Бадиий ва публицистик матнларда сўзнинг яхлит лингвопоэтик таҳлили масалалари - Tilshunoslik - Referatlar

Бадиий ва публицистик матнларда сўзнинг яхлит лингвопоэтик таҳлили масалалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55.5 KB

Ko'chirib olish

Бадиий ва публицистик матнларда сўзнинг яхлит лингвопоэтик таҳлили масалалари

Таянч сўз ва иборалар: сўз, шеърий матн, шеърий матн таҳлили, шеърий матннинг сўзма-сўз таҳлили, шеърда сўзларнинг жойлашув тартиби, шеърий матннинг концептуал маъноси, шеърий матннинг поэтик маъноси, бадиий асарни бир бутун ҳолда яхлит таҳлил қилиш, шеърий матннинг яхлит, лингвопоэтик таҳлили, шеърдаги нозик ҳиссиётлар пардасига ўралган поэтик руҳ. Бадиий услубга хосланган матнлар орасида шеърий матнни таҳлил қилиш ниҳоятда қийин ва мураккаб жараён саналади. Агар шеърий матн том маънодаги бадиий маҳорат самараси бўлса китобхон кўз онгида тугал қиёфа касб этади. Шеърий матнни таҳлил қилиш унинг мазмунини оддий сўзлаб беришдан иборат эмас. Чунки муайян шеърий матн маълум бир сўзларнинг айни шундай жойлашувидан юзага келган бадиий асардир, агар шеърдаги шу ҳолат бузилса, ўша шеърнинг поэтик мазмунига ҳам жиддий путур етади. Шеърий матн мазмунини сўзлаб бериш унинг ўзини қайта ўқиш билан тенгдир. Негаки асл шеърдаги сўзларнинг жойлашув тартибини поэтик маънога зарар етказмасдан ўзгартириш жуда мушкул иш саналади. Маълумки, ҳақиқий шеърий матнда сўзлар органик бутунликда яшайди. Маълум бир сўзни органик бутунликдаги шеърий матндан узиб олиб таҳлил қилиш илмий таҳлилдан кўра ўша шеър ҳақидаги эркин мавзуда фикр юритишга ўхшайди, яъни бу усулда баъзан шеърнинг асл, объектив маъноси четда қолиб, тадқиқотчи ўзига ёққан маънони айланма йўллар билан келтириб чиқариши, баъзан бадиий жиҳатдан бўш матнни осмонга кўтариши ёки аксинча, асл шеърий матнни бутунлай йўққа чиқариши ҳеч гап эмас. Кўпинча бадиий жиҳатдан бўш шеърлар шу усулда таҳлил қилиниб, уларнинг адабиёт оламидаги “юксак парвози” таъминланади. Шеърий матнни таҳлил қилиш дейилганда унинг бадиий мазмунини очиш тушунилади. Ёмон, бадиий жиҳатдан бўш шеърий матнларда бадиий мазмуннинг ўзи бўлмайди, демак, бадиий мазмунсиз шеърий матннинг таҳлили аравани қуруқ олиб қочиш билан баравардир.

Лингвопоэтик таҳлил усули илмий жиҳатдан асосли бўлишига қарамай, унинг бир қатор қийинчиликлари бор. Бу қийинчиликлар у ёки бу асарга ёндошув жараёнида аён бўлади. Чунки бу таҳлил усулида ҳар бир шеърий матнда индивидуал тарзда, алоҳида ёндошиш талаб қилинади. Маълум бир шеърий матн таҳлилида зарур, фойдали бўлган таҳлил усули иккинчи бир шеърий матн таҳлилида унчалик фойда бермаслиги мумкин. Бундан кўринадики, шеърий матннинг бир бутун яхлит таҳлили, лингвопоэтик таҳлили усули ўзининг жуда кўплаб кўринишлари, қисмларига эга. Лингвопоэтик таҳлилнинг ана шундай кўринишларидан бири шеърий матннинг сўзма-сўз таҳлил усули дир. Бу усулда шеърий матннинг лингвопоэтик таҳлили сўз орқали, шеърнинг сўзга боғлиқ мисра, қофия, туроқ, оҳанг, пауза каби элементларига суянган ҳолда олиб борилади. Аммо бу таҳлил усулини ҳам қолип усулида фойдаланиб, барча шеърий матнларга бирдек қўлланиш мумкин эмас, яъни ҳар бир шеърий матн бу таҳлил усулида конкрет, индивидуал ёндошувни талаб қилади. Бу ўринда биринчи вазифа таҳлил қилинаётган шеърий матндаги етакчи сўзни белгилаш, (доминанта)ни топишдан иборатдир. Ана шу доминант белгилар тўғри ва аниқ топилса, лингвопоэтик таҳлил аниқ ва илмий жиҳатдан асосли бўлиб чиқади. Масалан, шоир Эркин Воҳидовнинг “Шоир умри” деб номланган пародия- шеъридан олинган қуйидаги матн парчасига диққат қилайлик: “Мана, мен Лермонтов ёшига етдим, Бир шоир умрини яшадим чиндан”. Қанча қоғозларнинг бошига етдим, Ва лекин Лермонтов чиқмади мендан. Дўстларим, ортиқча камтарлик нега, Келажак ўн йилни кўрдим олдиндан. Вақт келар, етарман Пушкин ёшига, Ўшанда... Пушкин ҳам чиқмайди мендан 1 . 1 Воҳидов Э. Сайланма. Биринчи жилд. Ишқ савдоси.. – Тошкент: “Шарқ” нашриёт-матбаа концерни бош таҳририяти, 2000. – Б. 44.

Юқорида келтирилган шеърий матннинг доминантаси, асосий белгиси нима, деган савол туғилиши табиий. Бу матннинг етакчи сўзлари – икки шоирнинг номи, антропоним (Лермонтов, Пушкин), етакчи белги эса лирик қаҳрамон – шоир “мен”ининг ўз-ўзини фош этишидир. Ана шу икки хусусият бу шеърий матн лингвопоэтик таҳлилининг асосини ташкил этади. Юқорида келтирилган шеърий матндаги лирик қаҳрамоннинг сўзлаш оҳангида маҳобат, муболаға, кўтаринки оҳанг сезилиб туради. Бу оҳанг Пушкин ва Лермонтовнинг мангу умри ва “думбул шоир” – лирик қаҳрамоннинг уларга номуносиб ёши – бу шеърий матнни бадиий асар сифатида кўтариб турган асосий омиллардир. Лирик қаҳрамон – “мен” ўзининг нотавонлигидан ор қилиш ўрнига фахрланиб гап сотаётган бир шоир қиёфасида намоён бўлади. Бу ҳолатни мазкур шеърнинг пародия жанрида ёзилганлиги билан ҳам изоҳлаш мумкин. Нима бўлганда ҳам “думбул шоир”нинг гап сотиши, мақтанчоқлик қилиши бу шеърнинг муҳим элементига айланган. Шоввоз шоирнинг хатти-ҳаракати унинг мақтаниб гап сотиш оҳангига, сўзларига ўтиб қолгандай туюлади. Шеърни ўқиган китобхон лирик қаҳрамон - “мен”нинг кибрли, шу билан бирга кулгили қиёфасини худди саҳнадагидек аниқ кўриб туради. Шеърдаги ҳар бир сўз лирик қаҳрамон – думбул шоир қиёфасининг янги томонларини очишга хизмат қилади. Шеърий матннинг иккинчи мисрасида асосий эътибор шоир умри бирикмасига қаратилади. Лекин ҳозирча бу умрнинг қандай умр эканлиги китобхондан сир тутилади. Шеърий матннинг учинчи мисрасидан лирик қаҳрамон – думбул шоирнинг “тилидан тутилиш” жараёни бошланади. Ана шу мисрадан бошлаб шоир аталмиш бу одам ўзини ўзи фош эта бошлайди. Қанча қоғозларнинг бошига етдим ҳамроҳ қофиядош мисра таъсирида онгнинг қайсидир қатламларида “қоғозларнинггина эмас, Лермонтовнинг бошига етдим” сифатида жарангдор эшитилади. Чунки Лермонтов айни шу оқ қоғоз саҳифалари орқали ўзининг буюклик шарафига эришган эди. Бу ўринда

лирик қаҳрамон – думбул шоир “осилсанг, баланд дорга осил” қабилида иш тутиб, ўзини Лермонтовга тенглаштиришга интилади. Бу эса китобхон кўз ўнгида буюк шоир Лермонтов руҳига иснод, унинг бошига етишга ўхшаш нарса сифатида тасаввур ҳосил қилади. Ана шу тасаввур таъсирида шеърий матннинг тўртинчи мисраси китобхон томонидан илгаридан маълум, шубҳа уйғотмайдиган гап сингари қабул қилинади. Негаки, рамзий маънода бўлса-да, Лермонтов бошига етган кимса – думбул шоирдан Лерионтов чиқмаслиги ўз-ўзидан аён бўлади. Ана шунинг ҳам мисра таркибидаги “мендан” сўзини лирик қаҳрамон – шоввоз шоир бироз пастроқ оҳангда ҳафсаласизлик билан талаффуз қилади. Ўрганган кўнгил ўртанса қўймас, деганларидек, қуруқ дабдабага ўрганиб қолган лирик қаҳрамон – думбул шоир нафасини бироз ростлаб олиб, яна чирранишни, мақтаниб керилишни бошлайди. Энди у келажакдан ўзига тасалли қидиради: Вақт келар, етарман Пушкин... Ўқишдаги пауза, ёзилишда сатр охирлаганидан кўрингани сингари лирик қаҳрамон ҳам шу ерда бир тўхтаб олиб, бехосдан “етарман Пушкинга!” деб юборишига сал қолади. Шоввоз шоир бундай дейишга, фахрланишга журъат этолмай “ёшига” сўзини истар-истамай бир амаллаб айтиб қўяди; “ўшанда” сўзи талаффузида эса чуқур бир нафас олиб, ўзидан ҳам, оламдан ҳам ҳафсаласи пир бўлган ҳолда секингина Пушкин ҳам чиқмайди мендан деб ўз шеърий нутқини тугатади. Шеърий матнда келтирилган Пушкин ёши бирикмаси ҳам китобхонда худди шундай тасаввур уйғотади. Чунки Пушкин ёши бирикмасида Пушкин йўқ, фақат 38 ёш бор, холос. Шеърнинг лирик қаҳрамони – шоввоз шоир Пушкин ёшига ҳам албатта етади, чунки ўтаётган йиллар, умр ундан рухсат сўрамасдан ҳам ўтаверади. Аммо шоввоз шоирдан гениал Пушкин чиқмаслиги аниқ. Шеърий матннинг бу мисрасидаги Пушкин сўзи гениал шоир Пушкиннинг шон-шарафидан, буюклик рамзига айланган бу қутлуғ ном – тарихий шахснинг бутун кучидан фойдаланади.

Шунда иккинчи мисрадаги шоир умри қуруқ 27 йилдан, шеър сўнгидаги “аванс” умр бесамар 38 йилдан иборат эканлиги маълум бўлиб қолади. Бу рақамлар Пушкин ва Лермонтовнинг боқий умри олдида тасодифиу ва кичик нарсаларга айланади. Яъни лирик қаҳрамон – шоввоз шоирнинг ёши пуч ёш, умри эса пуч умр эканлиги маълум бўлади. Шоввоз шоир ўзининг ана шундай нотавонлигини билади, лекин ана шу ҳақиқатни ҳам дабдаба, мақтанчоқлик пардаси билан ёпмоқчи бўлади. Лирик қаҳрамон умри давомида амалга ошмаган ишларидан – “Лермонтов чиқмади”, “Пушкин чиқмайди” деб керилар экан, бу ҳолат китобхонда аччиқ кулги қўзғайди. Аслини олганда, ҳақиқий шоирларнинг умри қандайдир йиллар билан ўлчанмайди, Пушкин, Лермонтов каби даҳо шоирларнинг умри эса боқийликка даҳлдордир. Бу шеърий матнда икки буюк шоирнинг номи икки карра такрор қўлланган. Бу такрорлар матнда Лермонтов ёши – Лермонтов, Пушкин ёши – Пушкин зиддиятларини ҳосил қилиш учун бўйсундирилган. Бу зиддиятларнинг қўлланишидан мақсад фоний дунёда кечган йиллар саноғи гениал шоирлар учун мутлақо аҳамиятли эмас, уларнинг ёши, умри мангуликка тенг, деган муҳим илмий хулосани таъкидлашдир. Аммо бу гениал шоирларнинг ёруғ дунёда кечирган йиллари, ёши шоирликка даъвогар кимсага – шоввоз шоирга керак. У ўзининг пуч ёшини даҳо шоирлар умрига таққослаб, шон-шарафга эга бўлиш ниятида. Лекин бу ўринда ҳам калтак ўша шоввоз шоирнинг ўз бошига синади, яъни генийликка, даҳоликка давогар ўз давосидан кечади, Лермонтов ва Пушкин каби буюк шоирларнинг номи уни шундай қилишга мажбур қилади. Демак, бу таҳлилдан кўринадики, шеърий матнни юқоридаги сингари яхлит сўзма-сўз таҳлил қилиш ўша шеърдаги бадиий мазмунни, кўзга ташланмайдиган нозик маъно қочиримларини очиб бериш учун бой имкониятлар яратади. Шу ўринда бир савол туғилади. Ҳар қандай шеър сўзлардан ташкил топганидек, унинг ҳар қандай таҳлили ҳам сўз орқали амалга оширилади-ку!

Шеърий матннинг яхлит, бир бутун лингвопоэтик таҳлили бошқа таҳлиллардан қандай хусусияти билан ажралиб туради? Тўғри, шеърий матннинг барча таҳлиллари ҳам сўзга таяниб иш кўради, лекин бошқа таҳлиллар шеър таркибига кирган сўзларни бирма-бир изоҳлаш, унинг ботиний мазмунини очиш асосига қурилмайди. Ўз вақтида улуғ В.Г.Белинский тўғри таъкидлаганидек, “лирик асарда, ҳар қандай поэзияда бўлгани сингари, фикр сўз билан баён қилинади, лекин у фикр сезги орқасига яширинган бўлади ва бизда мушоҳада уйғотади, буни эса онгнинг очиқ ва аниқ тилига кўчириш қийин” 2 . Масалан: Ҳамид Олимжоннинг “Хаёлимда бўлдинг узун кун...” деб номланувчи лирик шеъри шундай мисралар билан тугалланади: Кеча жимжит, ёлғиз тўлқинлар Пишқиради билмай тинимни. Ҳийлагар ой, сеҳргар дилбар, Солиб қўйдинг ёдимга кимни?... 3 . Бу шеърий матн таркибидаги сўзлар бирор мантиқий фикр ифодаламасдан, фақат ҳиссиётга таъсир этиш ва китобхонда ассоциатив туйғулар уйғотиш учун хизмат қилмоқда. Бу шеърнинг поэтик мазмуни унинг ичида эмас, балки ундан ташқарида, аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, ҳам шеърий матн таркибида, ҳам ундан ташқарида ўз ифодасига эга бўлмоқда. Тадқиқотчи олимлар лирик шеърдаги маъно, поэтик мазмунни қуйидагича иккига ажратиб ўрганадилар: а) концептуал маъно, б) поэтик маъно 4 . Бу маънолар орасидаги муносабат, алоқадорлик турли шеърларда турлича хусусиятга эга. Юқорида биз келтирган шеърий матнда ифодаланаётган поэтик маъно унинг замиридаги концептуал маънодан анча устунлик қилади. Шунинг учун ҳам бу шеърий матни сўзма-сўз таҳлил қилиш яхши самара бермайди, уни яхлит, лингвопоэтик нуқтаи назардан 2 Белинский В.Г. Танланган асарлар. – Тошкент: Ўзадабийнашр, 1955. – Б. 142. 3 Ҳамид Олимжон. Мукаммал асарлар тўплами. Ўн томлик. 1-том. – Тошкент: Фан, 1979. – Б. 198. 4 Звегинцев В.А. О значениях и значимостях в поэзии // Замысел, труд, воплощение. – М.: Наука, 1977. – С. 12.

ўрганиш орқалигина унинг замиридаги нозик поэтик ҳис-туйғуни англаш мумкин. Демак, бундан кўринадики, ҳар бир шеърий матн таҳлилига конкрет ёндошиш лозим бўлади. Ҳамма шеърий матнга бирдек мос тушадиган таҳлил қилиш усули йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Шеърий матнни сўзма-сўз таҳлил қилиш концептуал маъноси устун бўлган шеърларга мувофиқ келади. Поэтик маъноси устун, соф лирик шеърий матнлар таҳлилининг самарали усулларини қидириб топиш ва амалда қўллаш лингвопоэтика соҳаси билан шуғулланувчи олимлар олдида турган долзарб вазифалардан бири саналади

адабиётлар: 1. Абдусаидов А. Газета жанрларининг тили ва услуби. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2001. – 192 б. 2. Аристотель. Поэтика (поэзия санъати ҳақида). – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. – 152 б. 3. Шарль Балли. Француз стилистикаси (сўзлашув тил ва бетакаллуф нутқ). – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2009. – 74 б. Таржимон проф.И.Мирзаев. 4. Бушуй Т., Сафаров Ш. Тил қурилиши: таҳлил методлари ва методологияси. – Тошкент: Фан, 2007. – 274 б. 5. Боймирзаева С. Матн модаллиги. Монография. – Тошкент: Фан, 2010. – 152 б. 6. Боймирзаева С. Матн мазмунида темпораллик семантикаси. Монография. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти, 2009. – 189 б. 7. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. – М.: Просвешение, 1987. – 160 с. 8. Винокур Г.О. О языке художественной литературы. – М.: Высшая школа, 1991. – 448 с. 9. Григорьев В.П. Поэтика слова. – М.: Наука, 1979. – 344 с. 10. Дониёров Х., Йўлдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль. – Тошкент: Фан, 1988. – 209 б. 11. Иброҳимов А. Тил – тақдир демак.–Тошкент: Фан, 1990. – 86 б. 12. Имомова Г. Миллийлик ва бадиий нутқ. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2004. – 120 б. 13. Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – 256 б. 14. Йўлдошев Б. “Тилнинг ижтимоий моҳияти (бадиий ва публицистик матнларда тил бирликларининг ижтимоий хосланиши)” ихтисослик фанидан услубий қўлланма. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2012. – 164 б. 15. Йўлдошев Б., Қурбонов Т. Бадиий асар тили ва услуби масалалари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2007. – 164 б. 16. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. – 160 б. 17. Йўлдошев М. Чўлпон сўзининг сирлари. – Тошкент: Маънавият, 2002. – 80 б.

O'xshashlar

Бадиий ва публицистик матнларда сўзнинг ижтимоий хосланиши ҳамда эстетик таъсир кучи

Бадиий ва публицистик матнда сўзнинг динамик хусусияти ҳақида

Бадиий ва публицистик матн вариантларини ўрганиш масалалари

Бадиий матнларда лақабларнинг айрим услубий хусусиятлари ҳақида

Функционал стилларни таснифлашда ижтимоий хосланиш тамойилларининг ўрни