қандай жавоб бериш лозим?! Сиз ўқиётган бобнинг бошида Й. Бар-Ҳиллел ишига берилган ҳаволани яна бир бор эсланг. I am hungry «Мен очман (оч қолдим)» ва Ice floats on water «Муз сувда сузаяпти» гапларини қиёслаган олим бу гаплар мазмунини аниқлашда икки йўлни танлашни таклиф қилади. Дейктик тузилма сифатида қаралаётган биринчи гапнинг тўлиқ маъноси контекстга, унинг қўлланиш

матнига боғлиқ ҳолда аниқланади. Иккинчи гап («Муз сувда сузаяпти») маъносининг матнга боғлиқ эмаслигини олим ушбу гапнинг ҳар қандай контекстда ҳам ўз маъносини сақлаши, ўзгартирмаслиги билан исботламоқчи. Бу гаплардан биринчисининг мазмун тадқиқини прагматика қарамоғига ўтказиб, иккинчисини семантикага қолдирган Й. Бар-Ҳиллелдан ( Bar - Hillel 1970: 69-70) унчалик хафа бўлмаслик керак. Чунки лисоний бирликлар маъносини улар фаоллашадиган матндан узиб қўйиш ва мавҳум ҳодиса сифатида талқин қилиш бизнинг фанимизнинг узоқдан давом этаётган анъанасидир. Замонавий тилшунослик бу анъанадан узоқлашаётган бир пайтда, яна маънонинг қайси тизимга ва сатҳга оидлиги масаласига алоҳида эътибор беришга қанчалик эҳтиёж бор экан?! Бу эҳтиёжнинг туғилиши ҳам бекорга эмас. Юнон файласуфи Демокрит «ҳеч бир нарса сабабсиз пайдо бўлмайди, аксинча, ҳамма нарса эҳтиёжга нисбатан пайдо бўлади ва бирор бир асосга эга бўлади» деганидек, инсон тафаккурида ҳосил бўладиган савол ва муаммолар ҳам ташқи дунёдаги предмет ва ҳодисалар боғлиқлигини акс эттиради. Ҳар бир ҳодиса олдинги ҳодиса таъсирида шаклланади, дастлабки «тайёргарлик» босқичидан ўтади. Лисоний ҳодисаларни тизимлараро ва сатҳлараро тақсимлаш ҳаракатининг туғилиш ҳам ўз сабабига эга. Лисоннинг яхлитлигини исботлаш учун унинг тизимий хусусиятларини топиш керак эди. Тизимий хусусиятлар мавжудлигини исботлаш учун ушбу тизим таркибидаги қисмлар ва бирликлар муносабатини аниқлаш талаб қилинади. Худди шу йўсиндаги талабларни қондириш йўлидаги изланишлар тил тизимини сатҳларга ажратиш ва сатҳлараро муносабатларни ҳосил қилувчи манбаларни аниқлаш анъанасини туғдирди. Систем тилшуносликнинг бу анъанасини қоралаб бўлмайди, зеро, бу йўналишда бажарилган тадқиқотларнинг илмий-амалий аҳамияти каттадир. Тилшунослик фани бу босқичдан ўтмаганида, лисоний ҳодисалар табиатини ва умуман тил қурилишининг ўзига хос хусусиятларини батафсил ёритиш имконига эга бўлмас эди. Аммо «тизим» тушунчасини худди структурализмнинг «ўта тажовузкор» оқимларида бўлганидек, бир

томонлама, чегарали ҳодиса сифатида талқин қилиш лисоний ҳодисалар моҳиятини фақатгина маълум бир кичик тизим, гуруҳ доирасида намоён бўлувчи хусусиятлар жамланмаси сифатида таърифлашга олиб келмасмикан?! Бундай хавфнинг мавжудлиги рисоланинг дастлабки қисмларида ҳам эслатилган эди. Афсуски, тил ва нутқни бир-биридан кескин фарқлаш, тизимлиликни фақатгина тилга хослаш, нутқни эса хусусийликдан иборат ҳодиса сифатида талқин қилиш ҳаракати ҳозиргача давом этмоқда (қаранг: Мусулмонова 2007: 9). Қизиқ, нутқ тизимий белгилардан маҳрум бўлса ва у фақатгина хусусийликлар тўпламидан иборат бўлса, унда инсонлар бир- бирларини қандай тушунишади?! Қолаверса, лисоннинг тизимлилиги унинг нутқий фаолиятга кўчиши жараёнида қаёққа йўқолади?! Менимча, бу саволларни жавобсиз қолдириш мумкин эмас. Ахир «бордан йўқ бўлмайди» деганларидек, мавжуд ҳодиса (системлик) ўз-ўзидан йўқолишнинг ўрнига бошқа бир кўринишда нутқда ҳам сақланмайдими? Бир вақтлар Арасту «У ўтирибди» калимаси мантиқ жиҳатидан ҳар қандай ҳолатда ягона ҳукм (фикр) бўлиб қолишини, аммо «вазият ўзгаришига нисбатан баъзан рост ёки ёлғон бўлиши» мумкинлигини қайд этиб ўтган эди (Аристотель 1978: 5,4а 34-4в2). Билдирилаётган ҳукмнинг ҳақиқат ёки ёлғонлик қийматини белгилаш учун нутқий фаолиятнинг замон ва макон кўрсаткичларига таяниш лозимлиги бошқа мантиқшунослар томонидан ҳам эътироф этилган. Фин мантиқшуноси Яаакко Хинтикка ҳам Арасту изидан бориб, «Ёмғир ёғаяпти» хабарининг рост ёки ёлғонлик қиймати ушбу хабар кеча ёки бугун айтилаётганлиги билан боғлиқ бўлишини эътироф этади, бироқ фин олими, Арастудан фарқли ўлароқ, бу икки ҳолатда ифодаланадиган фикр (ҳукм) бир хил эмаслигини уқтиради (Хинтикка 1980: 396). «Назарий –ўйин» семантикаси йўналишининг асосчиси номини олган фин олимининг Арасту билан келиша олмаганликларининг ҳам ўз сабаби бор. Юнон файласуфи нутқий ҳаракатларнинг мантиқий қийматини аниқлашда субстанционал нуқтаи назардан ёндашган бўлса, Я.Хинтикка ва

унинг издошлари субстанциянинг турли атрибутлар (кўриниш, хусусиятлар) олишини ва бу атрибутларнинг ўзгарувчанлиги субстанция хусусиятлари мажмуасига таъсир ўтказишини эътиборга олиш лозимлигини уқтирадилар (яъни воқеликдаги фактларнинг ўзгариши ахборот мазмунига таъсир ўтказади). Дарҳақиқат, ягона пропозиция негизида шаклланадиган нутқий ҳаракатларнинг мантиқий қийматининг кўчиши ва турли вазиятларда турлича мазмун ифодалай олиш қудрати лисоннинг ботиний имкониятлари намунасидир. Заҳирадаги имкониятгина юзага чиқиши мумкин. Албатта, бундай зоҳирийлашув керакли шароит мавжуд бўлишини тақозо этади. Мана буни тил ва нутқнинг тизимий муносабатлари деса бўлади. Нутқий фаолиятнинг тизимийлиги тил тизими имкониятларида реаллашади ва воқеланади. Ушбу тизимий муносабатлар бўлмаган тақдирда, нутқий фаолият самарасиз кечиб, суҳбатдошлар бир-бирларини тушунмас эдилар. Тил ва нутқнинг тизимий муносабатлари негизида лисоний бирликларнинг маъно ва мазмун муносабати, бошқачароқ айтганда, семантика ва прагматиканинг уйғунлашуви юзага келади. Масалан, «Бу китоб қизиқарли» гапининг мазмунини, ахборот узатиш жараёнидаги қийматини аниқлаш учун айнан қайси китоб ҳақида сўз кетаётганлигини билиш керак бўлади. Ушбу гапнинг пропозитив маъносига «бу» дейксиси қўшимча қиймат бағишлаган ва шу восита унинг мазмунини мулоқот матнида воқеланишига кўмак беради. Худди шунингдек, « Тақсиримга овқат сузиб берайми? » гапининг она лаҳжасида эшитилиши болага нисбатан меҳрни ифодаловчи эмоционал дейксис ҳодисасини ифодалайди. Айрим мутахассислар дейксиснинг киноя (ирония) мазмунида қўлланиши сифатида қараётган ушбу ҳодисани тил тизими заҳирасининг нутқий мулоқот тизимида фаоллашуви натижасида юзага келадиган ҳодисалар қаторига киритганимиз маъқулроқдир. Дейктик ибораларнинг «жонсиз» ( meager ) луғавий маъноси ва уларнинг аниқ референция ( determinate reference ) ўртасида бўшлиқ борлигини қайд этган ҳамда ушбу бўшлиқ устидан қандай «кўприк» қуриш устида бош

қотирган Ҳовард Уэттштайнга ( Wettstein 1991: 161) «келинг, биродар, бу кўприкни тил ва нутқнинг тизимий муносабатлари пойдеворига қўяйлик», дегим келади. Дейксис ҳам худди шу кўприкнинг устунларидан биридир. Маълумки, лисон – мулоқот воситаси, мулоқот фаолиятида шахс ва лисон муносабатининг юзага келиши муқаррар. Аммо бу муносабатда мулоқот, лисоний фаолият субъекти қандай бир номаълум, «шахссиз» киши эмас. Субъект лисоний белгига (бирликка) нисбатан муносабатини ифодалашда ўзининг «Мен»ини тасдиқлашга ҳаракат қилади ва шу йўсинда «тилни бутунлай ўзиники қилиб ўзлаштириб олади» ҳамда сўзлашув жараёнида нутқий ҳаракат вақти, ўрни кабиларга ишорани ифодалашга ва сўзловчини ушбу ишораларни қабул қилишга, улар билан мослашмоққа (мувофиқ иш тутмоққа) ундайди» (Степанов 1985: 224). Шунга мувофиқ, академик Ю.С.Степанов лисоний белги ва мулоқот шахси муносабати билан машғул бўладиган фанни аташда анъанавий «прагматика» ўрнига «дейктика» (юнонча, dektikos «таъсирланувчан, мойил») атамасини қўллашни тавсия этади. Бу тавсия дейксис ҳодисасининг лисоний фаолиятнинг прагмалингвистик таҳлилида аҳамиятга молик эканлигидан далолатдир.

O'xshashlar

Матн тилшунослиги фанида когнитив таҳлил ва прагмалингвистика имкониятларидан фойдаланиш

Билвосита нутқий акт ёхуд семантика ва прагматика муносабати

Прагмалингвистиканинг предмети ёхуд прагмалингвистик тахлил

Нуткий мулокот тизими бирликлари ёхуд дискурснинг тузилиши ва унинг тахлили

Прагматика ва семиотик жараён ёхуд прагматиканинг лисоний-семиотик тизимдаги устуворлиги