Бадиий ва публицистик матн вариантларини ўрганиш масалалари - Tilshunoslik - Referatlar

Бадиий ва публицистик матн вариантларини ўрганиш масалалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58 KB

Ko'chirib olish

Бадиий ва публицистик матн вариантларини ўрганиш масалалари

Таянч сўз ва иборалар: матн, матннинг лингвистик табиати, матн назарияси, матн генерацияси, ёзма матн, қўлёзма матн, матн лингвистикаси, пкблицистик матн, контекст, матннинг қўшимча нусхаси ёки матн варианти. Сўнгги йилларда филолог олимларнинг диққат эътиборини ўзига тортган масалалардан бири матн ва унинг табиати масаласидир. Бу масалани образли қилиб, филология фанларининг ўзига хос чорраҳаси, деб таърифлаш мумкин. Матн ва унинг табиати масаласида тилшуносни ҳам, адабиётшуносу услубшуносни ҳам, психолингвистни ҳам, қисқаси, филологиянинг жуда кўп соҳалари мутахассисларини қизиқтирадиган нуқталар мавжуд. Бу масалани ўрганиш бўйича махсус филологик баҳс — матн назарияси ёки матн лингвистикаси баҳси шакллана бошлаганини эсласак, матн ва унинг табиати масаласи ҳозир филологиянинг долзарб масалалари доирасида қандай мавқега эга эканлиги яна ҳам аниқроқ намоён бўлади. Матн шу вақтгача ўрганиб келинаётган лингвистик бирликларнинг биронтасига ҳам тўғри келмаслигини қайд этиб ўтиш лозим. Матнни сўзга ҳам, сўз бирикмасига ҳам, гапга ҳам тенглаштириб бўлмайди. Бошқача қилиб айтганда, сўз бирикмаси ёки гапни ўрганишда ишлатиладиган тушунча ва тамойиллар матнни ўрганишда ўзини оқламайди. Лекин сўз, бирикма ва гапларсиз матн ҳам юзага келолмайди. Матн сўзлардан, бирикмалардан, гаплардан ташкил топади. Бундан матннинг асосий белгиси миқдорий белги экан, деган хулоса келиб чиқмаслиги керак, яъни сўзлар йиғиндиси гап, гаплар йиғиндиси матн бўлар экан, деб қараш тўғри эмас. Сўз билан гап орасидаги фарқ миқдорий фарқ эмас, балки мазмуний, сифатий фарқ эканлиги олимлар томонидан қайта-қайта таъкидланмоқда. Гап миқдор томондан сўзга ҳам, сўзлар йиғиндисига ҳам тенг бўлиши мумкин. Лекин биз ҳеч қачон сўзлар йиғиндисига тенг гапни гаплар қаторига, бир сўзга тенг гапни эса сўзлар қаторига кирита олмаймиз. Яъни кўп сўзли гап ҳам, бир сўзли гап ҳам “гап” деб номланувчи тил бирлигининг тавсифларига мувофиқ келади.

Гап билан матн орасидаги муносабат юзаки қараганда, сўз билан гап орасидаги диалектик муносабатни эслатади. Матн бир гапга ҳам, бир неча гапга ҳам, бутун бир китобга ҳам тенг бўлиши мумкин. Бундай матннинг гапдан фарқини фақат унинг ҳажмидан (гарчи ҳажм матн учун муҳим белгилардан бири ҳисобланса ҳам) қидирмаслик керак. Бирор гапни лингвистик томондан тавсифлаганда, биз бу гапнинг муаллифи, яъни уни ким томонидан айтилгани ёки ким томонидан ёзилгани тўғрисида бош қотириб ўтирмаймиз. Мазкур гапнинг лингвистик табиати унинг мазмун ва шакл томондан қандай гап эканлиги, унинг қандай бўлаклардан ташкил топганлиги, бу бўлакларнинг нималар воситасида ифодаланганлиги каби масалаларда намоён бўлади. Бу масалалар матн учун ҳам фақат айрим ҳолларда маълум бир қиймат касб этиши мумкин. Лекин матн нинг туб моҳиятини бу хусусият лар белгиламайди. Матн конкрет шахс томонидан конкрет мақсадда ҳосил қилинади. Матн ни, айниқса, бадиий матн ни ўрганганимиз да, биз бу матн нинг нимани ифодалашга қаратилга нлиги , уни ким яратгани каби масалаларни эътибордан со қ ит қилолмаймиз. Матн маълум билим, кўникмага, маълум хулқ-атворга э га бўлган конкрет шахс томонидан маълум шароитда маълум мақсадни кўзлаб яратилгани учун унда муайян қонун-қоидага, дастур га асосланган элементлар билан бир қаторда мазкур қонун-қоида ва дастур дан чекинадиган, тасодифий характерга эга бўлган элементлар ҳам учрайди. Матн назарияси (матн лингвистикаси) баҳсида матн асос эътибори билан лингвистик объект сифатида ўрганилиб келинмоқда 1 . Бу йўналишдаги тадқиқотларда матн муайян белги-хусусиятларга эга бўлган статик ҳодиса сифатида тушунилади. Бу назария ҳозирги тилшуносликнинг ғоят истиқболли йўналишларидан бири саналади. Шу билан бирга матнни муайян белги-хусусиятларга эга бўлган статик объект сифатида тадқиқ этиш уни бошқа нуқтаи назарлардан ўрганишга асло тўсиқ бўлолмайди. Матннинг лингвистик табиати, унинг тузилиши, асосий 1 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. – М., Наука, 1981. – С. 4-5.

белги-категориялари фан учун қанчалик муҳим аҳамиятга эга бўлса, матн генерацияси, матннинг яратилиш жараёни каби масалалар ҳам тилшунослик учун шунчалик муҳим аҳамият касб этади. Бу фикр, биринчи навбатда, бадиий матн кўринишларига тааллуқлидир. Ўзбек ёзувчиларининг матн устида, сўз устида ишлашини ўрганиш бўйича тилшуносликда маълум тажриба тўпланган. Бу тажрибали ёзувчининг матн устида ишлашини ўрганишнинг ўзига хос масалалари ва методларини белгилаб олишга ёрдам беради. Дастлаб шуни инобатга олиш керакки, нутқ генерацияси нуқтаи назаридан (у ёки бу талантли ёзувчининг қўлёзма устида ишлашини нутқ генерациясининг махсус кўриниши сифатида қараш мумкин) 2 матн статик ҳодиса эмас, балки динамик ҳодиса саналади. Қўлёзма устида ишлаш ёки асарни қайта нашрга тайёрлаш жараёнида ёзувчи томонидан бутун матнга ёки унинг муайян қисмларига маълум ўзгаришлар киритилади. Бундай ўзгаришлар натижасида бутун матннинг ёки унинг бирор қисмининг ўзига хос қўшимча нусхалари, вариантлари юзага келади. Матннинг қўшимча нусхаси ёки варианти дейилганда, мазкур матнда тасвирланган воқеа- ҳодисаларнинг бошқа воқеа-ҳодисалар билан алмашуви эмас, балки ўша воқеа-ҳодисаларни тасвирловчи ифода воситаларининг бошқа ифода воситалари билан алмашуви, матн таъсирчанлиги, ихчамлиги, образлилигининг кучайиши назарда тутилади. Масалан, ёзувчи Ойбекнинг «Навоий» романи баҳор ҳавосида товланган «Гавҳаршод» мадрасасини тасвирлашдан бошланиши маълум: «Баҳор қуёши кўкнинг тиниқ ферузасида Ҳиротнинг «Гавҳаршод» мадрасасининг ҳайбатли гумбази устида порлар, гумбазнинг азамат пештоқларининг нақшлари шуълаларда жонли, ҳавоий бир чаманзор каби турли-туман олов ранглар чақнатар, кабутарлар дам учиб, дам сирпаниб қўниб, гумбаз теварагида қувонч билан ўйнашар эди» 3 . 2 Бу ҳақда қаранг: Қўчқортоев И. Сўз маъноси ва унинг валентлиги. – Тошкент: Фан, 1977. – Б. 61-63. 3 Ойбек. Мукаммал асарлар тўплами. 19 томлик. У1-том. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 9.

Романнинг худди шундай манзара тасвиридан бошланиши шу қадар табиий ва жозибадор чиққанки, унинг бошқача йўсинда бошланишини ҳатто тасаввур ҳам қилолмаймиз. Ҳолбуки, романнинг дастлабки қўлёзма нусхасида бу манзара йўқ эди. Асарнинг олдин бир хил, кейинчалик бошқача манзара тасвиридан бошланиши унинг композицион қурилиши, ғоявий йўналиши, муаллиф образи қаби масалалар нуқтаи назаридан муайян аҳамият касб этади. Лекин вариантдорлик нуқтаи назаридан у лингвистик кузатув объекти бўлолмайди. “Навоий” романидаги эпизодлардан бирида улуғ шоир Навоийнинг кечаси ўз уйида танбур чалиб ўтиргани тасвирланади. Бу манзара тасвири романнинг қўлёзма вариантида қуйидагича берилган: «Токчада ёнган шамнинг нури ва қия очилган даричадан тушган ойдинлик юмшоқ, гулдор, қизил гиламларнинг гуллари устида ҳаётий, майин манзаралар ясар, ўқтин-ўқтин эсган шамол шам ёлқинини липиллатар, пастгина курси устида очиқ турган катта, қалин китобнинг юпқа варақларини шилдиратиб, танбурда шоир чалаётган куйнинг сеҳрига берилгандай жимгина тинар эди... Мусиқадан хабарсизликни шоир учун кечирилмас бир нуқсон ҳисоблаган Навоий гўзал садолар илмини чуқур билар ва чуқур севар эди” 4 . Романнинг иккинчи нашрида бу парча қуйидагича берилган: «Токчада ёнган шамнинг шуъласи ва қия очиқ даричадан тушган ой нури гиламларнинг гуллари устида жилваланиб, хаёлий, майин манзаралар, ўйинлар ясар, ўқтин- ўқтин эсган шабада шам ёлқинини липиллатар, пастгина курси устида очиқ турган қалин, катта китобнинг варақларини шилдиратар ва танбурда шоир чалаётган куйнинг сеҳрига берилгандай жимгина тинар эди... Мусиқани шеърдан айирмаган Навоий гўзал садолар илмини чуқур билар ва чуқур севар эди» 5 . “Навоий” романидан келтирилган бу матнлар бири иккинчисига нисбатан вариант ҳисобланади, чунки уларда тасвирланган манзара, 4 Ойбек. Мукаммал асарлар тўплами. 19 томлик. У1-том. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 477. 5 Ойбек. Навоий. Роман. – Тошкент: Ўзадабий нашр, 1948. – Б. 32.

ифодаланган (тўғрироғи, ифодаланиши зарур бўлган) хабар ёки информация бир хил. Бу матнларнинг бир-биридан фарқи асос эътибори билан уларнинг ифода планига, тил бирликларининг матн талабига хосланиш даражасига тегишли. Ёзувчининг қўлёзма устида, бадиий матн устида ишлаши лингвостилистик планда ўрганилганда, биринчи навбатда, мана шундай тузатишларга эътибор қилиниши лозим, бир воқеа-ҳодисани тасвирлашга қаратилган воситалар, ўзаро вариантдор матнлар бир-бирига таққосланиши муҳим аҳамият касб этади. Шу йўсинда ёзувчининг ўз ниятини ифодалаш учун зарур, энг ўткир тил воситаларини қандай қидириб топгани ва уларни матн таркибида қандай моҳирона қўллагани очиб берилади. Агар биз Навоийнинг уйида танбур чалиб ўтирганини тасвирлашга қаратилган матннинг юқорида келтирилган вариантларини бир-бирига таққосласак, улар орасида қатор фарқлар борлигини кўришимиз мумкин 6 . Бу фарқларнинг, тузатишларнинг ҳар қайсиси ўзига хос эстетик-стилистик талаблар орқасида содир бўлган. Бу тузатишларнинг энг муҳимлари қуйидагилардан иборат: 1. Қўлёзмада ишлатилган нур сўзи асарнинг босма нусхасида шуъла сўзи билан алмаштирилган: шамнинг нури - шамнинг шуъласи . Бу алмаштиришни соф услубий талаблар орқасида амалга оширилган алмаштириш, деб ҳисоблаш мумкин. Биз изоҳлаётган матннинг кейинги қаторида даричадан тушган ойдинлик жумласи бор. Бу жумлада ойдинлик сўзининг ишлатилиши унча ўринли чиқмаган: ойдинлик бирор жойга тушадиган, тарқаладиган ҳодиса эмас, балки ой нури тарқалиши орқасида юзага келадиган вазиятдир. Шунинг учун ёзувчи Ойбек ушбу жумладаги ойдинлик сўзини ой нури бирикмаси билан алмаштиради. Натижада роман матнида такрор бирикмалар юзага 6 Бу ўринда мазкур матнни романнинг биринчи нашридаги варианти билан таққослаш ҳам мумкин, чунки биринчи нашрдаги матн вариантида юқорида келтирилган матнларнинг икковидан ҳам фарқ қиладиган ҳолатлар учрайди. Қаранг: Ойбек. Навоий. Роман. – Тошкент, Ўзадабийнашр, 1944. – Б. 39.

келади: шам нури, ой нури. Бу такрордан қочиш ниятида ёзувчи шам нури бирикмасидаги нур сўзини шуъла сўзи билан алмаштиради. 2. Қўлёзма матндаги ҳаётий сўзи ўрнида босма нусхада хаёлий сўзи ишлатилган: ҳаётий , майин манзаралар - хаёлий , майин манзаралар . Аслида, бу ўринда матн таркибидаги сўз алмаштириш тўғрисида гапиргандан кўра матнда амалга оширилган хато тузатиш тўғрисида гапириш ўринлироқ, чунки ушбу матн парчаси (контекст) ҳаётий сўзи учун норматив (меъёрий) контекст ҳам, метафорик контекст ҳам бўлолмайди. 3. Қўлёзма матнда ишлатилган шамол сўзи босма нусхада шабада сўзи билан алмаштирилган: ўқтин-ўқтин эсган шамол шам ёлқинини липиллатар - ўқтин-ўқтин эсган шабада шам ёлқинини липиллатар... Матндаги бундай алмаштиришни соф семантик талаблар асосида содир бўлган алмаштириш, деб ҳисоблаш мумкин. Чунки адабий тилда шамол сўзи ҳам, шабада сўзи ҳам ҳаво оқимининг горизонтал ҳаракатини билдиради. Бу сўзлар орасидаги асосий семантик фарқ ҳаво оқими ҳаракатининг кўлами ва интенсивлигига тегишлидир, яъни шамол ҳаво оқимининг кенг кўламдаги кучли ҳаракатини, шабада эса ҳаво оқимининг (нисбатан тор кўламдаги) кучсиз ҳаракатини билдиради. 4. “ Мусиқадан хабарсизликни шоир учун кечирилмас бир нуқсон ҳисоблаган” жумласи босма нусхада “мусиқани шеърдан айирмаган” бирикмаси билан алмаштирилган. Бу алмаштириш ни образ, характер мантиқи талаблари асосида содир бўлган алмаштириш , деб ҳисоблаймиз. Тарихий манбалардан маълумки, Алишер Навоий шеъриятни қанчалик ҳис этса, билса, мусиқани ҳам шунчалик чуқур ҳис этган, билган. Шеъриятни, мусиқани чуқур ҳис этиш Навоий қалбининг табиий хислати бўлган. Бу хислат, истеъдод онгли ҳаракат орқасида юзага келмаган; онгли ҳаракат, ўқиш-ўрганиш бу хислатни, истеъдодни кучайтирган, камолот чўққисига кўтарган. Қўлёзмадаги “Мусиқадан хабарсизликни шоир учун кечирилмас нуқсон билган” жумласи Навоий характерининг мана шу хислатига зид бўлиб

қолган. Бу жумла мантиқига кўра, Навоийнинг мусиқани севиши, ҳис этиши табиий хислат бўлмай; музикадан хабарсизликни шоир учун нуқсон ҳисоблагани учун у музикани ўрганган ва севган, деган хулоса келиб чиқади. Бу ноўрин зиддиятни йўқотиш учун мазкур жумла “мусиқани шеърдан айирмаган” шаклидаги ихчам бирикмаси билан алмаштирилган. Бу ўринда биз Ойбекнинг «Навоий» романидан олинган бир парчанинг икки матний вариантини бир-бирига таққослаб таҳлил қилдик, холос. Матн устидаги бундай таҳлилни яна давом эттириш ва чуқурлаштириш мумкин. «Навоий» романида, умуман Ойбекнинг бошқа асарларида бундай таҳлил учун, матн генерациясига оид илмий хулосалар учун объект бўладиган материал кўп. Лекин биз юқорида таҳлил қилган материалнинг ўзиёқ ёзувчининг матн устида ишлашини ўрганиш масалалари ва методлари ҳақида умумий тасаввур ҳосил қилишга имкон беради, деган умиддамиз. Талабалар бу соҳада мустақил кузатишлар олиб бориши мавзуни янада чуқурроқ ўрганиш учун муҳим аҳамият касб этади.

адабиётлар: 1. Абдусаидов А. Газета жанрларининг тили ва услуби. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2001. – 192 б. 2. Аристотель. Поэтика (поэзия санъати ҳақида). – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. – 152 б. 3. Шарль Балли. Француз стилистикаси (сўзлашув тил ва бетакаллуф нутқ). – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2009. – 74 б. Таржимон проф.И.Мирзаев. 4. Бушуй Т., Сафаров Ш. Тил қурилиши: таҳлил методлари ва методологияси. – Тошкент: Фан, 2007. – 274 б. 5. Боймирзаева С. Матн модаллиги. Монография. – Тошкент: Фан, 2010. – 152 б. 6. Боймирзаева С. Матн мазмунида темпораллик семантикаси. Монография. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти, 2009. – 189 б. 7. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. – М.: Просвешение, 1987. – 160 с. 8. Винокур Г.О. О языке художественной литературы. – М.: Высшая школа, 1991. – 448 с. 9. Григорьев В.П. Поэтика слова. – М.: Наука, 1979. – 344 с. 10. Дониёров Х., Йўлдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль. – Тошкент: Фан, 1988. – 209 б. 11. Иброҳимов А. Тил – тақдир демак.–Тошкент: Фан, 1990. – 86 б. 12. Имомова Г. Миллийлик ва бадиий нутқ. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2004. – 120 б. 13. Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – 256 б. 14. Йўлдошев Б. “Тилнинг ижтимоий моҳияти (бадиий ва публицистик матнларда тил бирликларининг ижтимоий хосланиши)” ихтисослик фанидан услубий қўлланма. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2012. – 164 б. 15. Йўлдошев Б., Қурбонов Т. Бадиий асар тили ва услуби масалалари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2007. – 164 б. 16. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. – 160 б. 17. Йўлдошев М. Чўлпон сўзининг сирлари. – Тошкент: Маънавият, 2002. – 80 б.

O'xshashlar

Бадиий ва публицистик матнларда сўзнинг яхлит лингвопоэтик таҳлили масалалари

Бадиий ва публицистик матнда сўзнинг динамик хусусияти ҳақида

Матн тилшунослиги фанида нутқ деривацияси муаммоларини ўрганиш

Туркий тиллар фразеологиясини ўрганиш масалалари

Бадиий ва публицистик матнларда сўзнинг ижтимоий хосланиши ҳамда эстетик таъсир кучи